مُراقبه اصطلاحی به قدمت چندین قرن در عرفان اسلامی به معنای مواظبت بر تمامی اعمال، گفتار و اندیشهها برای سرپیچی نکردن از دستورات الهی است. مراقبه، مرحله دوم از مراحل سهگانه [[سیر و سلوک] (مشارطه، مراقبه و محاسبه) است. علمای اخلاق با استناد به برخی آیات و روایات، مراقبه را از ضروریات سلوک میدانند.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیبپوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخنچینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیبجویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حقشناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علیاکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
کلمه مراقبه متعلق به ادبیات عرفانی اسلامی است ، اما در چند دهه اخیر برخی علاقمندان به ادیان شرقی برای اصطلاحاتی همچون مدیتیشن (Meditation) ،چن و یا ذن (Zen) ، به غلط ، از اصطلاح تخصصی مراقبه استفاده کردند.[۱]
چیستی
مراقبه، مواظبت در انجام اعمال است تا بر خلاف دستورات الهی نباشند. در مراقبه بنده به این نکته توجه دارد که خداوند بر ظاهر و باطن اعمال وی و آن چه در قلبش میگذرد، آگاه است.[۲] علمای اخلاق بر مراقبه تأکید داشته و با استناد به آیات و روایات، آن را از امور ضروری سیر و سلوک میدانند.[۳] از جمله
- آیه ۱۴ سوره علق: أَ لَمْ یعْلَمْ بِأَنَّ اللهَ یَریٰ (آیا او ندانست که خداوند (همه اعمالش را) میبیند؟)
- حدیثی از رسول خدا(ص): «خدا را به گونهای عبادت كن كه گویا او را میبینی و اگر تو او را نمیبینی، او تو را میبیند.»[یادداشت ۱][۴]
در اثر مراقبه، حالتی پیش میآید که مراقبه کننده با معرفت، دل، پیوسته (حضور در محضر) مراقَب (خداوند) را رعایت میکند و به او اشتغال و توجه داشته و به وی بازگشت دارد.[۵]
مراتب
برای مراقبه مراتبی ذکر کردهاند:
- انجام واجبات و ترک محرمات
- انجام هر کاری برای رضایت خداوند و اجتناب از امور لهو و لعب
- ناظر دیدن خداوند در همه حال و اعتراف به اینکه خداوند در همه جا حاضر و ناظر مخلوقات است.
- عالیترین مرتبه مراقبه آن است که سالک خود، خدا را ناظر ببیند و اجمالاً جمال الهی را مشاهده کند.[۶]
برخی معتقدند که در اثر مراقبه تام و اهتمام به آن، توحید افعالی، توحید صفاتی، توحید اسماء و توحید ذات برای سالک منکشف میشود.[۷]
تفاوت مراقبه در عرفان اسلامی با مدیتیشن و ذن
مترجمان علاقمند به ادیان شرقی کلمه تخصصی مراقبه را برای اشاره به اصطلاحات تخصصی بودایی که با Meditation یا zen از آنان نام برده شدهاست بکار بردند که سبب دریافت اشتباه و همسان پنداری این دو شد؛ حال آنکه مراقبه در عرفان اسلامی از نظر هدف هیچ ارتباطی با Meditation و zen ندارد. سایر تفاوتها بین این دو چنین شرح داده شدهاست: «... در عرفان اسلامی مراقبه بین دو طرف رب و عبد است اما مراقبه در ادیان شرقی تنها یک طرف دارد که همان ذن گر است. حقیقت آموزه «مراقبه» در عرفان اسلامی، «حضور مع الله» است. اما حقیقت آموزه «ذن» در عرفان بودایی، «بودا شدن» است. حقیقت «ذن» بر اصول بنیادین آیین بودا، همانند سمساره و سه کالبد بودا مبتنی است که با اصول بنیادین اسلام یعنی توحید، نبوت و معاد در تعارض است.»[۸]
اولین موارد بکارگیری ترجمه غلط «مراقبه» برای «Meditation»، توسط منوچهر مرتضوی استاد زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تبریز طی مقاله ای با عنوان «عشق در دیوان حافظ» که در نشریه زبان و ادبیات فارسی چاپ دانشگاه تبریز در اسفند ۱۳۳۳ چاپ شده میتوان دید.[۹] وی دراین مقاله همچنین مقایسه و تطبیقهای غلط دیگری پیرامون عرفان اسلامی و بودایی صورت میدهد. همچنین در نشریه هلال وابسته به اداره نشریات دولت پاکستان توسط محمد عابد شبر در سال۱۳۴۰ش. [۱۰]و مقاله «سیدار تا بودا» و مقاله «بودا پیامبر بی چهره» توسط اسدالله مبشری در سال ۱۳۵۲ش. در نشریه نگین را میتوان ذکر کرد.[۱۱]
جستار های وابسته
پانویس
- ↑ «بررسي تطبيقي مفهوم و حقيقت «مراقبه» در عرفاناسلامي و عرفان بودايي» (PDF). مجله معرفت ادیان.
- ↑ نراقی، جامع السعادات، بیتا، ج۳، ص۹۶؛ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۵ق، ص۱۵۰.
- ↑ طهرانی، رساله لب اللباب، ۱۴۲۶ق، ص۱۱۳.
- ↑ فیض کاشانی، ترجمه المحجة البیضاء، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۹۱ و ۱۹۲.
- ↑ فیض کاشانی، ترجمه المحجة البیضاء، ۱۳۷۹ش، ج۸، ص۱۹۳.
- ↑ طهرانی، رساله لب اللباب، ۱۴۲۶ق، ص۱۴۴ و ۱۴۵.
- ↑ طهرانی، رساله لب اللباب، ۱۴۲۶ق، ص۱۶۴.
- ↑ «بررسی تطبیقی مفهوم و حقیقت «مراقبه» در عرفان اسلامی و عرفان بودایی» (PDF). مجله معرفت ادیان.
- ↑ «عشق در دیوان حافظ». منوچهر مرتضوی. نشریه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تبریز.
- ↑ «پاکستان میهن هنرهای زیبای گندهارا». هلال.
- ↑ «سیدار تا بودا». نشریه نگین.
یادداشت
- ↑ این روایت بیانگر دو مرحله از عبادت انسان است مرحله نخست و برتر عبادت کردن به گونهای است که خدا را میبیند و در مرتبه بعد این است که به گونهای عبادت کند که خداوند او را میبیند. این را در اصطلاح سیر و سلوک براساس آیه ۶۹ سوره عنکبوت احسان مینامند که پس از رسیدنِ سالک به مرحله ایمان اکبر است. علامه طهرانی در این زمینه میگوید: هنگامى که اسلامِ اکبرِ سالک به ایمان اکبر نرسیده فقط گاه و بیگاه بر او حال احسان دست داده و عبادات را با شوق و رغبت و میلى وافر انجام مىدهد امّا وقتى که به ایمان اکبر رسید از حال احسان به ملکۀ محسنین مىرسد. در این موقع جزئیّات و کلّیّات افعال سالک از سرچشمه شوق و میل و رغبت آب خورده همه را به طیب خاطر اِتیان مىکند. حسینی طهرانی، رساله لب اللباب در سیر و سلوک أولی الألباب، ص۶۰.
منابع
- قرآن کریم
- بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رساله سیر و سلوک، ویراستۀ: محمدحسین حسینی طهرانی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۵ق.
- طهرانی، محمدحسین حسینی، رساله لب اللباب در سیر و سلوک أولی الألباب، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۲۶ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ترجمه: محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹ش.
- نراقی، مهدی بن ابیذر، جامع السعادات، نجف، منشورات جامعه النجف، چاپ چهارم، بیتا.