اوصاف الاشراف (کتاب)

اوصاف الأشراف

اطلاعات کتاب
نویسنده	خواجه نصیرالدین طوسی
تاریخ نگارش	پس از ۶۶۱ق
موضوع	عرفان عملی
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
تاریخ نشر	سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

اوصافُ الْأشْراف کتابی است در زمینه عرفان عملی که توسط خواجه نصیرالدین طوسی (حکیم، متکلم و ریاضی‌دان شیعه قرن هفتم قمری) به زبان فارسی نوشته شده است. او مراحل سیر و سلوک را از ابتدای راه تا پایانش در شش بخش به طور خلاصه بیان کرده است.

خواجه نصیر کتاب اوصاف الاشراف را به توصیه محمد جوینی وزیر هولاکو، نگاشته است. کتاب روشی عرفانی دارد و به ندرت از مسائل فلسفی یا کلامی سخن گفته است. هر یک از فصل‌های کتاب، با آیه‌ای از قرآن آغاز می‌شود و در ضمن مباحث نیز به احادیث و آیات قرآن استناد شده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: خواجه نصیر الدین طوسی

خواجه نصیر، حکیم، متکلم و ریاضی‌دان شیعی قرن هفتم قمری است. او بیش از ۱۸۰ کتاب و رساله علمی در موضوعات متفاوت نوشته است. اساس الاقتباس، تجرید الاعتقاد، شرح اشارات، اخلاق ناصری، اخلاق محتشمی و آغاز و انجام از مهمترین آثار وی است.

خواجه نصیر رساله‌های ویژه‌ای درباره مذهب شیعه نگاشته که از آن جمله می‌توان رساله الفرقة الناجیة و رسالة فی حصر الحق بمقالة الامامیة و نیز الاثنی عشریة و رسالة فی الامامة را نام برد.

انگیزه نگارش

نویسنده در مقدمه کتاب، نگارش آن را از امور مهمی دانسته است که مدت‌ها وجود کارهای زیاد، مانع از انجام آن می‌شده است؛ تا اینکه به توصیه شمس الدین محمد جوینی وزیر هولاکو، به تألیف آن پرداخته است.

محتوا و ساختار

اوصاف الأشراف، رساله‌ای است در زمینه عرفان عملی که مراحل سیر و سلوک را از ابتدای راه تا پایان آن بیان کرده است. این کتاب که به زبان فارسی نوشته شده است، شش باب دارد که هر یک از آنها، به جز بخش آخر، از شش فصل تشکیل شده است:

• باب اول: آغاز حرکت؛ فصل‌ها: ایمان، ثبات، نیت، صدق، انابه، اخلاص؛
• باب دوم: موانع حرکت؛ فصل‌ها: توبه، زهد، فقر، ریاضت ، محاسبه، تقوی؛
• باب سوم: ویژگی‌های سالکان؛ فصل‌ها: خلوت، تفکر، خوف، رجا، صبر و شکر؛
• باب چهارم: مقدمات وصول؛ فصل‌ها: ارادت، شوق، محبت، معرفت، یقین، سکون؛
• باب پنجم: حالات اهل وصول: فصل‌ها: توکل، رضا، تسلیم، توحید، اتحاد، وحدت؛
• باب ششم: فَناء. معادِ خلق با فنا است چنانكه مبدء ايشان از عدم بود.

طوسی در مقدمه‌اش چون کُنه و گوهرِ معرفتِ خداوند را غیر قابل دسترسی برای هر عقل و اندیشه‌ای برشمرده هر گونه وصف او را خالی از تشبیه و تعطیل ندانسته است و مقدمه کتابش را با این جمله آغاز کرده است: بسم اللّه الرحمن الرحيم سپاس بى‌قياس بارخدائى را كه به سبب آنكه هيچ عقل را قوّت اطلاع بر حقيقت او نيست، و هيچ فكر و دانش را وسع احاطت به كُنه معرفت او نه، هر عبارت كه در نَعْتِ او ايراد كنند و هر بيان كه در وصف او بر زبان رانند اگر ثبوتى باشد از شائبه تشبيه مُعَرّا در تصوّر نيايد، و اگر غير ثبوتى بود از غائله تعطيل مُبَرّا در توهّم نيفتد. پایان بخش کتاب هم بیان وحدت در عالم فنا و نفی هر گونه دوئیّت و کثرت است. طوسی کتابش را با این جمله تمام کرده است: معنى فنا را حدّى با كثرت است: «كُلُّ مَنْ عَلَيْها فانٍ وَ يَبْقى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الْإِكْرامِ»]، فنا به اين معنى هم نباشد، هر چه در نطق آيد و هر چه در وهم آيد و هر چه عقل بدان رسد جمله منتفى گردد.«إِلَيْهِ يُرْجَعُ الْأَمْرُ كُلُّهُ».

روش کتاب

روش خواجه نصیر در این کتاب با شیوه او در دیگر تألیفاتش تفاوت دارد. بر خلاف دیگر آثار او که با شیوه فلسفی نوشته شده‌اند، اوصاف الأشراف روشی کاملا عرفانی دارد و به ندرت از مسائل فلسفی یا کلامی سخن گفته است. اوصاف الأشراف، به صورت کاملا خلاصه و کوتاه نوشته شده است. هر یک از فصل‌های این کتاب، با آیه‌ای از قرآن آغاز می‌شود. در ضمن مباحث نیز به احادیث و آیات قرآن استناد شده است.

چاپ، شرح و ترجمه

اوصاف الاشراف در سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی منتشر شد.

اوصاف الاشراف با تصحیح یوسف احدی در سال۱۴۰۲ش. توسط سوی موسسه فرهنگی هنری ادیب فقه جواهری چاپ شده است.

هم چنین کتاب اوصاف الاشراف محقق طوسی توسط حسن رمضانی بنام نهایة الاشراف فی شرح اوصاف الاشراف شرح و از سوی نشر وصال آوای توحید درسال ۱۴۰۰ش. درقم به چاپ رسیده است.

اوصاف الاشراف فی سیر العارفین و سلوکهم عنوان کتاب اوصاف الاشراف است که توسط محمد خلیلی در سال ۱۳۸۲ش. به زبان عربی بازگردان و از سوی نشر بضعة المختار در قم منتشر شده است.تحقیق این کتاب را سید محمدعلی حیدری حسنی انجام داده است.

منابع

• صدری، جمشید و جواد طاهری، «بدایت حرکت (سیر و سلوک) در اوصاف الاشراف»، در مجله آفاق دین، شماره ۲، ۱۳۸۹ش.
• طوسی، نصیرالدین محمد، اوصاف الأشراف، تصحیح سیدمهدی شمس‌الدین، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۳ش.
• فضلی، علی، «اوصاف الأشراف و علم سلوک»، در مجله کتاب ماه فلسفه، شماره ۴۳، ۱۳۹۰ش.
• مروج، جلال، «نقدی بر ترجمه اوصاف الاشراف خواجه نصیر الدین طوسی اثر رکن‌الدین جرجانی»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۹۲ و ۹۳، ۱۳۵۵ش.
• نعمة، عبدالله، فلاسفة الشیعة حیاتهم و آراؤهم، بیروت، دارالفکراللبنانی، ۱۹۸۷م.