تعاون
تَعاون به معنای یاریِ یکدیگر، از ارکان نظام اجتماعی و یک اصل کلی اسلامی دانسته شده است. بر اساس آیه ۲ سورهٔ مائده مسلمانان موظفند در کارهای نیک با یکدیگر تعاون داشته و در کارهای نادرست همکاری نکنند. در احادیث معصومان(ع) نیز بر ضرورت تعاون و یاریِ یکدیگر، تأکید شده و یاری مؤمنان را بهتر از روزه و اعتکاف یک ماه، عبادتِ یک عُمْر و آزاد‌کردن هزار بَرده دانسته‌اند. بنابر احادیث، اثر مهم اجتماعی تعاون در کارهای نیک، رسیدن خیر و برکت به امت اسلامی است.
فقیهان با استناد به آیه ۲ سورهٔ مائده، تعاون بر کارهای نیک را واجب و یا مستحب دانسته‌اند؛ مثلا اگر انسان، کودک گمشده‌ای را بیابد، نگهداری از او نوعی تعاون بر کار نیک و واجب کفایی شمرده شده و برخی آن را مستحب شمرده‌اند. همچنین، فقیهان فروش انگور به فردی که با آن شراب می‌سازد را کمک به انجام گناه شمرده و آن را حرام می‌دانند.
تعاون مادی و معنوی، از انواع تعاون شمرده شده و پرداخت وجوهات شرعی را نمونه تعاون مادی دانسته‌اند. همچنین عیادت بیماران، صله رحم، کوشش برای صلح و آشتی، امر به معروف و نهی از منکر نیز، از مصادیق تعاون معنوی قلمداد می‌شود.
تعاون از ارکان نظام اجتماعی
تَعاون به معنی همکاری و یاری کردن یکدیگر،[۱] از ارکان نظام اجتماعی[۲] و یک اصل کلی اسلامی دانسته شده که سراسر مسائل اجتماعی، حقوقی، اخلاقی و سیاسی را در بر می‌گیرد.[۳] برخی محققان، از تعاون صرفا به عنوان یک اصل اخلاقی یاد کرده[۴] و برخی آن را از حقوق والی (حاکم) بر مردم برشمرده‌اند،[۵] که عمل به آن موجب همبستگی اعضای جامعه می‌گردد.[۶]
به گفته برخی پژوهشگران، تعاون به عنوان زیربنای بسیاری از ادیان و ایدئولوژی‌ها، به ویژه ادیان الهی، همواره مورد تأکید بوده و دین اسلام نیز بر پایهٔ تعاون و همکاری متقابل استوار است.[۷] به اعتقاد پژوهشگران، علت تأکید اسلام بر تعاون و مشارکت در کارهای نیک، طبع اجتماعی انسان و نیاز او به همکاری با دیگران است.[۸] آنها معتقدند تحقق این مشارکت و همبستگی، موجب رشد و کمال جامعه می‌گردد.[۹]
در ایران، به منظور ایجاد تعاون و همکاری در امور اقتصادی، اصل ۴۴ قانون اساسی تدوین و شرح و تفصیل آن در ۱۳ شهریور ۱۳۷۰ش، به تصویب مجلس رسید و این روز به‌عنوان «روز تعاون» نامگذاری شده است.[۱۰] همچنین به منظور اِعمال نظارت دولت و حمایت و پشتیبانی از بخش تعاونی، در تاریخ ۱۰ دی ۱۳۷۰ش، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تشکیل گردید.[۱۱]
تعاون در کارهای نیک و عدم همکاری در کارهای ناپسند
در قرآن، آیه ۲ سورهٔ مائده به موضوع تعاون اشاره دارد؛[۱۲] «یکدیگر را در انجام کارهای نیک و پرهیزکاری یاری نمایید و هرگز در راه گناه و تجاوز همکاری نکنید.»[۱۳] مفسران معتقدند، در این آیه، آمدن صیغه امر نسبت به تعاون نشانهٔ ارزش و اهمیت آن بوده[۱۴] و بر طبق آیه، مسلمانان موظفند در کارهای نیک، تعاون و همکاری کنند، ولی همکاری در اهداف باطل و اعمال نادرست و ظلم و ستم، مطلقا ممنوع است.[۱۵] همچنین منظور از «بِرّ» و «اِثم» در اینجا عام بوده و شامل هر عمل نیک (واجب و مستحب)[۱۶] و هر گناهی می‌شود.[۱۷] در واقع برّ و تقوا دو کلمۀ جامعی است که قرآن برای بیان محورهای اصلی و اساسی تعاون و مشارکت، از آن استفاده کرده است.[۱۸]
در احادیث معصومان(ع) نیز بر ضرورت تعاون و یاریِ یکدیگر در بر پا داشتن حق، تأکید شده است.[۱۹] شیخ حر عاملی از حدیث‌شناسان قرن یازده قمری در کتاب وسائل الشیعه بخشی را به موضوع تعاون اختصاص داده و یاری رساندن در کارهای نیک را مُستحب می‌داند.[۲۰] وی در این بخش، حدیثی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده که می‌گوید در بین افراد، یاری کردنِ پدر و مادر، فرزندان، همسایه و دوستان از اهمیت بیشتری برخوردار است.[۲۱]
انواع و مصادیق تعاون
برای تعاون ابعاد گوناگونی مطرح شده است: بُعد اجتماعی و سیاسی مانند حج و جهاد، بُعد اقتصادی همچون خمس و زکات، و بُعد اخلاقی نظیر رعایت حقوق والدین و همسایگان.[۲۲]
تعاون مادی و معنوی، از انواع تعاون قلمداد می‌شود.[۲۳] برخی محققان، پرداخت‌های واجب (مثل خمس و زکات) و مستحب (مثل قرض و انقاق) را از نمونه‌های تعاون مادی برشمرده‌اند،[۲۴] که در قرآن نیز به آنها سفارش شده است.[۲۵] مصداق بارز تعاون مادی در تاریخ اسلام را، یاری و همکاری انصار و مهاجران در آغاز هجرت پیامبر(ص) به مدینه دانسته‌اند.[۲۶] به گفته تاریخ‌نویسان، در سال اول هجرت، مهاجران توانستند با کمک اقتصادی انصار در قالب پیمان برادری، دارای شغل و صاحب امکانات زندگی شوند.[۲۷]
بر پایه‌ی پژوهشی، پیشوایان دینی، مسلمانان را به تعاون و یاریِ یکدیگر در برآوردن نیازهای هم‌دیگر، و همچنین ایجاد پیوندهای عاطفی و معنوی از این طریق، فرا خوانده‌اند.[۲۸] هدیه دادن، عیادت بیمار، صله رحم، کوشش برای صلح و آشتی، امر به معروف و نهی از منکر، شرکت در نماز جمعه و حضور در انتخابات‌های مختلف از مصادیق تعاون معنوی قلمداد شده است.[۲۹]
ارزش و آثار تعاون
دربارهٔ ارزش و فضیلت تعاون و یاری مؤمنان، روایات متعددی از امامان معصوم(ع) نقل نموده‌اند؛[۳۰] ازجمله گفته شده، یاری مؤمنان بهتر از روزه [مستحبی] و اعتکاف یک ماه،[۳۱] عبادتِ یک عُمْر[۳۲] و آزاد کردن هزار بَرده است.[۳۳] همچنین در منابع حدیثی، آقایی و بزرگی در دنیا[۳۴] و زیاد شدن روزی،[۳۵] از آثار فردی و دنیوی کمک به دیگران یاد شده است.[۳۶] دربارهٔ آثار اخروی آن نیز گفته شده که تعاون و همدلی با مردم موجب ناراحتی شیطان،[۳۷] نزدیکی به خداوند[۳۸] و محبوبیت نزد او،[۳۹] دور شدن عذاب الهی[۴۰] و ورود به بهشت[۴۱] می‌گردد.[۴۲]
بنابر احادیث، اثر مهم اجتماعی تعاون در کارهای نیک، رسیدن خیر و برکت به امت اسلامی است و ازجمله آثارِ نداشتن تعاون، سلطه‌جویی افراد بر یکدیگر و از میان رفتن برکات است.[۴۳] همچنین تقویت دلبستگی، تعهد و باور به ارزش‌های جامعه و کاهش انحراف و جُرم را از آثار اجتماعی تعاون و همدلی در جامعه دانسته‌اند.[۴۴]
حکم فقهی تعاون
بر اساس تحقیقی، فقیهان با استناد به آیه ۲ سورهٔ مائده، تعاون بر کارهای نیک را [با توجه به اهمیت آن کار] گاهی واجب و گاهی مستحب شمرده‌اند.[۴۵] مثلا اگر انسان کودک گمشده‌ای را بیابد، نگهداری از او نوعی تعاون بر کار نیک محسوب شده است.[۴۶] بیشتر فقیهان[۴۷] همچون شیخ طوسی (درگذشت: ۴۶۰ق)،[۴۸] علامه حلی (درگذشت: ۷۲۶ق)[۴۹] و فاضل مقداد (درگذشت: ۸۲۶ق)[۵۰] با استناد به آیه تعاون، این کار را [تا پیدا شدن بستگانش] واجب کفایی دانسته‌اند. فقیهانی همچون محقق حلی (درگذشت: ۶۷۶ق)[۵۱] و سید محمدصادق روحانی (درگذشت: ۱۴۰۱ش)[۵۲] نیز آن را مستحب می‌دانند.[۵۳]
در موضوع تعاون بر اثم نیز، فقیهان فروش انگور به فردی که با آن شراب درست می‌کند را کمک به انجام گناه شمرده و آن را حرام می‌دانند.[۵۴] البته عده‌ای گفته‌اند برای تحقق کمک بر انجام گناه، لازم است فروشندهٔ انگور نیز قصد تهیه شراب داشته باشد.[۵۵] برخی نیز معتقدند که تعاون، بر خلاف «اعانه»، همکاری دو یا چند نفره است و کمک کردن یک نفر را نمی‌توان تعاون نامید.[۵۶]
پانویس
- ↑ دهخدا، لغتنامه، ذیل واژه تعاون.
- ↑ رشیدرضا، تفسیر القرآن الحکیم، ۱۳۹۳ق، ج۶، ص۱۳۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۵۳.
- ↑ بهروزمقدم، «تحلیل اخلاقی اصل تعاون بر نیکی و خیر در قرآن و روایات و انطباق آن با چگونگی هم افزایی در فضای مجازی»، ص۳۰.
- ↑ حسینی تهرانی، ولایت فقیه در حکومت اسلام، ۱۴۲۱ق، ج۴، ص۱۹۹.
- ↑ طالب، اصول و اندیشه های تعاون، ۱۳۷۶ش، ص۴.
- ↑ زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۱۵.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۲۹۹.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۳۰۱.
- ↑ «۱۳ شهریور؛ روز تعاون»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ «۱۳ شهریور؛ روز تعاون»، خبرگزاری صدا و سیما.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ سوره مائده، آیه ۲.
- ↑ جرجانی، تفسیر شاهی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۸۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۵۳.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۷۱.
- ↑ طَبْرِسی، تفسیر جوامع الجامع، ۱۴۱۲ش، ج۱، ص۳۱۰؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۰۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۶۳؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۴، ص۲۵۳.
- ↑ عمید زنجانی، فقه سیاسی، ۱۴۲۱ق، ج۳، ص۴۵۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۲، ج۸، ص۳۵۴؛ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، خطبه ۲۱۶، ص۳۳۴.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۷۷.
- ↑ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۷۸، حدیث ۳.
- ↑ زاهدی اصل، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، ۱۳۷۸ش، ص۱۵.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۳۰۱ و ۱۳۰۷.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۳۰۲-۱۳۰۶.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه ۴؛ سوره انفال، آیه ۴۱؛ سوره بقره، آیه ۲۴۵؛ سوره توبه، آیه ۱۰۴.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۳۰۱.
- ↑ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۳۴۵.
- ↑ هاشمی، «تعاون»، ص۳۶۱۳.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۳۰۷.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، اعلمی، ج۲، ص۲۳۳-۳۳۴؛ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۳ش، ج۳، ص۲۰؛ جوادی زاویه، «تعاون»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ کوفی اهوازی، المؤمن، ۱۴۰۴ق، ص۴۷، حدیث ۱۱۱؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۲۹۲، حدیث ۴.
- ↑ شیخ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۴۸۱، حدیث ۲۰؛ وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۶۱، حدیث ۱۱.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۲، ج۲، ص۱۹۳، حدیث ۳؛ وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۶۳، حدیث ۱.
- ↑ علی بن موسی، صحیفة الإمام الرضا(ع)، ۱۴۰۶ق، ص۸۶، حدیث ۱۹۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۳۵۰، حدیث ۱.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۳۹۰، حدیث ۲۳؛ وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۳۱، حدیث ۸.
- ↑ جوادی زاویه، «تعاون»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۲، ج۲، ص۲۰۷، حدیث ۹؛ وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۷۷، حدیث ۲.
- ↑ منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعة، ۱۴۰۰ق، ص۸۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۰، ص۳۰۸، حدیث ۳۷.
- ↑ ابن‌حیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۳۲۰، حدیث ۱۲۰۷؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۱، ص۳۱۶، حدیث ۷۳.
- ↑ شیخ مفید، الاختصاص، ۱۴۱۳ق، ص۲۵۳؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۳۵۴، حدیث ۱۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۲، ج۲، ص۱۹۶، حدیث ۱۴؛ وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۳۵۷، حدیث ۳.
- ↑ جوادی زاویه، «تعاون»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۸۱، حدیث ۲۲؛ وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۱۶، ص۱۲۳، حدیث ۱۸.
- ↑ تاج‌خراسانی، و دیگران، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، ص۱۳۱۰.
- ↑ هاشمی، «تعاون»، ص۳۶۱۳.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۳۸۹ش، ج۳، ص۴۲۴.
- ↑ انصاری شیرازی، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۲۰۱.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۳۳۶.
- ↑ علامه حلّی، تبصرة المتعلمین، ۱۴۱۱ق، ص۱۱۱.
- ↑ کنز العرفان، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۸۳.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۳، ص۲۲۶.
- ↑ حسینی روحانی، فقه الصادق(ع)، ۱۴۱۲ق، ج۱۹، ص۳۶۷.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۳۳۶.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید: شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۲؛ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۷۹.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۱۳۲-۱۳۵؛ نراقی، عوائد الأیام، ۱۴۱۷ق، ص۸۰؛ منتظری، دراسات فی المکاسب المحرمة، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۷۹.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱۸۰.
منابع
- «۱۳ شهریور؛ روز تعاون»، خبرگزاری صدا و سیما، تاریخ درج مطلب: ۱۳ شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۲ اسفند ۱۴۰۳ش.
- ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، تصحیح: آصف فیضی، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- انصاری شیرازی، قدرت‌الله، موسوعة أحکام الأطفال و أدلتها، تصحیح: جمعی از محققان، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، تصحیح: جلال الدین محدث، قم، دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۷۱ش.
- بهروزمقدم، حمیده، «تحلیل اخلاقی اصل تعاون بر نیکی و خیر در قرآن و روایات و انطباق آن با چگونگی هم افزایی در فضای مجازی»، فصلنامهٔ رهیافت‌های نوین مدیریت جهادی و حکمرانی اسلامی، شماره ۱، بهار ۱۴۰۰ش.
- تاج‌خراسانی، سمیرا و محسن شکرچی‌زاده و غلامحسین مسعود، «نقش اخلاقی تعاون و حمایت در آموزه‌های اسلام و ارتباط آن با نظریه کنترل اجتماعی جُرم»، فصلنامه علمی جامعه‌شناسی سیاسی ایران، شمارهٔ ۱۱، پاییز ۱۳۹۹ش.
- جرجانی، ابوالفتح، تفسیر شاهی، تحقیق و تصحیح: میرزا ولی‌الله اشراقی سرابی، تهران، انتشارات نوید، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- جوادی زاویه، سیده معصومه، «تعاون»، وبگاه پژوهشکده باقرالعلوم، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱ اسفند ۱۴۰۳ش.
- حسینی تهرانی، سید محمدحسین، ولایت فقیه در حکومت اسلام، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
- حسینی روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق(ع)، قم، دار الکتاب، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- حلّی، مقداد بن عبد اللّٰه سیوری، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، انتشارات مرتضوی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- خویی، سید ابو القاسم، مصباح الفقاهة (المعاملات)، مقرر: محمدعلی توحیدی، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه دهخدا، تهران، موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۹ش.
- رشیدرضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم، بیروت، دارالمعرفه، ۱۳۹۳ق.
- زاهدی اصل، محمد، مقدمه‌ای بر خدمات اجتماعی در اسلام، تهران، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی، چاپ دوم، ۱۳۷۸ش.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سید رضی، محمد، نهج البلاغة، تحقیق: صبحی صالح، قم، هجرت، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، تحقیق و تصحیح: سید محمدتقی کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق: حسن موسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دار الثقافة، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
- طالب، مهدی، اصول و اندیشه های تعاون، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۶ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طَبْرِسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، تصحیح: ابوالقاسم گرجی، قم، مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۱۲ش.
- عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم، قم، دار الحدیث، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تبصرة المتعلمین فی أحکام الدین، تصحیح: محمدهادی یوسفی غروی، تهران، مؤسسه چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- علی بن موسی (امام هشتم)، صحیفة الإمام الرضا(ع)، تصحیح: محمدمهدی نجف، مشهد، کنگره جهانی امام رضا(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- عمید زنجانی، عباس‌علی، فقه سیاسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، چاپ چهارم، ۱۴۲۱ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ یازدهم، ۱۳۸۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق و تصحیح: علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۲.
- کوفی اهوازی، حسین بن سعید، المؤمن، قم، مؤسسة الإمام المهدی(ع)، ۱۴۰۴ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی (زیر نظر شاهرودی، سید محمود هاشمی، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت، ۱۳۸۷ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تصحیح: عبد الحسین محمد علی بقال، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ سی و دوم، ۱۳۷۴ش.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی المکاسب المحرمة، قم، نشر تفکر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- منسوب به امام صادق(ع)، مصباح الشریعة، بیروت، علمی، چاپ اول، ۱۴۰۰ق.
- نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، تصحیح: محمد کلانتر، بیروت، اعلمی، چاپ چهارم، بی‌تا.
- نراقی، مولی احمد بن محمد مهدی، عوائد الأیام فی بیان قواعد الأحکام، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- هاشمی، سید رضا، «تعاون»، دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، بی‌تا.
پیوند به بیرون
اخلاق | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| آیات و احادیث |  | ||||
| محاسن |
| ||||
| رذایل |
| ||||
| کتابها | |||||
| وابسته | |||||