عفو
عَفْوْ رفتاری کریمانه به معنای صرف نظر از انتقام‌گیری و مجازات توسط کسی است که حق این کار و قدرت آن را دارد. قرآن و روایات بر اهمیت عفو تأکید کرده‌اند و آن را از ویژگی‌های متقین و فضایل اخلاقی برتر دانسته‌اند. عفو از صفات الهی نیز محسوب می‌شود.
عفو آثار مثبت فردی و اجتماعی فراوانی دارد، از جمله تقویت روابط انسانی، جلوگیری از خشونت، و ایجاد آرامش روحی. همچنین، عفو دارای آثار دنیوی مانند دفع بلا و افزایش طول عمر، و آثار اخروی مانند بخشیده شدن و بهشتی شدن است. در عین حال، عفو باید با حکمت و مصلحت همراه باشد تا به گسترش ظلم منجر نشود. در سیره معصومان و حکمرانی نیز عفو به‌عنوان یک ارزش اخلاقی و سیاسی مورد تأکید قرار گرفته است.
معرفی
عفو در لغت به معنای گذشت، بخشش، و چشم‌پوشی از یک مسئله قابل توجه است.[۱] در اصطلاح دینی و اخلاقی، عفو به رفتار کریمانه‌ای گفته می‌شود که فرد از انتقام‌گیری یا مجازات کسی که مرتکب خطایی در حق او شده است، صرف‌نظر می‌کند.[۲] قدرت بر انتقام را شرط در عفو می‌دانند. کسی که توان انتقام ندارد اگر ببخشد عفو نکرده است.[۳] عنصری سروده است:
در متون دینی این تعبیر به صفح و غفر نزدیک است. صَفْح به معنای نادیده گرفتن خطا همراه با دوری از هرگونه کینه و ناراحتی است، و غَفْر به معنای پوشاندن گناه و ایجاد مانعی برای آشکار شدن یا بازگشت آن است.[۵]
جایگاه
آیات متعددی از قرآن به عفو اشاره دارد. مکارم شیرازی به ۱۰ مورد از این آیات اشاره کرده است.[۶] برای نمونه خداوند در آیه ۱۳۴ سوره آل عمران عفو را از ویژگی‌های متقین معرفی کرده است.[۷] در روایات نیز به جایگاه عفو به‌عنوان یکی از ویژگی‌های نیکو اشاره شده است. پیامبر (ص) صاحب صفت عفو را بهترینِ مخلوقات و این ویژگی را از بالاترین ویژگی‌های اخلاقی دانسته است.[۸] حضرت علی(ع) از عفو به‌عنوان تاج فضایل اخلاقی یاد کرده است.[۹] برخی محدثان شیعه همچون کلینی در الکافی[۱۰] و فیض کاشانی در الوافی[۱۱] احادیث مرتبط با عفو را در بخش مستقلی با عنوان «باب العفو» گزارش کرده‌اند. دانشمندان اخلاق شیعه نیز به بررسی معنا، شروط، فضیلت و آثار عفو پرداخته‌اند.[۱۲]
آثار و برکات عفو
عفو و گذشت تأثیرات مثبتی در زندگی فردی و اجتماعی دارد. مجتبی تهرانی با برداشتی که از متون دینی در رابطه با عفو دارد، معتقد است عفو نه تنها یک فضیلت فردی، بلکه لازمه تداوم حیات اجتماعی است.[۱۳]
- تقویت روابط انسانی: عفو سبب ایجاد محبت و صمیمیت میان افراد می‌شود.
- جلوگیری از انتقام و خشونت: گذشت مانع ادامه اختلافات و کینه‌توزی در جامعه می‌گردد.[۱۴]
- آرامش روحی: کسی که عفو می‌کند، از بار کینه و خشم رها شده و به آرامش می‌رسد.[۱۵]
- آثار دنیوی: بر اساس روایات، دفع بلا،[۱۶] طول عمر،[۱۷] عزت[۱۸] و پیروزی[۱۹] از آثار دنیایی عفو است.[۲۰]
- آثار اخروی: بخشیده شدن،[۲۱] رهایی از عذاب الاهی،[۲۲] استحقاق پاداش[۲۳] و بهشتی شدن[۲۴] نیز از جمله آثار اخروی است که برای گذشت بیان شده است.[۲۵] به تعبیر سعدی:
حقِّ کسی که به تو بدی کرده، این است که از او درگذری؛ ولی اگر دانستی که گذشت از او زیان‌بار است، انتقام بگیر. خدای منزّهِ والا مرتبه فرموده است: «بر کسانی که پس از ستم دیدن، انتقام می گیرند، ملامتی نیست» (سوره شوری، آیه ۴۱)
احقاق حق یا عفو؟
بر اساس تحلیلی که مصباح یزدی فیلسوف اخلاق شیعه ارائه می‌کند، در اخلاق اسلامی هم عفو و هم اِحقاق حق جایگاه ویژه‌ای دارند و انتخاب میان این دو بستگی به شرایط دارد. عفو زمانی ارزشمند است که به تربیت و اصلاح فرد یا جلوگیری از آسیب‌های بیشتر کمک کند. در چنین مواردی، گذشت نه‌تنها نشانه بزرگواری، بلکه عاملی برای بیداری وجدان و تغییر رفتار فرد متجاوز است. اما در مواردی که عفو باعث جَری‌شدن ظالم، گسترش ظلم، یا آسیب به دیگران شود، اسلام احقاق حق و حتی قصاص را توصیه می‌کند. درنهایت، عفو و گذشت، اگر از روی قدرت و برای رضای خدا باشد، ارزش بالاتری دارد و نشان‌دهنده روح بزرگ فرد است، اما باید با حکمت و مصلحت همراه باشد تا اثر مثبتی بر فرد و جامعه بگذارد.[۲۷]
امام علی(ع)[۲۸] عفو را تا جایی نیکو می‌شمارد که به دین ضربه نزد یا قدرت حاکمیت اسلام را تضعیف نکند.[۲۹] همچنین در تعبیر دیگری شیخ مفید از ایشان نقل می‌کند: عفو هراندازه که موجب اصلاح انسانِ کریم می‌شود، انسان فرومایه را فاسد می‌سازد.[۳۰]
آورده‌اند که مالک اشتر از بازار کوفه عبور می‌کرد، یکی از افراد بازاری او را مسخره کرد و یک گلوله گِلی به قصد تحقیر به سوی او پرتاب کرد، او توجهی نکرد و به راهش ادامه داد. در این بین کسی به آن بازاری گفت: وای بر تو! آیا فهمیدی که به طرف چه کسی گلوله را انداختی؟ گفت: نه. گفتند: بیچاره، او مالک اشتر صحابی امیر مؤمنان (علیه السّلام) بود، آن مرد به خود لرزید، و به دنبال مالک رفت، تا از او معذرت خواهی کند. وقتی که آمد دید او وارد مسجد شده و مشغول نماز است. نمازش را که تمام کرد، آن مرد روی پاهای مالک افتاد و شروع به بوسیدن پاهای مالک کرد، مالک رو به آن مرد کرد و فرمود: این چه کاری است؟ عرض کرد، از کاری که کرده‌ام معذرت می‌خواهم مالک گفت: چیزی نیست، به خدا قسم وارد مسجد نشدم مگر این که برای تو طلب مغفرت نمایم.
ورام بن ابی فراس حلی، مجموعه ورام، ۱۳۶۹ش، ص۱۹.
عفو در سیره معصومان
در سیره پیامبر اکرم (ص) و سیره امامان موارد زیادی از نمونه‌های عفو و گذشت وجود دارد. ازجمله:
- پیامبر (ص) در جریان فتح مکه، تمام دشمنان خود را که در حق او و یارانش ظلم کرده بودند، عفو نموده و فرمود: «اذهبوا فأنتم الطلقاء» (بروید که همگی آزادید.)[۳۱]
- پس از پایان جنگ جمل، امام علی (ع) با دشمنان خود که علیه او شورش کرده بودند، با بزرگ‌منشی و بخشش رفتار کرد. ایشان دستور دادند که فراریان تحت تعقیب نباشند، به اسیران و مجروحان آسیبی نرسد و حتی به آن‌ها کمک شود. همچنین، اموالی که از سپاه دشمن به غنیمت گرفته شده بود، به صاحبانش بازگردانده شد.[۳۲]
- حر بن یزید ریاحی که راه را بر امام حسین(ع) بسته بود، در روز عاشورا توبه کرده و مورد عفو امام حسین(ع) قرار گرفت.[۳۳]
عفو در حکمرانی
آموزه‌های دینی حاکمان به عفو و گذشت مردم توصیه کرده‌اند. در تعبیری، امام علی (ع) عفو را زیبایی سیاست دانسته است.[۳۴] در عهدنامه مالک اشتر نیز امام علی (ع) به مالک توصیه می‌کند: همانگونه که دوست دارد خداوند او را ببخشد، او نیز مردم را مورد عفو خود قرار دهد.[۳۵]
در جمهوری اسلامی ایران، عفو محکومان در قانون پیش‌بینی شده است. در بند ۱۱ اصل ۱۱۰ قانون اساسی، عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رییس قوه قضاییه، از جمله اختیارات رهبری است.[۳۶] در ایامی چون دهه فجر انقلاب اسلامی،[۳۷] عید نوروز،[۳۸] عید غدیر،[۳۹] عید فطر،[۴۰] عید قربان،[۴۱] عید مبعث،[۴۲] میلاد پیامبر (ص)[۴۳] و نیمه شعبان[۴۴] تعدادی از محکومان شامل اجرای این قانون می‌شوند.
پانویس
- ↑ مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ۱۳۶۸ش، ج۸، ص۱۸۲.
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۳۶؛ عاملی، نور الحقیقة و نور الحدیقة، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۷.
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۳۶.
- ↑ عنصری، دیوان، ۱۳۴۱ش، ص۳۸.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۴۲۱.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۴۱۰-۴۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۹۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۱۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۷.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۴۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: نراقی، جامع السعادات، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، ج۱، ص۳۳۷-۳۳۸؛ نراقی، معراج السعادة، ۱۳۷۸ش، ص۲۴۷-۲۴۹؛ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۳۴-۱۵۴؛
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۴۳.
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۴۳-۱۴۴.
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۴۴.
- ↑ ورام بن ابی‌فراس، مجموعة ورّام، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۰.
- ↑ کراجکی، کنزالفوائد، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق، ج۹، ص۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۱۰۸.
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۴۹-۱۵۱.
- ↑ سوره نور، آیه ۲۲.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۲۷.
- ↑ سوره شوری، آیه ۴۰.
- ↑ امام عسکری(ع)، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری(ع)، ۱۴۰۹ق، ص۶۴۶.
- ↑ تهرانی، اخلاق الاهی، ۱۴۰۲ش، ج۶، ص۱۵۱-۱۵۴.
- ↑ سعدی شیرازی، کلیات سعدی، ۱۳۲۰ش، ص۶۵.
- ↑ مصباح یزدی،اخلاق در قرآن، ۱۳۹۱ش، ص۳۸۳-۳۸۸.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۲۲۳.
- ↑ آقا جمال خوانساری، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، ۱۳۶۶ش، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۹۸.
- ↑ ابن‌هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۲،ص۴۱۲.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۶۸-۶۹.
- ↑ ابو مخنف، وقعة الطف، ۱۴۱۷ق، ص۲۱۳-۲۱۵.
- ↑ لیثی واسطی، عیون الحکم و المواعظ، ۱۳۷۶ش، ص۲۲۳.
- ↑ نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، نامه ۵۳، ص۴۲۸.
- ↑ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، ۱۳۹۷ش، ص۴۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۷، ص۲۹۱؛ «عفو و تخفیف مجازات به مناسبت یوم الله ۲۲ بهمن»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری؛ «موافقت با عفو و تخفیف مجازات تعدادی از محکومان به مناسبت دهه فجر»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۷، ص۳۶۷؛ «عفو برخی زندانیان به مناسبت عید نوروز و ماه رمضان»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۱، ص۱۹؛ «عفو و تخفیف مجازات محکومان در آستانه عید غدیرخم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری؛
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۶، ص۳۹۸؛ «موافقت رهبر انقلاب با عفو یا تخفیف مجازات بیش از دو هزار نفر از محکومان محاکم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۸، ص۱۳۸؛ «موافقت با عفو یا تخفیف مجازات تعدادی از محکومان به مناسبت اعیاد قربان و غدیر«، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۴، ص۳۶۴؛ «عفو و تخفیف مجازات جمعی از محکومان،به مناسبت فرارسیدن عید مبعث»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۵، ص۴۷۷؛ «موافقت رهبر انقلاب با عفو یا تخفیف و تبدیل مجازات حدود سه هزار نفر از محکومان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱۴، ص۴۲۵؛ «عفو و تخفیف مجازات محکومین به مناسبت نیمه شعبان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
منابع
- قرآن کریم
- آقا جمال خوانساری، محمد بن حسین، شرح آقا جمال خوانساری بر غرر الحکم و درر الکلم، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۶۶ش.
- ابو مخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک ابن هشام، السیرة النبویة، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- امام عسکری(ع)، حسن بن علی، التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری(ع)، قم، مدرسة الإمام المهدی(عج)، ۱۴۰۹ق.
- تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، ۱۴۰۲ش.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۸ش.
- سعدی، مصلح بن عبدالله، کلیات سعدی به تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، چاپخانهٔ بروخیم، ۱۳۲۰ش.
- سید رضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- عاملی، حسین بن عبدالصمد، نور الحقیقة و نور الحدیقة، تهران، فکر، ۱۳۸۷ش.
- «عفو برخی زندانیان به مناسبت عید نوروز و ماه رمضان»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۲ اسفند ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «عفو و تخفیف مجازات به مناسبت یوم الله ۲۲ بهمن»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۲۰ بهمن ۱۳۷۳ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «عفو و تخفیف مجازات جمعی از محکومان،به مناسبت فرارسیدن عید مبعث»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۶ آذر ۱۳۷۶ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «عفو و تخفیف مجازات محکومان در آستانه عید غدیرخم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۴ اردیبهشت ۱۳۷۶ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «عفو و تخفیف مجازات محکومین به مناسبت نیمه شعبان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۱۴ بهمن ۱۳۷۱ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- عنصری، حسن بن احمد، دیوان، تهران، کتابخانه ابن‌سینا، ۱۳۴۱ش.
- فیض کاشانی، محمدمحسن بن شاه مرتضی، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی علیه السلام، ۱۴۰۶ق.
- قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تهران، پژوهشکده شورای نگهبان، ۱۳۹۷ش.
- کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران،دارالکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- لیثی واسطی، علی بن محمد، عیون الحکم و المواعظ، قم، دارالحدیث، ۱۳۷۶ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، اخلاق در قرآن، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۱ش.
- مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۶۸ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- «موافقت با عفو و تخفیف مجازات تعدادی از محکومان به مناسبت دهه فجر»، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۳ بهمن ۱۳۷۸ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «موافقت با عفو یا تخفیف مجازات تعدادی از محکومان به مناسبت اعیاد قربان و غدیر«، سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: ۲۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «موافقت رهبر انقلاب با عفو یا تخفیف مجازات بیش از دو هزار نفر از محکومان محاکم»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- «موافقت رهبر انقلاب با عفو یا تخفیف و تبدیل مجازات حدود سه هزار نفر از محکومان»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۲۹ شهریور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۱۳ بهمن ۱۴۰۳ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، معراج السعادة، قم، هجرت، ۱۳۷۸ش.
- نراقی، محمدمهدی بن ابی‌ذر، جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۸ق.
- ورام بن ابی‌فراس، مسعود بن عیسی، مجموعة ورّام، قم، مکتبة فقیه، ۱۴۱۰ق.
- ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام «آداب و اخلاق در اسلام»، ترجمه محمدرضا عطایی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۶۹ش.
اخلاق | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| آیات و احادیث |  | ||||
| محاسن |
| ||||
| رذایل |
| ||||
| کتابها | |||||
| وابسته | |||||