حق فرزند وظایفی است که پدر و مادر نسبت به فرزند خویش دارند. در آموزه‌های دینی و اخلاقی، فرزند امانتی نزد والدین قلمداد شده و بر رعایت حق وی سفارش شده است.
در منابع دینی برای فرزندان حقوقی نام برده شده که برخی مربوط به قبل، یا هنگام تولد فرزند، و برخی مربوط به دوران کودکی، جوانی و بزرگسالی وی است؛ از جمله: انتخاب مادری شایسته و مشخص بودن نسَب فرزند، حق حیات، حق تربیت و مهرورزی، حق پرورش جسمیِ سالم، حق آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی، حق نفقه و تأمین امور زندگی و نیز پشتیبانی مالی ممکن و تلاش در امر ازدواج آنها.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
اهمیت حق فرزند
در منابع دینی بر موضوع فرزندآوری[۱] و رعایت حق فرزندان سفارش شده[۲] و پدر و مادر را در برابر آنها مسئول دانسته‌اند.[۳] ابوحامد غزالی فرزند را امانتی نزد والدین دانسته و یکی از حقوق وی را تربیت صحیح او معرفی نموده است؛ از این‌رو نقش والدین را در خوشبختی یا بدبختی فرزند مؤثر شمرده و آنها را در ثواب و عقاب او شریک می‌داند.[۴] قرآن کریم حق حیات را از جمله حقوق طبیعی فرزند می‌شمرد[۵] و از کشتن فرزندان[۶] به‌سبب ترس از تنگ‌دستی و ناتوانی در رفع نیازهای مادّی آنها نهی کرده است.[۷] همچنین در قرآن به موضوع تربیت و حق فرزند در این‌باره اشاره گردیده است.[۸]
حقوق مربوط به قبل و هنگام تولد فرزند
در روایات، به مصادیق متعددی از حقوق فرزند، مربوط به پیش از ولادت و هنگام تولد او پرداخته شده است؛ از جمله:
انتخاب مادری شایسته و مشخص بودن نسَب فرزند
در احادیث معصومان، انتخاب مادری شایسته برای فرزند، از جمله حقوق وی عنوان شده است؛[۹] زیرا فرزند، بسیاری از صفات و ویژگی‌های اخلاقی خویش را از والدینش به ارث می‌برد و چه بسا تغییر این صفات، در مراحل بعدی تربیت او، بسیار دشوار باشد.[۱۰] همچنین درباره زمان، مکان و کیفیت انعقاد نطفه در رحم مادر نیز سفارش‌هایی شده است.[۱۱]
مشخص بودن نَسَب فرزند نیز در شمار حقوق فرزند عنوان می‌شود؛ از این‌رو، در چند حدیث، حکمت مُجاز نبودن چند شوهر برای یک زن،[۱۲] لزوم عدّه زنان بعد از طلاق[۱۳] و تحریم زنا،[۱۴] معلوم شدن نسب فرزند دانسته شده است.[۱۵]
حقوق فرزند پس از انعقاد نطفه
همینکه انعقاد نطفه در رحم مادر صورت گرفت، فرزند از حقوقی برخوردار می‌شود؛ از جمله: حرمت سقط جنین[۱۶] و تأخیر در اجرای حدود شرعی دربارهٔ زن باردار، به منظور پرهیز از آسیب‌رسانی به جنین موجود در رحم وی.[۱۷] همچنین در روایات، برای سلامت جسمی و روحی جنین، به والدین توصیه‌های بهداشتی و اخلاقی شده است؛ از آن جمله: تأکید بر حفظ سلامت جسمی و روانی مادر در هنگام بارداری،[۱۸] توجه به چگونگی تغذیه او[۱۹] و پرهیز زنان باردار از گناه و کارهای ناپسند.[۲۰] به علاوه، جنین از حقوق مالی خاصی نیز برخوردار است که استقرار آنها منوط به ولادت اوست.[۲۱]
حقوق فرزند پس از ولادت
حضرت علی (ع): حَقُّ الْوَلَدِ عَلَى الْوَالِدِ أَنْ یُحَسِّنَ اسْمَهُ وَ یُحَسِّنَ أَدَبَهُ وَ یُعَلِّمَهُ الْقُرْآن. (ترجمه: حق فرزند بر پدر آن است که او را نام نیکو نهد و نیکش ادب آموزد و قرآنش تعلیم دهد.)
نهج البلاغه، حکمت ۳۹۹، ترجمه دکتر شهیدی.
آدابی که به هنگام تولد نوزاد توصیه شده در شمار حقوق فرزندان قلمداد شده است،[۲۲] برخی از آنها عبارت‌اند از:
- تَحنیک (کام‌برداری نوزاد) با خرما، آب باران، آب فرات، یا تربت امام حسین(ع)؛[۲۳]
- اذان گفتن در گوش راست و اقامه گفتن در گوش چپ وی؛[۲۴]
- تراشیدن موی سر نوزاد و صدقه دادن به اندازه وزنِ موی او؛[۲۵]
- قربانی کردن (عَقیقه) و اِطعام دیگران از گوشت قربانی؛[۲۶]
- انتخاب نامی نیک برای وی در روز هفتم تولد؛[۲۷]
- ختنهٔ پسران در هفت روز اول تولد.[۲۸]
- سوراخ کردن گوش نوزاد؛[۲۹][یادداشت ۱]
پرورش جسمی فرزند
وَالْوَالِدَاتُ یُرْ‌ضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَ‌ادَ أَن یُتِمَّ الرَّ‌ضَاعَةَ وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِ‌زْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُ‌وفِ (ترجمه: و مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند. [این حکم] براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند. و خوراک و پوشاک آنان [=مادران]، به طور شایسته، بر عهده پدر است.)
سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳، ترجمه فولادوند.
از جمله حقوق فرزند، موضوع رشد جسمی سالم و تغذیه با شیر مادر است؛ روایاتی وجود دارد که شیر را بهترین غذا برای نوزاد دانسته‌اند.[۳۰] در برخی آیات قرآن بر شیردهی به عنوان غریزه‌ای مادرانه تأکید شده[۳۱] و در چند آیه مدت شیردهی دو سال تمام ذکر شده است.[۳۲] البته به والدین اجازه داده شده با رضایت و مشورت یکدیگر، مدت زمان شیردهی را کاهش دهند،[۳۳] یا شیردهی نوزاد را به دایه بسپارند.[۳۴] البته توصیه شده که در خصوصیات و صفات زنی که نوزاد را شیر می‌دهد، به‌سبب انتقال آن صفات از طریق شیر به نوزاد، دقت شود.[۳۵]
حقوق مربوط به دوران کودکی و جوانی
حق تربیت و نگهداری
تربیت به عنوان حقی بشری از حقوق اساسی فرزند محسوب شده است.[۳۶] در روایات اسلامی نیز به این موضوع توجه داده‌اند[۳۷] و آن را بهترین هدیه پدر به فرزند و برتر از صدقه دادن معرفی کرده‌اند؛[۳۸] چراکه وجود فرزند از پدر و مادر است و در هر صورت اعمال وی ناشی از نحوه تربیت آنها است.[۳۹]در احادیث معصومان فرزندِ صالح رزقی از جانب خداوند معرفی شده است.[۴۰]
درباره اصول کلی تربیت فرزند نیز توصیه‌هایی شده است؛ از جمله اینکه والدین باید توجه داشته باشند که فرزندان در سنین پایین‌تر تربیت‌پذیرترند و در صورت انحراف در این دوران، تربیت بعدی آنان سخت خواهد بود.[۴۱] همچنین برخی روایات توجه والدین را به این مطلب جلب می‌کنند که در این کار، به‌سبب احسان یا توهین به فرزندان، ثواب یا عقاب خواهند شد؛[۴۲] بنابراین، باید تشویق آنان و پرهیز از تنبیه نامعقول آنها را در نظر داشته باشند.[۴۳]
فقیهان، در تعریف واژه حضانت (نگهداری)، کلمه تربیت را به‌کار برده‌اند،[۴۴] که نشان از توجه آنان به تربیت روحی و جسمی و مادی و معنوی فرزند، بطور هم‌زمان است.[۴۵] آنگونه که از کلام فقیهان بر می‌آید، در حضانت کودک آنچه اصل است، رعایت مصلحت کودک است.[۴۶]
دوستی و مهربانی با فرزند
والدین به دوست داشتن فرزندان و مهربانی و احترام آنها سفارش شده‌اند.[۴۷] نیکی به فرزندان همتای نیکی به والدین شمرده شده است،[۴۸] تا جایی که تخلف از این فرامین موجب تخلف از سنّت پیامبر شناخته شده[۴۹] و عامل به آنها مشمول رحمت الهی و شایسته بهشت معرفی گشته است.[۵۰]
سیرهٔ رسول خدا(ص) نیز از خوش‌رفتاری ایشان با کودکان حتی در حالت نماز حکایت دارد.[۵۱] سلام کردن به فرزندان،[۵۲] بوسیدن و بوییدن آنها،[۵۳] بر زانوی خود نشاندن و دعای خیر برای آنان[۵۴] از ویژگی‌های رفتاری پیامبر گزارش شده است. دربارهٔ رفتار امامان شیعه با فرزندان نیز چنین توصیفاتی مشاهده می‌شود.[۵۵]
آموزش امور دینی و مهارت‌های اجتماعی
در منابع دینی برخی سفارش‌های عملی برای تربیت فرزندان وارد شده که ناظر بر آموزش امور دینی و برخی مهارت‌های اجتماعی ایشان است؛ از جمله: یاری کردنِ فرزندان در کارهای نیک،[۵۶] راهنمایی او نسبت به شناخت خدا و کمک به او در اطاعت از پروردگار.[۵۷] واداشتن و تشویق ایشان به نماز از هفت سالگی،[۵۸] آموزش قرآن و معارف دین برای مصون‌ماندن آنان از انحرافات اعتقادی[۵۹] و نیز شنا و تیراندازی[۶۰] و خواندن و نوشتن.
در برخی متون اخلاقی نیز پس از توصیه به تقویت خوی حیا در کودک، به آداب غذاخوردن، لباس پوشیدن، دوست‌یابی، فراگیری خواندن و نوشتن و یادگیری قرآن و حدیث و اشعارِ نیک و احوال نیکان می‌پردازند. در ادامه هم به آدابی دیگر، چون نشست و برخاست و صحبت کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از بلوغ (یعنی توجه به اقامه نماز و روزه و یادگیری برخی تکالیف و احکام شرعیِ مورد نیاز) توجه داده‌اند.[۶۱]
رعایت عدالت در برخورد با فرزندان
رعایت عدالت در برخورد با فرزندان حق دیگری است که در روایات به آن امر شده[۶۲] و اعتراض پیامبر(ص) به پدری که فقط یکی از دو فرزندش را در حضور هر دوی آنها بوسید، گزارش شده است.[۶۳] با این‌حال به نظر می‌رسد، در روایات تأیید شده که والدین برخی از فرزندان خود را - احتمالا به‌سبب وجود بعضی فضایل در ایشان - بیش از دیگر فرزندان خود دوست داشته باشند، البته این تمایز نباید ناشی از تفاوت در جنسیت باشد.[۶۴] همچنین است وفای به عهد پدر و مادر نسبت به قولی که به فرزندانشان می‌دهند.[۶۵]
نهی از ضرر رساندن به فرزند
سخن پیامبر درباره عاقِّ اولاد :
«یَلزَمُ الوالِدَینِ مِن عُقوقِ الوَلَدِ ما یَلزَمُ الوَلَدَ لَهُما مِن العُقوق»
پدر و مادر در اثر آزردن فرزند(عاقِّ اولاد)، همان چیزی گریبانشان را می‌گیرد که فرزند در آزردن آنها(عاق والدین) بدان دچار می شود.»
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.
در روایات، والدین از ضرر رساندن به فرزندانشان نهی شده‌اند.[۶۶] همانطور که آیات قرآن کشتن یا زنده به گور کردن فرزندان را به سبب دختر بودن آنان یا ترس از ناتوانی در تأمین معیشت آنها، حرام و بعد از شرک به خدا بزرگ‌ترینِ گناهان دانسته‌اند.[۶۷]
حتی در روایتی، والدین از اینکه به‌سبب دختر بودن نوزاد برای او آرزوی مرگ کنند، نهی شده‌اند؛ زیرا در صورت برآورده شدن این آرزو، شخص چونان گنه‌گاران در برابر خدا حاضر خواهد شد.[۶۸] از همین‌روست که پیامبر اکرم والدین را از سخت‌گیری و دُرشتی با فرزندانشان نهی می‌کردند؛ چراکه چنین رفتاری با فرزند موجب ارتکاب گناه توسط فرزند، عقوق والدین، قطع رحم[۶۹] و خروج از دایره آمرزش الهی برای فرزند خواهد شد.[۷۰]
پشتیبانی مالی
تأمین نفقه و هزینه خوراک، پوشاک و مسکن فرزند تا وقتی که او به سن استقلال مالی برسد، به عنوان یک حق بر عهده پدر است.[۷۱] از دیگر حقوق مالی فرزند که در قرآن نیز بدان توجه شده، حق ارث است. قرآن به ارث بردن فرزندان از والدین[۷۲] و چگونگی آن به تفکیک جنسیت، تصریح کرده است.[۷۳] در آیه ۱۲ سوره نساء، میزان ارث زن و شوهر از یکدیگر، بسته به اینکه فرزند داشته باشند یا نه، تعیین شده است. علاوه بر این، بنابر نظر مفسران، بخش پایانی آیه ۱۲۷ سوره نساء هم ناظر بر امر به پرداخت ارث فرزندان خردسال شخصِ متوفی است،[۷۴] که بنا بر سنّت عربِ عصر جاهلی تا رسیدن به سن رشد از ارث محروم بودند.[۷۵] و نیز تلاش در امر ازدواج فرزندان پس از رسیدن به بلوغ.[۷۶]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۳۳ و ۳۳۴، حدیث ۱، ۲، ۳ و ۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۳۷۱؛ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۶، ص۱۵۲؛ مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، دارالفکر، ج۳، ص۱۶۳.
- ↑ غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۳، ص۷۲.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۱۰، ص۳۹۷.
- ↑ رجوع کنید به سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۳۷؛ سورهٔ ممتحنه، آیهٔ ۱۲؛ سورهٔ تکویر، آیهٔ۸ و ۹.
- ↑ سورهٔ انعام، آیهٔ ۱۵۱؛ سوره اسراء، آیهٔ ۳۱.
- ↑ مغنیه، تفسیر کاشف، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۰۹.
- ↑ مجلسی، بحارالاانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۵، ص۲۳۶.
- ↑ رجوع کنید به فلسفی، کودک از نظر وراثت و تربیت، ج۱، ص۵۹-۹۰؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۳۵۴؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۷؛ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۱، ص۶۳۳؛ سیوطی، الجامع الصغیر، ج۱، ص۵۰۳ و ۵۰۵.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۰۹-۲۱۲.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ رجوع کنید به سورهٔ بقره، آیات ۲۲۶، ۲۲۸، ۲۳۴ و سورهٔ طلاق، آیات ۱ و ۴.
- ↑ سورهٔ اسراء، آیهٔ ۳۲ و سورهٔ فرقان، آیه ۶۸.
- ↑ رجوع کنید به کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۱۱۳؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۶۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۹۳.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۹، ص۱۷۷؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۴۱.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۱۶.
- ↑ «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۳؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۱۹۴.
- ↑ «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»، وبگاه مشرق.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، ج۳۵، ص۹۷.
- ↑ «حقوق نوزاد»، حدیث نت.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۳۸۴.
- ↑ کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۹.
- ↑ کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۸.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۸ و ۴۸.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۴.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۳۴.
- ↑ رجوع کنید به سورهٔ حج، آیهٔ ۲؛ سورهٔ قصص آیهٔ ۷.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳؛ سورهٔ لقمان آیهٔ ۱۴؛ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۲، ص۲۵۵-۲۵۷.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳.
- ↑ سورهٔ بقره، آیهٔ ۲۳۳؛ سورهٔ طلاق، آیهٔ ۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۴.
- ↑ وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۳.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۱۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۲۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ حلّی، عدّة الداعی، مکتبة الوجدانی، ص۷۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۹۷؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ موسوی عاملی، نهایة المرام، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۶۰.
- ↑ وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۵.
- ↑ فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، ص۵-۷.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ص۱۲۱۱؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ علی بن موسی الرضا(ع)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۶ق، ص۳۳۶.
- ↑ ترمذی، سنن الترمذی، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۱۶.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۴-۷۵؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۶، ۴۹-۵۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۶۴؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۸.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۲۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۴-۷۵.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۶.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۲، ص۱۶۶.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۰.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ ابوداوود، سنن ابی‌داوود، ۱۴۱۰ق،، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ مسکویه، تهذیب الأخلاق، ۱۳۹۸ق، ص۶۸-۷۵؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۲، ص۲۱۷-۲۱۸ و ج۳، ص۷۲-۷۴.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۳، ص۱۳۴.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵۱.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۸۹۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۷، ص۷۰ و ۷۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق،ج۶، ص۵.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۸ و ۵۰.
- ↑ نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۶۸.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، دارالعلم، ج۲، ص۳۲۲-۳۲۳.
- ↑ سورهٔ نساء، آیهٔ ۷.
- ↑ سورهٔ نساء، آیهٔ ۱۱.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ۳۴۳-۳۴۵.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ۳۴۳-۳۴۵.
- ↑ نیشابوری، روضة الواعظین، ۱۳۸۶ق، ج۲، ص۳۶۹.
یادداشت
- ↑ هر چند ممکن است فلسفه و حکمت استحباب سوراخ کردن گوش نوزاد(خواه پسر یا دختر) قابل فهم باشد؛ ولی این انتظار که بتوان دلیل قانع کننده‌ای برای همه اقامه شود دور از ذهن است. صاحب جواهر تصریح دارد که برای استحباب این کار روایت داریم و هرگونه تردید و وسوسه و مانند آن اجتهاد در برابر نص( روایت) است که قابل قبول نیست. «فما وقع من بعض العامة من الوسوسة فی ذلک باعتبار ما فیه من الإیذاء ، والتألیم اجتهاد فی مقابلة النص.» نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۲۶۳.
منابع
- قرآن کریم.
- نهج البلاغه، ترجمه: سید جعفر شهیدی.
- ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بیروت، چاپ سعید محمد لحام، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌ابی‌جمهور، عوالی‌اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدّینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
- ابن‌بابویه، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم، ۱۳۶۳ش.
- ابن‌عربی مالکی، احکام القرآن، چاپ علی‌محمد بجاوی، حلب ۱۳۷۶ـ۱۳۷۸، ۱۹۵۷ـ۱۹۵۹، چاپ افست بیروت، بی‌تا.
- ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴ [، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
- امام خمینی، تحریرالوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دارالعلم، بی‌تا.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، چاپ محمد ذهنی‌افندی، ۱۴۰۱ق.
- ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، بیروت، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، ۱۴۰۳ق.
- «توصیه‌های کاربردی به خانم‌های باردار»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ نشر: ۲۸ تیر ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- «حقوق نوزاد»، حدیث نت، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- حلّی، ابن‌فهد، عدّة الداعی و نجاح الساعی، قم، مکتبة الوجدانی، بی‌تا.
- «خط قرمزهای قرآن و حدیث برای مادران باردار»، وبگاه مشرق، تاریخ نشر: ۶ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۲ش.
- سیوطی، عبدالرحمان، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۰۱ق.
- شیخ صدوق، الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
- شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، با مقدمه: شیخ آقابزرگ تهرانی، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: سید محمدتقی، کشفی، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، نجف، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، ۱۳۸۶ق.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، قم، چاپ هاشم رسولی محلاتی، ۱۳۸۰ش.
- علی بن موسی (امام هشتم)، الفقه المنسوب للامام الرضا(ع)، مشهد، مؤسسة آل‌البیت، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، دارالندوة الجدیدة، بی‌تا.
- فلاح، مهدی، «حضانت اطفال در رویکرد فقهی و حقوقی»، در مجله انسان‌پژوهی دینی، شمارهٔ ۲۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۴ش.
- فلسفی، محمدتقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران ۱۳۴۳ش.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درسهایی از قرآن، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- ٰکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، مجله فقه اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(ع) ۱۳۷۴ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- محقق حلّی، جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق و مصحح: بقال، عبد الحسین محمد علی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، بیروت، چاپ حسن تمیم، ۱۳۹۸ق.
- مسلم بن حجاج، الجامع الصحیح، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر کاشف، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- موسوی عاملی، محمد بن علی، نهایة المرام فی شرح مختصر شرائع الإسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
- نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۶ق.
- وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، نخستین کنفرانس بین المللی هزاره سوم و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.
پیوند به بیرون
- مقاله حق فرزندان در دانشنامه جهان اسلام
- مقاله حقوق کودک در دانشنامه جهان اسلام
- «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»