سکوت

اخلاق

آیات اخلاقی
آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار
احادیث اخلاقی
حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل
فضایل اخلاقی
تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی
رذایل اخلاقی
تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت
اصطلاحات اخلاقی
جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج
عالمان اخلاق
ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی
منابع اخلاقی
قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات

سکوت از فضائل اخلاقی به‌معنای بازداشتن زبان از سخنان بی‌فایده و بی‌ارزش است. سکوت در آیات و روایات از جایگاه ویژه‌ای برخودار بوده و شیخ حر عاملی آن را مستحب دانسته است. سکوتِ هدفمند سکوتی است که به‌موقع و همراه با تفکر باشد. پیامبر اسلام(ص) نیز به این فضیلت اخلاقی متصف بود و منشأ آن بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر در آن حضرت، معرفی شده است.
برخی از آثار سکوت عبارت است از: نورانیت قلب، استواری عقل و عمق‌بخشی به تفکر، حفظ شخصيت، ابهّت و وقار، مصونیت از آفات و گناهان زبان. به‌گفته فقیهان شیعه سکوت در برخی از قوانین و کلیات اصول فقه و برخی از ابواب فقه همچون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر، معاملات، قرض، ازدواج، لعان و قضاوت کاربرد دارد.

جایگاه و اهمیت

به‌باور مکارم شیرازی، آیات ۱۰ و ۲۳ تا ۲۶ سوره مریم و آیه ۴۱ سوره آل‌عمران، بیانگر جایگاه سکوت در قرآن است. شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعة با بیان روایاتی به جایگاه و اهمیت سکوت پرداخته و آن را مستحب دانسته است. علامه مجلسی با استناد به روایاتی، سکوت را یکی از بهترین عبادت‌ها و زبان را کلید ورود به هر خوبی و بدی معرفی کرده است. شیخ صدوق در خصوص ارزش سکوت با استناد به روایتی، شخص ساکت را نیکوکار معرفی کرده است.‏

در روایات اسلامی و کتب اخلاقی آثاری برای سکوت ذکر شده که برخی از آن‌ها عبارت است از: نورانیت قلب، استواری عقل و عمق‌بخشی به تفکر، حفظ شخصيت، ابهّت، وقار و مصونیت از آفات و گناهان زبان.

سکوت در علوم دیگری همچون فقه و اصول فقه نیز کاربرد داشته است.

مفهوم‌شناسی

سکوت در علم اخلاق به‌ بازداشتن زبان از پُرگويى، سخنان لغو و بيهوده و گفتارهاى اضافى و غير لازم، در فقه به سخن نگفتن، در اصول فقه به سکوتِ معصوم(ع) و سكوت شارع در مقام بيانِ حكم معنا شده است.

به‌گفته مکارم شیرازی، کلمه صَمت با کلمه سكوت به یک معنى تفسیر شده‌ ولی منظور از سکوت ترک مطلق کلام و منظور از صمت ترک اضافه کلام است؛ به اعتقاد ایشان، آنچه که ارزش معنوی دارد صَمت است نه سکوت.

سکوت به‌همراه تفکر سفارش شده و منشأ سکوت پیامبر اسلام(ص) چهار چيز دانسته‌ شده: بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر

امام حسين(ع):

سكوت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بر اساس چهار چيز بود: بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر، اما سنجيدن و اندازه‌گيرى آن حضرت در نگريستن و گوش دادن به سخن همۀ مردم يكسان بود و اما تفكّرش در اين بود كه چه مى‌ماند و چه از بين مى‌رود. و حلم و صبر در آن حضرت جمع بود از اين رو هيچ چيز او را خشمناک و ناراحت نمى‌كرد و هشدار آن حضرت به چهار چيز بود: هشدار به كار نيك تا از آن پيروى كنند، ترك كار بد تا از آن خوددارى كنند، كوشش براى نظرى كه باعث صلاح امّتش باشد و اقدام به آنچه براى آنان جامع خير دنيا و آخرت است.

احکام فقهی

فقیهان شیعه در ابواب مختلف فقه همچون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر، معاملات، قرض، ازدواج، لعان و قضاوت مسائل مربوط به سکوت (صحبت نکردن) را بیان کرده‌اند که بخشی از آن‌ها، عبارت است از:

• به فتوای برخی از فقیهان شیعه، سکوت در اثنای خطبه‌های نماز جمعه واجب دانسته شده است.
• به‌گفته صاحب جواهر، مشهور فقیهان شیعه، سکوت دختر باكره در برابر پيشنهاد ازدواج را نشانۀ رضايت او به ازدواج تلقى كرده‌اند.
• سكوت كردن و گوش دادن به آيات قرآن كريم هنگام تلاوت قارى، مستحب دانسته شده است.
• روزه‌ سكوت؛ بدين گونه كه روزه‌دار، سكوت را جزء نيّت روزه قرار دهد، حرام دانسته شده است.

اصول فقه

به‌گفته سید محسن حکیم، سکوت (اظهار نظر نکردن) در برخی از قوانین و کلیات علم اصول فقه نیز کاربرد دارد:

• سكوت در مقام بيان: سكوت شارع در مقام بيانِ حكم باعث می‌شود که نسبت به خصوصيات و قيود محتمل در حکم، نوعى ظهور و اطلاق به‌وجود آید كه براى نفى خصوصيات، مى‌توان بدان استناد كرد.
• سکوت معصوم(ع) در برابر گفتار یا رفتاری است که در حضورش انجام می‌شود و نشانه عدم مخالفت او با آن است. تقریر معصوم در کنار قول و فعل معصوم زیرمجموعه سنت قرار گرفته است.