إرشادُ القُلوب إلی الصّواب المُنجی من عَمِل به مِن ألیم العِقاب مشهور به ارشاد القلوب، کتابی به زبان عربی نوشته حسن بن ابی الحسن دیلمی، از علمای قرن هشتم هجری که حاوی مواعظ قرآن و سنت و فضائل امام علی(ع) و اهل بیت پیامبر(ص) است. مؤلف، هدف خود از تالیف این اثر را رهایی مردم از عذاب الهی و تسلط بر قوای غضبیه و شهویه دانسته است. او در جزء اول کتاب در ۵۴ باب به مواعظ و اندرزهای اخلاقی پرداخته و در بخش دوم، فضائل و مناقب اهل بیت را مطرح کرده است. ارشاد القلوب، به عنوان کتابی اخلاقی، همواره مورد توجه عالمان دینی بوده و ترجمه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است.
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | دیلمی |
| موضوع | اخلاق |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | رضی |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۲ق |
| نسخه الکترونیکی | http://lib.eshia.ir/70317 |
درباره مؤلف
حسن بن ابی الحسن بن محمد دیلمی عالم قرن هشتم هجری قمری، از بزرگان اصحاب امامیه در علوم مختلف، خصوصا فقه و حدیث و عرفان است. ابن فهد حلی و علامه مجلسی در کتاب‌هایشان از او نقل روایت کرده‌اند. معروف‌ترین آثار او، ارشاد القلوب، اعلام الدین و غرر الاخبار و درر الآثار نام دارد.[۱]
انتساب کتاب
سید محسن امین و بعضی علمای دیگر صاحب تراجم، با توجه به بعضی مستندات چنین استنباط کرده‌اند که جزء دوم کتاب، که پیرامون فضائل اهل بیت است، از دیلمی نیست و بعداً ملحق به کتاب شده است. شواهدی نیز آورده‌اند، از جمله این که نام کتاب، با موضوع جزء دوم کتاب هیچ تناسبی ندارد.[۲] سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی در این باره می‌نویسد: تقریبا برای ما ثابت است که جلد دوم از ایشان نیست و هر کسی ملاحظه و تدبر کند، این معنی برایش واضح و هویدا خواهد شد.[۳]
البته این نظر مورد تأیید بسیاری از علماء واقع نشده و تفصیل آن در کتب تراجم آمده که تمام کتاب نوشته دیلمی است.[۴]
انگیزه تألیف
مصنف در مقدمه کتاب آورده که چون قوه غضبیه و شهویه بر اولاد آدم تسلّط پیدا کرده و هر کدام از آن‌ها جلب نفع برای خود می‌کنند و قبر و آخرت را فراموش کرده‌اند این کتاب را نوشته و آن را به نام «ارشاد القلوب الی الصواب المُنجي مَنْ عمل به مِن أليم العقاب» نام‌گذاری کرده و که هر کس به آن عمل کند او را از عذاب دردناک نجات دهد.[۵]
ساختار
این کتاب در یک مجلد، چاپ شده و شامل دو جزء است.
- جزء اول، در حکمت‌ها و مواعظ قرآن و سنت است.
- جزء دوم، در فضایل امام علی(ع) و اولاد آن حضرت می‌باشد.
مؤلف، روایات را مستقیما از پیامبر اکرم(ص) و ائمه نقل می‌کند و دلیل این کار خود را شهرت داشتن این روایات در کتب روایی ذکر می‌کند.[۶]
محتوا
مصنف ابتدا مواعظی از قرآن کریم نقل کرده، پس از آن، مواعظ پیامبر و ائمه را آورده، سپس ابواب کتاب را آغاز نموده است.
جزء اول
مولف در ابتدا بحث موعظه، سپس ذم دنیا و دنیاگرایی و امراض قلبی و رذائل اخلاقی و عملی را مطرح نموده، پس از آن بحث توبه، خوف، رجاء و صفات حسنه از قبیل شکر، رضا و یقین را مفصلا بحث کرده است. مؤلف گوید: این کتاب را به پنجاه و چهار باب مرتب کردم.
- باب نخست: در پاداش پند دادن و خیرخواهی
- باب دوم: ارزش پارسایی و پاک‌زیستی
- باب سوم: نکوهش دنیاپرستی
- باب چهارم: ارزش زهد یا ترک دنیاپرستی
- باب پنجم: ترساندن از آخرت به‌وسیله آیات قرآن
- باب ششم: مکافات عمل و کیفر دنیایی
- باب هفتم: کوتاهی آرزوها[یادداشت ۱]
- باب هشتم: کوتاهی عمر
- باب نهم: بیماری و مصلحت آن و ارزش صبر بر آن
- باب دهم: پاداش استقامت در بیماری و ثواب عیادت بیمار
- باب یازدهم: توبه و شروط آن
- باب دوازدهم: یاد مرگ و پندگیری از آن
- باب سیزدهم: کوشش در عمل
- باب چهاردهم: حالت مؤمن در هنگام کار
- باب پانزدهم: موعظه و اندرز
- باب شانزدهم: آخر الزمان و قیامت
- باب هفدهم: مجازات زنا و ربا
- باب هجدهم: وصیت‌های لقمان به فرزند خود
- باب نوزدهم: بهره‌گیری از قرائت قرآن مجید
- باب بیستم: خطبه‌ای رسا و مفید در موعظه و اندرز
- باب بیست و یکم: ذکر و مواظبت بر آن
- باب بیست و دوم: فضیلت نماز شب
- باب بیست و سوم: گریه از ترس خدای متعال
- باب بیست و چهارم: ارزش جهاد در راه خدا
- باب بیست و پنجم: ستودن گوشه‌نشینی و عزلت
- باب بیست و ششم: ورع و پرهیزکاری
- باب بیست و هفتم: ارزش خاموشی و سکوت
- باب بیست و هشتم: ارزش ترس از خدای متعال
- باب بیست و نهم: ارزش امیدواری به خدای متعال
- باب سی‌ام: شرم از خدای متعال
- باب سی و یکم: حزن و فضیلت آن
- باب سی و دوم: خشوع و فروتنی در مقابل خدا
- باب سی و سوم: زشتی و کیفر غیبت
- باب سی و چهارم: قناعت و فواید آن
- باب سی و پنجم: توکل به خدا
- باب سی و ششم: درباره سپاسگزاری از خدا
- باب سی و هفتم: درباره یقین و باور انسان
- باب سی و هشتم: درباره صبر و پایداری و شکیبایی
- باب سی و نهم: مراقبت از خود
- باب چهلم: زشتی حسد
- باب چهل و یکم: فراست
- باب چهل و دوم: حسن خلق و پاداش آن
- باب چهل و سوم: ارزش سخاوت و بخشش در راه خدا
- باب چهل و چهارم: درباره پرسش‌های ابوذر از پیغمبر(ص)
- باب چهل و پنجم: ارزش محبّت و دوستی با اولیای خدا
- باب چهل و ششم: کلماتی از حضرت امیر(ع) و سایر ائمه(ع)
- باب چهل و هفتم: دعا و برکت و آثار آن
- باب چهل و هشتم: فضیلت فقر و عاقبت نیک آن
- باب چهل و نهم: رعایت ادب نسبت به خدا
- باب پنجاهم: خدایابی و خداشناسی
- باب پنجاه و یکم: اخباری از پیغمبران و ائمه اطهار(ع)از مجموعه ورّام
- باب پنجاه و دوم: گزیده احادیثی از کتاب ورّام
- باب پنجاه و سوم: عظمت عقل و آثار نیک آن
- باب پنجاه و چهارم: پرسش‌های پیامبر(ص) در شب معراج از خداوند.[۷]
دیلمی مقدمه کتابش را با آیاتی از قرآن کریم در باره موعظه آغاز کرده زیرا قرآن نیکوترین ذکر و رساترین موعظه است و باب اول کتاب را با سخنانی از پیامبر(ص) شروع کرده زیرا که او با وحی و عصمت تأیید شده است و کلماتش در عین اختصار برخوردار از بلاغتی بی نظیر است همان گونه که خودش نیز فرمود: به من سخنان جامع داده شده است[یادداشت ۲] دیلمی به عنوان نمونه به جمله‌ای از پیامبر(ص) در باره مرگ اشاره دارد که فرمود: "أكثروا من ذكر هادم اللذّات"ازبین برنده لذت‌ها را فراوان یاد کنید. که این جمله در عین کوتاهی و اختصار دربردارنده موعظه‌ای جامع و تذکری رساست که در واقع بیانگر همان آیه ۴۶ سوره ص است که فرمود: إِنَّا أَخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدَّارِ ما آنان را (ابراهیم، اسحاق و یعقوب) با موهبت ويژه‌اى -كه يادآورى آن سراى بود- خالص گردانيديم. [۸]
جزء دوم
در جزء دوم کتاب، که در چاپ حاضر با جزء اول در یک مجلد است، بحثی مبسوط در فضائل و مناقب اهل بیت عنوان شده است. عناوین کلی جزء دوم که در کتاب نیز فهرست نشده، عبارتند از:
- انتساب تمام علوم به امیر المؤمنین علی(ع)
- فضایل امام علی(ع)
- فضائل حضرت زهرا(س)
- شجاعت و جنگ‌های مولای متقیان(ع).
- کلمات آن حضرت
- مناظرات و احتجاج‌های حضرت با علمای ادیان مختلف
- فضل امت پیامبر(ص) بر سایر امت‌ها
- فضائل سایر ائمه(ع)
- معجزات و کرامات قبر شریف آن حضرت در نجف اشرف و ذکر جریانات تاریخی مستند پیرامون آن.[۹]
تمجید علامه مجلسی و دیگران
علامه مجلسی در بحار می‌گوید:
- کتاب ارشاد القلوب کتابی است لطیف، مشتمل بر اخباری متین و در عین حال غریب و شگفت‌انگیز! از دو کتاب دیگر اعلام الدین و کتاب غرر الاخبار کمتر نقل حدیث کردیم، زیرا بیشتر اخبار این دو کتاب، در کتب دیگری که از حیث وثاقت بالاترند، وجود داشت. گرچه از تمام این‌ها و اعتماد اکابر و بزرگان به این دو کتاب جلالت مؤلف به ثبوت می‌رسد.[۱۰]
مرعشی نجفی نیز در تجلیل از ارشاد می‌نویسد:
- مخفی نیست همان‌طور که بدن انسان دچار امراض می‌شود، دل انسان نیز در معرض مرض و کسالت است؛ چنان‌چه روایاتی بر آن دلالت دارد و از جمله معالجاتی که در مورد امراض دل بسیار سودمند است، وعظ و ارشاد و یادآوری منجیات و مهلکات است و راهنمایی‌های افراد پاک و روشن‌ضمیر است که بسیاری را از مفاسد دور نگه می‌دارد. و خداوند دانشمندان بزرگی را که در این راه تلاش کرده و با تألیفات خود چراغ هدایت را برافروخته‌اند، بهره‌مند سازد. و از بهترین این کتاب‌ها «ارشادالقلوب» علامه محدث، ثقه بارع، زاهد ناسک، شیخ ابی محمد الحسن الدیلمی است. با این‌که خیلی مختصر و حجمش کوچک است، ولی جامع کثیری از احادیث قدسیه و روایات مأثوره از پیغمبر اکرم(ص) و عترت طاهرین(ع) و کلمات درر بار دانشمندان صالح از گذشتگان است.[۱۱] [۱۲]
شیخ حرّ عاملی در وسائل الشیعه و سید نعمت‌الله جزائری در الانوار النعمانیة و فیض کاشانی، سید عبدالله شبر و محدث نوری نیز در کتاب‌هایشان بدان استناد کرده‌اند. همچنین دو بیت شعر را به سید علیخان مدنی شارح صحیفه سجادیه نسبت می‌دهند که درباره ارشاد القلوب سروده است:[۱۳][۱۴]
این کتابی است که دارای محتوای زیبا و شیوا است و از تألیفات ابومحمد حسن دیلمی است. به وسیله این نسخه معنوی، شفای بیمار بینوا را می‌طلبم و این کتاب را نسخه شفابخش برای او می‌دانم، که برای چشم‌ها لذّتبخش‌تر از خواب شیرین است.
هر گاه قلب‌ها راه‌های هدایت را گم کردند و عوامل کیفر و پاداش را نشناختند، تو آن قلب‌های گمراه را به وسیله کتاب ارشاد القلوب به راه درست و مستقیم راهنمایی کن، خدا به تو جزای خیر دهد.
پژوهش‌ها و ترجمه‌ها
کتاب ارشاد القلوب توسط شیخ شرف الدین یحیی بحرانی، که از شاگردان محقق کرکی است، تلخیص شده است.[۱۵] همچنین گزیده ارشادالقلوب از سوی مؤسسه علمی فرهنگی دارالحدیث در سال ۱۳۹۴ش چاپ و روانه بازار شده است.
ملا صالح قزوینی، م ۱۲۶۵ق در کنز المواعظ، در مقام اول، مواعظ دیلمی را از ارشاد نقل کرده است. ترجمه‌هایی به زبان فارسی نیز طی سالیان اخیر به چاپ رسیده است.
- ترجمه‌ای از سید عبدالحسین رضایی توسط نشر اسلامیه منتشر شده است.
- ترجمه‌ای از علی سلگی نهاوندی و با مقدمه محمد محمدی اشتهاردی، در دو جلد انجام پذیرفته و توسط نشر ناصر در قم منتشر شده است.
- ترجمه‌ای از سید عباس طباطبایی در یک جلد انجام پذیرفته و توسط نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم منتشر شده است.
- ترجمه‌ای از هدایت‌الله مسترحمی در دو جلد انجام پذیرفته و توسط نشر مصطفوی در تهران منتشر شده است..[۱۶]
یکی از محققان، برخی از این ترجمه‌ها را نادرست دانسته و اشکالاتی به آن وارد کرده است.[۱۷]
پانویس
- ↑ دیلمی، غرر الاخبار، ۱۴۲۷ق، ص۱۲ به بعد.
- ↑ امین، اعیان الشیعه،؛ ۱۴۲۱ ق، ج ۵، ص۲۵۱.
- ↑ رساله مفرج الکروب فی معرفه صاحب ارشاد القلوب.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج ۱، ص۵۱۷.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ترجمه طباطبایی، ۱۳۷۶ش، ص۶.
- ↑ کتابخانه دیجیتال نور.
- ↑ دیلمی، ۱۳۷۶ش، فهرست کتاب، ترجمه سلگی نهاوندی.
- ↑ دیلمی، ارشادالقلوب، تحقیق سید هاشم میلانی، ج۱، ص۴۱-۴۲.
- ↑ دیلمی، ۱۳۷۶ش، فهرست کتاب، ترجمه علی سلگی نهاوندی.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ترجمه رضایی، ۱۳۷۷ش، ج ۱، ص۵.
- ↑ ارشاد القلوب، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ رساله مفرج‌الکروب فی معرفة صاحب ارشادالقلوب.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، ۱۴۲۱ق، ج ۵، ص۲۵۱.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۵۱۸.
- ↑ تهرانی، الذریعه، ج۱، ص۵۱۸.
- ↑ پاک‌نیا،آشنایی با منابع دست اول شیعه، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۹.
- ↑ فخرالشریعه، ترجمه سست و ناهنجار «ارشاد القلوب»، ۱۳۷۱ش.
یادداشت
- ↑ عنوان باب هفتم ارشاد القلوب «في التحذير بالعقوبة في الدنيا» است و این باب که محتوایش بسیار کم است (آیه ۴۰ سوره عنکبوت و دو روایت از پیامبر(ص) درباره برخی از حوادث و عذاب‌ها درآخر الزمان است.)در شمارش باب‌های کتاب در این فهرست نیامده است و باب هشتم «في قصر الأمل»کوتاهی آرزوها است و از این شماره به بعد چون یک شماره کم شده تعداد باب‌های شمارش شده ۵۴ عدد شده است در حالی که تعداد باب‌های ارشاد القلوب ۵۵ عدد است. دیلمی، ارشاد القلوب، تحقیق سید هاشم میلانی، ج۱، ص۳۸۳
- ↑ «اُوتیتُ جوامع الکَلِم» جوامع‌الکلم یعنی سخنانی با واژه های اندک و معانی بسیار. به باور برخی از محققان پیامبر(ص) دارای ملکه‌ای است که به کمک آن می‌تواند کلام خود را موجز، پُرمعنی و در عین حال بی‌تقیید بیان کند به‌طوری که دریافتِ آن، بی‌هیچ ابهامی برای شنوندگان، ممکن و آسان باشد. عبدالرؤوف المناوی، فیض القدیر، ج۱،ص۵۶۳، شماره ۱۱۶۶
منابع
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، غرر الاخبار و درر الآثار، قم، دلیل ما، ۱۴۲۷ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۲۱ق.
- تهرانی، آقا بزرگ، الذریعه، بیروت، دارالاضواء.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، قم، رضی، ۱۴۱۲ق.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه ترجمه رضایی، تهران، اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه سلگی، قم، ناصر، ۱۳۷۶ش.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه طباطبایی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۶ ش.
- دیلمی، حسن بن ابی الحسن، ارشاد القلوب، ترجمه مسترحمی، تهران، مصطفوی، ۱۳۴۹ش.
- فخرالشریعه، حسن، ترجمه سست و ناهنجار «ارشاد القلوب»، نور علم آذر و دی ۱۳۷۱ شماره ۴۸.
- پاک‌نیا تبریزی، عبدالکریم، آشنایی با منابع معتبر شیعه(۱۲) «ارشاد القلوب الی الصواب»، مبلغان مهر و آبان ۱۳۸۹ - شماره ۱۳۳.
- ارشاد القلوب، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه. مجله افق حوزه، منتخبی از مواعظ حضرت رسول.