مُحاسبه یا مُحاسبه نَفْس، رسیدگی شخصی اعمال شبانه‌روز و محاسبه اعمال نیک و بد است. محاسبه بعد از مشارطه و مراقبه صورت می‌گیرد. اساتید اخلاق و عرفان با استناد به روایات، تأکید بسیاری بر محاسبه دارند.
 | |
| آیات اخلاقی | |
|---|---|
| آیات افک • آیه اخوت • آیه اطعام • آیه نبأ • آیه نجوا • آیه مشیت • آیه بر • آیه اصلاح ذات بین • آیه ایثار | |
| احادیث اخلاقی | |
| حدیث قرب نوافل • حدیث مکارم اخلاق • حدیث معراج • حدیث جنود عقل و جهل | |
| فضایل اخلاقی | |
| تواضع • قناعت • سخاوت • کظم غیظ • اخلاص • خشیت • حلم • زهد • شجاعت • عفت • انصاف • اصلاح ذات البین • عیب‌پوشی | |
| رذایل اخلاقی | |
| تکبر • حرص • حسد • دروغ • غیبت • سخن‌چینی • تهمت • بخل • عاق والدین • حدیث نفس • عجب • عیب‌جویی • سمعه • قطع رحم • اشاعه فحشاء • کفران نعمت | |
| اصطلاحات اخلاقی | |
| جهاد نفس • نفس لوامه • نفس اماره • نفس مطمئنه • محاسبه • مراقبه • مشارطه • گناه • درس اخلاق • استدراج | |
| عالمان اخلاق | |
| ملامهدی نراقی • ملا احمد نراقی • میرزا جواد ملکی تبریزی • سید علی قاضی • سید رضا بهاءالدینی • سید عبدالحسین دستغیب • عبدالکریم حق‌شناس • عزیزالله خوشوقت • محمدتقی بهجت • علی‌اکبر مشکینی • حسین مظاهری • محمدرضا مهدوی کنی | |
| منابع اخلاقی | |
| قرآن • نهج البلاغه • مصباح الشریعة • مکارم الاخلاق • المحجة البیضاء • رساله لقاءالله (کتاب) • مجموعه وَرّام • جامع السعادات • معراج السعادة • المراقبات | |
جایگاه و اهمیت
ملا احمد نراقی درباره اهمیت و جایگاه محاسبه نفس در معراج السعاده به اهتمام بزرگان دین و سَلَفِ صالحین در محاسبه نفس در حد واجب دانستن آن اشاره کرده و یادآور شده که آنان در محاسبه با نفس خود از پادشاه خشمناک شدیدتر و از شریک لئیم بخیل‌تر و دقیق‌تر بوده‌اند و معتقد بودند هر کس محاسبه نفس خود را دقیق تر از محاسبه شریک و عامل خود نکند از اهل تقوی و ورع نیست و یا اعتقاد به روز حساب ندارد و یا احمق است. [۱]
چگونگی محاسبه‌کردن
اساتید و علمای اخلاق بر محاسبه بسیار تأکید کرده و فواید بسیاری برای آن برشمرده‌اند.[۲] محاسبه به این صورت است که انسان در پایان روز زمانی را برای رسیدگی به نفس و اعمال شبانه‌روز گذشته اختصاص می‌دهد. نخست واجبات را محاسبه می‌کند که اگر آنها را به طریق صحیح ادا کرده است خدا را شکر گوید و اگر واجبات از او فوت شده یا ناقص انجام داده باشد، درصدد جبران باشد. اگر گناهی مرتکب شده، توبه کند و به سرزنش نفس بپردازد و از آن بخواهد تا آنچه را در آن کوتاهی کرده جبران کند؛ مانند بازرگانی که در پایان روز با شریک خود حساب و کتاب می‌کند، فرد نیز در پایان روز باید با نفس خود، درباره همه رفتار خود بازجویی کند.[۳]
استناد قرآنی و روایی محاسبه
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ﴾ [حشر:18] (اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد، از خدا پروا داريد؛ و هر كسى بايد بنگرد كه براى فردا[ى خود] از پيش چه فرستاده است)
روایات بسیاری بر لزوم محاسبه وارد شده و بیشتر کتاب‌های روایی و اخلاقی، بابی را به نام محاسبه اختصاص داده‌اند. در تفسیر نور ذیل آیه آمده است که محاسبه نفس لازم است و اگر امروز دقت نشود، دقت فردا سبب شرمندگی خواهد شد. [۴]
- امام کاظم(ع) فرموده است: «از ما نیست کسی که در همۀ روز نفس خویش را محاسبه نکند تا اگر کار نیکی کرده از خدا توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و اگر کار بدی کرده از خداوند آمرزش طلبد و به او باز گردد.»[۵]
- پیامبر(ص)فرمودند: «عاقل ساعتی از روز را برای تفکر و محاسبه نفس قرار می‌دهد.»[۶]
- امام کاظم(ع) فرمودند: «از ما نیست کسی که هر روز محاسبه نفس نداشته باشد»[۷]
تک‌نگاری
درباره محاسبه نفس کتاب‌هایی نوشته شده است، از جمله:
- محاسبة النفس؛ کتابی اخلاقی اثر سید بن طاووس
- محاسبه نفس، تألیف سید بن طاووس، ترجمه محمود خورسندی، نشر روح، قم ۱۳۸۶ش.این کتاب به اختصار طی ۵ باب آموزههای قرآن و احادیث را درباره خودسازی و روشها و مراحل آن بیان می‌کند. [۱۰]
- محاسبة النفس اللوامة؛ کتابی اخلاقی اثر ابراهیم بن علی کفعمی
- محاسبه نفس، اثر ابراهیم بن علی کفعمی، ترجمه بهرام محمدیان، تهران، نشر عابد، ۱۳۸۵ش.
- محاسبه نفس، نوشته جعفربیاتی و ترجمه مرتضی شوشتری، نشربنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۹۹ش. [۱۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نراقی، معراج السعاده، موسسه انتشارات هجرت، ص۷۰۱.
- ↑ رجوع کنید به: شرح چهل حدیث، ۱۰ و ۱۵، مرآة الرشاد، ص۳۶، غزالی، إحیاء علوم الدین، ج۱۵، ص۲۳، شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانی، ج۱، ص۴۵، عرفان اسلامی، ج۱۲، ص۲۳۳، رساله لب اللباب، ص۱۱۴، رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم، ص۱۵۱
- ↑ خمینی، شرح چهل حدیث،۱۳۸۰ش، ص۹- ۱۰ و رجوع کنید به: فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۰۵ ؛ معین الدین چشتی، مراقبه نفسانی،نشر صبا، ص۸؛ نراقی، معراج السعاده، موسسه انتشارت هجرت، ص۷۰۱.
- ↑ قرائتی ، تفسیر نور،۱۳۸۳ش، ج۹، ص۵۶۰.
- ↑ کلینی، اصول کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، دار احياء التراث العربي بيروت، ج۱۱، ج۳۷۸
- ↑ کلینی، اصول کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ https://www.shereheyat.ir/poetry/poems/
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۷، ص۷۳.
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران؛https://ketab.ir/book/2906c2ec-29b4-49e9-9c3d-2c29931a6c02
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران؛ https://ketab.ir/book/f59f462b-90be-4290-a73c-efc93e270ff5
منابع
- قرآن کریم
- امام خمینی، سید روح الله موسوی خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۳۸۰ش.
- انصاریان، حسین و دیگران، عرفان اسلامی، قم، دار العرفان، ۱۳۸۶ش.
- بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رساله سیر و سلوک، ویراستۀ محمدحسین حسینی طهرانی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۵ق.
- طهرانی، محمدحسین حسینی، رساله لب اللباب در سیر و سلوک أولی الألباب، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۲۶ق.
- عبدالرزاق بن جلال الدین، عبدالرزاق کاشی عبد الله بن محمد انصاری، علی شیروانی، شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانی، تهران، الزهرا(س)، ۱۳۷۹ش.
- غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- فیض کاشانی، محمد بنشاه مرتضی، راه روشن: ترجمه کتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ترجمۀ محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹ش.
- قر ائتی، محسن، تفسیر نور، تهران مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، چاپ یازدهم، 1383 ش.
- قنبریان، علی و دیگران، مراقبه نفسانی، تهران، صبا، ۱۳۹۴ش.
- مامقانی، عبدالل، مرآة الرشاد، بیروت،دار الزهراء، بی‌تا.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق.