سکوت از فضائل اخلاقی به‌معنای بازداشتن زبان از سخنان بی‌فایده و بی‌ارزش است. سکوت در آیات و روایات از جایگاه ویژه‌ای برخودار بوده و شیخ حر عاملی آن را مستحب دانسته است. سکوتِ هدفمند سکوتی است که به‌موقع و همراه با تفکر باشد.
پیامبر اسلام(ص) نیز به این فضیلت اخلاقی متصف بود و منشأ آن بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر در آن حضرت، معرفی شده است.
برخی از آثار سکوت عبارت است از: نورانیت قلب، استواری عقل و عمق‌بخشی به تفکر، حفظ شخصيت، ابهّت و وقار، مصونیت از آفات و گناهان زبان. به‌گفته فقیهان شیعه سکوت در برخی از قوانین و کلیات اصول فقه و برخی از ابواب فقه همچون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر، معاملات، قرض، ازدواج، لعان و قضاوت کاربرد دارد.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
جایگاه و اهمیت
به‌باور مکارم شیرازی، آیات ۱۰ و ۲۳ تا ۲۶ سوره مریم و آیه ۴۱ سوره آل‌عمران، بیانگر جایگاه سکوت در قرآن است.[۱] شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعة با بیان روایاتی به جایگاه و اهمیت سکوت پرداخته و آن را مستحب دانسته است.[۲] علامه مجلسی با استناد به روایاتی، سکوت را یکی از بهترین عبادت‌ها[۳] و زبان را کلید ورود به هر خوبی و بدی معرفی کرده است.[۴] شیخ صدوق در خصوص ارزش سکوت با استناد به روایتی، شخص ساکت را نیکوکار معرفی کرده است.[۵]
در روایات اسلامی و کتب اخلاقی آثاری برای سکوت ذکر شده که برخی از آن‌ها عبارت است از: نورانیت قلب،[۶] استواری عقل و عمق‌بخشی به تفکر،[۷] حفظ شخصيت، ابهّت، وقار[۸] و مصونیت از آفات و گناهان زبان.[۹] به بیان امام علی(ع)، حلم در صبر و صَمْت (سکوت) ریشه دارد.[۱۰]
سکوت در علوم دیگری همچون فقه و اصول فقه نیز کاربرد داشته است.[۱۱]
مفهوم‌شناسی
سکوت در علم اخلاق به بازداشتن زبان از پُرگويى، سخنان لغو و بيهوده و گفتارهاى اضافى و غير لازم،[۱۲] در فقه به سخن نگفتن،[۱۳] در اصول فقه به سکوتِ معصوم(ع)[۱۴] و سكوت شارع در مقام بيانِ حكم[۱۵] معنا شده است.
به‌گفته مکارم شیرازی، کلمه صَمت با کلمه سكوت به یک معنى تفسیر شده[۱۶] ولی منظور از سکوت ترک مطلق کلام و منظور از صمت ترک اضافه کلام است؛ به اعتقاد ایشان، آنچه که ارزش معنوی دارد صَمت است نه سکوت.[۱۷]
سکوت به‌همراه تفکر سفارش شده[۱۸] و منشأ سکوت پیامبر اسلام(ص) چهار چيز دانسته شده: بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر[۱۹]
سكوت رسول خدا صلى اللّه عليه و آله بر اساس چهار چيز بود: بردبارى، هشدار، سنجش و تفكّر، اما سنجيدن و اندازه‌گيرى آن حضرت در نگريستن و گوش دادن به سخن همۀ مردم يكسان بود و اما تفكّرش در اين بود كه چه مى‌ماند و چه از بين مى‌رود. و حلم و صبر در آن حضرت جمع بود از اين رو هيچ چيز او را خشمناک و ناراحت نمى‌كرد و هشدار آن حضرت به چهار چيز بود: هشدار به كار نيك تا از آن پيروى كنند، ترك كار بد تا از آن خوددارى كنند، كوشش براى نظرى كه باعث صلاح امّتش باشد و اقدام به آنچه براى آنان جامع خير دنيا و آخرت است.[۲۰]
احکام فقهی
فقیهان شیعه در ابواب مختلف فقه همچون نماز، روزه، امر به معروف و نهی از منکر، معاملات، قرض، ازدواج، لعان و قضاوت مسائل مربوط به سکوت (صحبت نکردن) را بیان کرده‌اند[۲۱] که بخشی از آن‌ها، عبارت است از:
- به فتوای برخی از فقیهان شیعه، سکوت در اثنای خطبه‌های نماز جمعه واجب دانسته شده است.[۲۲]
- به‌گفته صاحب جواهر، مشهور فقیهان شیعه، سکوت دختر باكره در برابر پيشنهاد ازدواج را نشانۀ رضايت او به ازدواج تلقى كرده‌اند.[۲۳]
- سكوت كردن و گوش دادن به آيات قرآن كريم هنگام تلاوت قارى، مستحب دانسته شده است.[۲۴]
- روزه سكوت؛ بدين گونه كه روزه‌دار، سكوت را جزء نيّت روزه قرار دهد، حرام دانسته شده است.[۲۵]
اصول فقه
به‌گفته سید محسن حکیم، سکوت (اظهار نظر نکردن) در برخی از قوانین و کلیات علم اصول فقه نیز کاربرد دارد:
- سكوت در مقام بيان: سكوت شارع در مقام بيانِ حكم باعث می‌شود که نسبت به خصوصيات و قيود محتمل در حکم، نوعى ظهور و اطلاق به‌وجود آید كه براى نفى خصوصيات، مى‌توان بدان استناد كرد.[۲۶]
- سکوت معصوم(ع) در برابر گفتار یا رفتاری است که در حضورش انجام می‌شود و نشانه عدم مخالفت او با آن است. تقریر معصوم در کنار قول و فعل معصوم زیرمجموعه سنت قرار گرفته است.[۲۷]
سکوت در عرفان
گفته شده در متون عرفانی سکوت و خاموشی از شرایط خلوت و از راه‌های رسیدن به کمالات عرفانی است و فواید و نتایجی زیادی برای آن برشمرده‌اند.[۲۸] سکوت اصل طریقت و یکی از ارکان سلوک دانسته شده است.[۲۹] استعلامی، عرفان‌پژوه، گفته است در آثار صوفیانی مانند ابوالقاسم قشیری (از عارفان قرن پنجم قمری) و عزیزالدین نسفی (از عارفان قرن هفتم قمری) از صَمْت (سکوت) سخن گفته شده و آن را از شروط سلوک دانسته‌اند.[۳۰] مولوی را از کسانی دانسته‌اند که در سلوک خود از سکوت بهره‌های زیادی برده است.[۳۱] صمت و سکوت یکی از آداب درویشان،[۳۲] و در نظام آموزشی خانقاه، بخشی از امور تربیتی است که در آن مرید با هدایت پیر به سکوت و تنهایی پناه می‌برد.[۳۳] سکوت در کنار دوری از خلق (خلوت)، گرسنگی و شب‌زنده‌داری از شرایط سلوک ابدال دانسته شده است.[۳۴]
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۹۹-۳۰۱.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشيعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۱۸۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۷۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۱۴۹.
- ↑ شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، ۱۴۰۶ق، ص۱۶۴.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۲.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشيعه، ۱۴۰۹ق، ج۱۲، ص۱۸۷.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۵، ص۱۹۹.
- ↑ جلالی، «حلم»، ذیل مدخل.
- ↑ نگاه کنید: نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۷، ص۱۲۵؛ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱؛ حکیم، حقائق الأصول، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۴.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۰.
- ↑ حکیم، حقائق الأصول، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ حکیم، حقائق الأصول، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۳۰۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۸، ص۲۷۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۱۵۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۶، ص۱۵۳.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۰۳.
- ↑ موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۳۸۲ق، ج۴، ص۵۰۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۷، ص۱۲۵.
- ↑ حکیم، حقائق الأصول، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۷۶.
- ↑ حکیم، حقائق الأصول، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۲.
- ↑ یلمه‌ها، «صمت و خاموشی از دیدگاه عرفا»، ص۴۳.
- ↑ یلمه‌ها، «صمت و خاموشی از دیدگاه عرفا»، ص۴۳.
- ↑ استعلامی، فرهنگنامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۸۱۹ و ۸۲۰.
- ↑ نراقی، آینه جان، ۱۳۹۹ش، ص۸۹ تا ۱۰۲.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، ج۲، ص۸۲۱.
- ↑ استعلامی، فرهنگنامه تصوف و عرفان، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۸۱۹.
- ↑ سیدعرب، «جوع»، ذیل مدخل،
منابع
- استعلامی، محمد، فرهنگنامه تصوف و عرفان، تهران، فرهنگ معاصر، ۱۳۹۸ش.
- جلالی، غلامرضا و ابوالفضل والازاده، «حلم»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، بی‌تا.
- حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، مؤسسة آل‌البيت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حکیم، محسن، حقائق الأصول، قم، كتاب‌فروشی بصيرتى، چاپ پنجم، ۱۴۰۸ق.
- سجادی، جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، کومش، بی‌تا.
- سیدعرب، حسن، «جوع»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، بی‌تا.
- شیخ صدوق، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، دارالشريف الرضی للنشر، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء، قم، دفتر نشر اسلامی (جامعه مدرسین)، ۱۴۱۷ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار(ع)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، قم، نسل جوان، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه امام على بن ابى‌طالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع)، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بيت (ع)، ۱۳۸۲ق.
- نراقی، آرش، آینه جان، مقالاتی دربارهٔ احوال و اندیشه‌های مولانا جلال الدین بلخی، تهران، نگاه معاصر، ۱۳۹۹ش.
- نجفی، محمد‌حسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- یلمه‌ها، احمدرضا، «صمت و خاموشی از دیدگاه عرفا»، عرفان اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۹۱ش.