حسن ظن
 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
حُسْنِ ظَنّ؛ اصطلاحی اخلاقی به معنای خوشبینی و گمان نیک به دیگران داشتن در مقابل سوءظن، از صفات پسندیده در نظام اخلاقی اسلام.
معناشناسی
حسن ظن، ترکیبی اضافی و در لغت به معنای "گمان نیک و خوشبینی"؛ در مقابل سوءظن به معنای بدگمانی و بدبینی است. این واژه در اصطلاح به معنای نیک‌انگاری درباره خداوند، فعل و انفعالات جهان و مؤمنین است.[۱]
جایگاه حسن ظن در اسلام
در فرهنگ اسلامی، حسن ظن از مهم‌ترین فضائلی شمرده می‌شود که در رشد و تکامل انسان و نیز در وحدت و تکامل مادی و معنوی جامعه نقش دارد و از عوامل ایجاد امید و نشاط در زندگی و جامعه است. تعالیم اسلام به طور صریح با بدبینی و بدگمانی مبارزه می‌کند و مسلمانان را از آن برحذر می‌دارد و به حسن ظن رهنمون می‌سازد.[۲]
سفارش اسلام، خوشبینی و خوشگمانی است تا بدین‌گونه، شخص از پیامدهای برآمده از بدگمانی همانند قضاوت‌های شتاب‌زده، بدگویی، درگیری و اختلاف در امان بماند و جامعه دچار تنش نشود.[۳] در روایتی حضرت علی(ع)، یکی از ارکان مهم و روابط حسنه اجتماعی و امنیت کامل را در پرتو خوشبینی دانسته است:
- رفتار برادر دینی‌ات را بر نیکوترین وجهی تفسیر و توجیه کن، مگر اینکه دلیلی بر خلاف آن باشد و هرگز به سخن برادر مسلمانت گمان بد مبر هنگامی که برای آن توجیهی مناسب داری.[۴]
در برخی روایات امامان معصوم(ع) حسن ظن از ثمرات ایمان شمرده شده است.[۵]بنابر برخی دیگر از روایات، خوشگمانی از برترین سجایای اخلاقی[۶]و پارسایی است.[۷]
اسلام، خوش گمانی ساده انگارانه را نمی‌پذیرد و حسن ظن را در جایی سفارش می‌کند که هیچ دلیل آشکاری بر بدگمانی به دیگران وجود ندارد. در مواردی، خوشبینی نکوهش شده است از جمله: خوشبینی نسبت به دشمنان[۸] و در امور امنیتی جامعه و خوشبینی در جامعه غیر اسلامی.[۹]در روایتی دیگر امیرالمؤمنین(ع) شرایط حاکم بر جامعه و زمانه را از عوامل مؤثر در خوش بینی و بدبینی دانسته و فرموده هنگامى كه صلاح و نيكى بر زمان و مردم زمان گسترش يابد؛ در اين حال اگر كسى گمان بد به ديگرى ببرد كه از او گناهى ظاهر نشده به او ستم كرده است! و هنگامى كه فساد بر زمان و اهل زمان مستولى شود، هر كسى گمان خوب به ديگرى ببرد خود را فريب داده است. [۱۰] [یادداشت ۱]
نتایج و ثمرات حسن ظن
نیک گمانی، افزون بر این که یکی از عوامل زمینه ساز ارتباط سالم با افراد جامعه است، خود دارای ثمرات و رهاوردهایی است که در عبارتند از:
- حسن نیت: نیت، جان عمل است. از این رو، درستی و سلامتی عمل در گرو پاکی و خلوص آن است و اگر نیت، نا خالص باشد عمل نیز به همان اندازه عیبناک و آفت‌زده خواهد شد. به همین دلیل، خلوص و پاکی نیت، پالایش و پاکی عمل را در پی خواهد داشت. حسن نیت با چنین نتایج نیکویی، یکی از رهاوردهای حسن ظن است، چنانکه امام علی(ع) می‌فرماید: «هرکس گمانش نیکو باشد، نیتش نیکوست».[۱۱]
- آسان گیری: امام علی(ع) فرمود: «هرکس نیک پندار باشد، آسان می‌گیرد».[۱۲]
- رهایی از گناه: رهایی از گناه ساز و کارهایی دارد که هر یک به اندازه‌ای معین انسان را از گناه میرهاند؛ حسن ظن یکی از این راهکارهاست: «پندار نیک انسان را از گرفتاری گناه میرهاند».[۱۳]
- خوگرفتن به دیگران (جامعه گرایی): از آنجا که بدگمانی به دوری از دیگران، به ویژه مظنونان می‌انجامد،[۱۴] نقطه مقابل آن، که حسن ظن است، ایجاد ارتباط دیگران را در پی دارد. چنانکه در برخی روایات آمده است: «هر کس پندار نیک را(در ذهن و عمل) به کار نگیرد از هر کسی هراسناک می‌شود».[۱۵]
- سلامتی دین: یکی از عوامل سلامتی دین، گمان نیکوست، چنانکه امام علی(ع) می‌فرماید: «پندار نیک... سلامتی دین است».[۱۶] مقصود آن حضرت این است که حسن ظن، سلامتی دین را در پی دارد.
- آرامش دل: امیرالمؤمنین علی(ع)، گمان نیک را باعث آسایش و آرامش دل می داند: «نیک پنداری، مایه آسایش و آرامش دل است».[۱۷]
- گره‌گشایی: یکی از رهاوردهای حسن ظن برای همه گروه‌های اجتماعی، گره گشایی از زندگی آنان است. امام علی(ع) به مالک اشتر می‌فرماید: «و بدان که... رفتار تو چنان باید، که نیک گمانی به مردم برایت فراهم آید، زیرا نیک گمانی، رنجی دراز را از تو می‌زداید».[۱۸]
- کامروایی: در سخنی از امام علی(ع) چنین آمده است: «چه بسیارند مؤمنانی که شکیبایی و نیک گمانی، آنان را به پیروزی رسانده است».
- کاهش اندوه: گرچه اندوه‌ها، دل گرفتگی‌ها، ناکامی‌ها، شکست‌ها و مانند آن از ویژگی‌های زندگی دنیایی انسان‌هاست، راه‌هایی نیز برای پیشگیری و کاهش آنها نیز هست که یکی از آنها حسن ظن و نیک گمانی است. در سخنی امام علی(ع) آمده است: «پندار نیک، اندوه را می‌کاهد».[۱۹]
- جلب محبت: حضرت علی(ع) فرمود: «هر کس به مردم نیک گمان باشد، محبت و مهر آنان را به دست خواهد آورد».[۲۰]
- بهشت: آخرین رهاورد و دستاورد گمان و پندار نیک، بسیار فرخنده است و آن دستیابی و بهره‌مندی از بهشت جاودان الهی است که برای انسان‌های خداجو که دارای پندار نیک‌اند، فراهم آمده است. امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «هر کس گمانش نیکو باشد بر بهشت، دست می‌یابد».[۲۱][۲۲]
اقسام حسن ظن
- حسن ظن نسبت به خداوند: رسول خدا(ص) فرمود: «سوگند به خدایی که جز او شایسته پرستش نیست، به هیچ مؤمنی هرگز خیر دنیا و آخرت داده نشده جز به سبب خوشبینی به خدا، و امیدواریش به او».[۲۳][یادداشت ۲] و نیز فرمود: «به خدایی که جز او شایسته پرستش نیست، گمان هیچ بنده‌ای نسبت به خدا نیکو نشود جز اینکه خدا همراه گمان بنده مؤمن خود باشد(هرگونه به او گمان ببرد خدا با او رفتار کند) زیرا خدا کریم است و همه خیرات به دست اوست، او حیا می‌کند از اینکه بنده مؤمنش به او گمان نیک برد و او خلاف گمان و امید بنده رفتار کند. پس به خدا خوش‌بین باشید و بسویش رغبت کنید».[۲۴]
- حسن ظن نسبت به جهان: خوش بینان، نظام جهان را بهترین نظام و همه هستی را در جای خویش و نیکو می‌بینند و نظام عالم خلقت را عبث و بیهوده ندانسته و به آن حسن ظن دارند و خوش بین هستند.
- حسن ظن نسبت به بندگان خدا: اگر در جامعه اسلامی بلکه در جامعه انسانی برنامه‌ها و دستورات اسلامی که از جمله آنان حسن ظن است، اجرا شود، بسیاری از نابسامانی‌ها، شایعه سازی‌ها، قضاوت‌های عجولانه و بی‌مورد، اخبار مشکوک، دروغ و... که همگی از گمان بد سرچشمه می‌گیرند، برچیده می‌شود. وگرنه جامعه در هرج و مرج به‌سر خواهد برد و هیچکس از گمان بد دیگران در امان نخواهد ماند و به یکدیگر اطمینان نخواهند داشت.[۲۵] آیات در این زمینه وارد شده است که از جمله آنها می‌توان به آیات زیر اشاره نمود:
- سوره حجرات، آیه۱۲: "ای مؤمنان از گمان‌های بد بپرهیزید زیرا بعضی از گمان‌ها گناه است و در امور مردم تجسس نکنید."
- سوره اسراء، آیه ۳۶: "آنچه را که نمی‌دانی از او پیروی نکن، چرا که چشم و گوش و د‌ل‌ها همه مسئولند."
- سوره یونس، آیه ۳۶: "(کفار) در قضاوت‌های خود تنها از ظن و گمان پیروی می‌کنند در حالی که ظن و گمان به هیچ وجه انسان را به حق و حقیقت نمی‌رساند."
پانویس
- ↑ نک: قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱، چاپ ششم، ج۲، ص۱۳۴؛ همان، ج۴، ص۲۷۳، دکتر معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰، چاپ هیجدهم، ج۱، ص۱۴۵۷، دکتر انوری، حسن؛ فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، تابستان ۸۲، چاپ دوم، ج۴، ص۲۸۹۰
- ↑ حسن‌ظن و سوءظن، صص ۹ - ۱۶
- ↑ نک: موسوی لاری، سید مجتبی؛ بررسی مشکلات اخلاقی و روانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بهار ۷۸، چاپ چهارم، صص ۳۳ – ۳۸ حبیبیان، احمد؛ مرز فضایل و رذایل اخلاقی، قم، مطبوعات دینی، بهار ۸۲، چاپ دوم، صص ۱۶۱ – ۱۶۳؛ بهشتی، ابوالفضل؛ سیمای مؤمن در قرآن و حدیث، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، چاپ اول، ص۲۳۹؛ کتابچی، محسن؛ مدیریت موفق، تهران، نشر الف، ۱۳۸۳، چاپ اول، صص ۱۱۳ - ۱۱۵
- ↑ اصول كافی، ج۳، ص۱۱۹
- ↑ مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۸۶ ه ق، ج۷۵، ص۱۹۶.
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۴
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳
- ↑ نک: نهج البلاغه، حکمت ۱۱۳.
- ↑ مکارم شیرازی، نهج البلاغه با ترجمه فارسى روان، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۷۶۰.
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ زیرا کسی که دچار سوءظن است، به گونه‌ای به همه بد بین است.
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۶
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۵
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۶
- ↑ غررالحکم و دررالکلم، ج۲، ص۶۶
- ↑ نک: فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، ج۱، صص ۲۸۳ – ۲۹۴
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۲
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۷۲
- ↑ سلطانی، تکامل در پرتو اخلاق، ج۲، صص ۳۳ – ۳۶؛ حسینی، بهشت اخلاق، ج۱، ص۲۶۷، حسن ظن، صص ۷۹ – ۸۸، حبیبیان، مرز فضایل و رذایل اخلاقی، صص ۱۶۳ – ۱۶۴
یادداشت
منابع
- قرشی، سید علی اکبر؛ قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱، چاپ ششم.
- دکتر معین، محمد؛ فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۰، چاپ هیجدهم.
- دکتر انوری، حسن؛ فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، تابستان ۸۲، چاپ دوم.
- علامه مجلسی، محمد باقر؛ بحارالانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۸۶ ه ق.
- موسوی لاری، سید مجتبی؛ بررسی مشکلات اخلاقی و روانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بهار ۷۸، چاپ چهارم.
- حبیبیان، احمد؛ مرز فضایل و رذایل اخلاقی، قم، مطبوعات دینی، بهار ۸۲، چاپ دوم.
- بهشتی، ابوالفضل؛ سیمای مؤمن در قرآن و حدیث، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲، چاپ اول.
- کتابچی، محسن؛ مدیریت موفق، تهران، نشر الف، ۱۳۸۳، چاپ اول.
- كلینی، محمد بن یعقوب؛ اصول كافی، محمد باقر کمرئی، تهران، المکتبة الاسلامیه، ۱۳۹۲ه ق، چاپ چهارم.
- عزیزی، عباس؛ حسن ظن و سوءظن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، زمستان ۷۴، چاپ دوم.
- آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غررالحکم و دررالکلم، سید هاشم رسولی محلاتی، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۷، چاپ اول.
- گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث؛ فرهنگ روابط اجتماعی در آموزه‌های اسلامی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، شهریور ۸۷، چاپ اول، ج۱.
- رضایی، علی؛ حسن ظن، قم، پیام حجت، ۱۳۸۶، چاپ اول.
- سلطانی، غلامرضا؛ تکامل در پرتو اخلاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، بهار ۷۸، چاپ بیستم.
- نیلی پور، مهدی؛ بهشت اخلاق، قم، مؤسسه ولی عصر (عج)، زمستان ۸۵، چاپ دوم.
- علامه هندی، علاءالدین علی المتقی بن حسام الدین؛ کنزالعمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ ه ق، چاپ پنجم.
- حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعه، بیروت،دار احیاء التراث العربی.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام