محاسبه نفس
مُحاسبه یا مُحاسبه نَفْس، رسیدگی شخصی اعمال شبانهروز و محاسبه اعمال نیک و بد است. محاسبه بعد از مشارطه و مراقبه صورت میگیرد. اساتید اخلاق و عرفان با استناد به روایات، تأکید بسیاری بر محاسبه دارند.
جایگاه و اهمیت
ملا احمد نراقی درباره اهمیت و جایگاه محاسبه نفس در معراج السعاده به اهتمام بزرگان دین و سَلَفِ صالحین در محاسبه نفس در حد واجب دانستن آن اشاره کرده و یادآور شده که آنان در محاسبه با نفس خود از پادشاه خشمناک شدیدتر و از شریک لئیم بخیلتر و دقیقتر بودهاند و معتقد بودند هر کس محاسبه نفس خود را دقیق تر از محاسبه شریک و عامل خود نکند از اهل تقوی و ورع نیست و یا اعتقاد به روز حساب ندارد و یا احمق است. [۱]
چگونگی محاسبهکردن
اساتید و علمای اخلاق بر محاسبه بسیار تأکید کرده و فواید بسیاری برای آن برشمردهاند.[۲] محاسبه به این صورت است که انسان در پایان روز زمانی را برای رسیدگی به نفس و اعمال شبانهروز گذشته اختصاص میدهد. نخست واجبات را محاسبه میکند که اگر آنها را به طریق صحیح ادا کرده است خدا را شکر گوید و اگر واجبات از او فوت شده یا ناقص انجام داده باشد، درصدد جبران باشد. اگر گناهی مرتکب شده، توبه کند و به سرزنش نفس بپردازد و از آن بخواهد تا آنچه را در آن کوتاهی کرده جبران کند؛ مانند بازرگانی که در پایان روز با شریک خود حساب و کتاب میکند، فرد نیز در پایان روز باید با نفس خود، درباره همه رفتار خود بازجویی کند.[۳]
استناد قرآنی و روایی محاسبه
﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ﴾ [حشر:18] (اى كسانى كه ايمان آوردهايد، از خدا پروا داريد؛ و هر كسى بايد بنگرد كه براى فردا[ى خود] از پيش چه فرستاده است)
روایات بسیاری بر لزوم محاسبه وارد شده و بیشتر کتابهای روایی و اخلاقی، بابی را به نام محاسبه اختصاص دادهاند. در تفسیر نور ذیل آیه آمده است که محاسبه نفس لازم است و اگر امروز دقت نشود، دقت فردا سبب شرمندگی خواهد شد. [۴]
- امام کاظم(ع) فرموده است: «از ما نیست کسی که در همۀ روز نفس خویش را محاسبه نکند تا اگر کار نیکی کرده از خدا توفیق انجام بیشتر آن را بخواهد و اگر کار بدی کرده از خداوند آمرزش طلبد و به او باز گردد.»[۵]
- پیامبر(ص)فرمودند: «عاقل ساعتی از روز را برای تفکر و محاسبه نفس قرار میدهد.»[۶]
- امام کاظم(ع) فرمودند: «از ما نیست کسی که هر روز محاسبه نفس نداشته باشد»[۷]
- پیامبر(ص):«حاسِبُوا اَنْفُسَکُم قبلَ اَن تُحاسَبُوا» پيش از آن كه مورد حسابرسى قرار گيريد، خود به حساب نفستان برسيد.[۹]
از نگاه اساتید اخلاق
امام خمینی:
از امورى كه لازم است از براى مجاهد، مشارطه و مراقبه و محاسبه است...«مشارطه» آن است كه در اوّل روز مثلا با خود شرط كند كه امروز بر خلاف فرموده خداوند تبارک و تعالى رفتار نكند. و اين مطلب را تصميم بگيرد... پس از اين مشارطه، بايد وارد «مراقبه» شوى. و آن چنان است كه در تمام مدت شرط. متوجه عمل به آن باشى، و خود را ملزم بدانى به عمل كردن به آن، و اگر خداى نخواسته در دلت افتاد كه امرى را مرتكب شوى كه خلاف فرموده خداست، بدان كه اين از شيطان و جنود اوست كه مىخواهند تو را از شرطى كه كردى باز دارند. به آنها لعنت كن و از شر آنها به خداوند پناه ببر...و به همين حال باشى تا شب كه موقع «محاسبه» است. و آن عبارت است از اينكه حساب نفس را بكشى در اين شرطى كه با خداى خود كردى كه آيا به جا آورد، و با ولى نعمت خود در اين معامله جزئى خيانت نكردى؟ اگر درست وفا كردى، شكر خدا كن در اين توفيق و بدان كه يك قدم پيش رفتى و مورد نظر الهى شدى...و اگر خداى نخواسته در وقت محاسبه ديدى سستى و فتورى شده در شرطى كه كردى، از خداى تعالى معذرت بخواه و بنا بگذار كه فردا مردانه به عمل شرط قيام كنى.
- ملا احمد نراقی:محاسبه آن است که در هر شبانه روزی وقتی را معین نماید که در آن وقت به حساب نفس خود برسد، و طاعات و معاصی خود را موازنه نماید پس اگر آن را مُقصِّر یافت در مقام عتاب و خطاب درآورد والّا شکر پروردگار نماید. [۱۱]
- میرزا جواد ملکی تبریزی: سالک راه خدا را بعد از توبه، لازم است از مشارطه، مراقبه و محاسبه. در اوّل صبح، مشارطه با نفسش نمايد؛ مشارطه شریک و سهيم در گرانبهاترین و کمیابترین سرمايهها، و در عرض روز تا وقت خواب، مراقبه كامل و در وقت خواب، محاسبه كامل از تمام آنچه در اين مدّت صرف كرده است از وقتش و از قواى ظاهرى و باطنى و آنچه از نعمتهاى الهى در آن صرف كرده و يامهمل گذاشته، ...وقت خواب، انسان محاسبه نفس و علاج خيانتهاى نفس را به قدر طاقت جبران کند و از این محاسبه و علاج غفلت نکند و باید این عمل آنقدر تکرار شود که برای او عادت گردد و بدون محاسبه و درمان به خواب نرود و بداند حالا كه مىخوابد، خواب هم در واقع برادر مرگ است.[۱۲]
- سید علی خامنهای:اینکه به ما گفتهاند: «حاسبوا أنفسکم قبل أن تحاسبوا» و علمای سلوک و اخلاق، محاسبه را یکی از اولین وظائف سالک دانستهاند، برای این است که ما دائم در حال خواندن نامهی عمل خودمان باشیم و در روزی که این نامهی اعمال خوانده خواهد شد، غافلگیر نشویم. قبل از اینکه نامهی اعمال ما در پیشگاه الهی مورد محاسبه و مطالعه قرار بگیرد، خود ما بخوانیم؛ اگر کمبودی هست، اصلاح کنیم؛ اگر نقطهی قوتی در آن هست، خدا را بر آن سپاس بگزاریم. والّا اگر این محاسبه را انجام ندهیم و غافل بمانیم، آنوقت غافلگیر میشویم. [۱۳]
تکنگاری
درباره محاسبه نفس کتابهایی نوشته شده است، از جمله:
- محاسبة النفس؛ کتابی اخلاقی اثر سید بن طاووس
- محاسبه نفس، تألیف سید بن طاووس، ترجمه محمود خورسندی، نشر روح، قم ۱۳۸۶ش.این کتاب به اختصار طی ۵ باب آموزههای قرآن و احادیث را درباره خودسازی و روشها و مراحل آن بیان میکند. [۱۴]
- محاسبة النفس اللوامة؛ کتابی اخلاقی اثر ابراهیم بن علی کفعمی
- محاسبه نفس، اثر ابراهیم بن علی کفعمی، ترجمه بهرام محمدیان، تهران، نشر عابد، ۱۳۸۵ش.
- محاسبه نفس، نوشته جعفربیاتی و ترجمه مرتضی شوشتری، نشربنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۹۹ش. [۱۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نراقی، معراج السعاده، موسسه انتشارات هجرت، ص۷۰۱.
- ↑ رجوع کنید به: شرح چهل حدیث، ۱۰ و ۱۵، مرآة الرشاد، ص۳۶، غزالی، إحیاء علوم الدین، ج۱۵، ص۲۳، شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانی، ج۱، ص۴۵، عرفان اسلامی، ج۱۲، ص۲۳۳، رساله لب اللباب، ص۱۱۴، رساله سیر و سلوک منسوب به بحر العلوم، ص۱۵۱
- ↑ خمینی، شرح چهل حدیث،۱۳۸۰ش، ص۹- ۱۰ و رجوع کنید به: فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۲۰۵ ؛ معین الدین چشتی، مراقبه نفسانی،نشر صبا، ص۸؛ نراقی، معراج السعاده، موسسه انتشارت هجرت، ص۷۰۱.
- ↑ قرائتی ، تفسیر نور،۱۳۸۳ش، ج۹، ص۵۶۰.
- ↑ کلینی، اصول کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، دار احياء التراث العربي بيروت، ج۱۱، ج۳۷۸
- ↑ کلینی، اصول کافی،۱۴۰۷ق، ج۲، ص۴۵۳
- ↑ https://www.shereheyat.ir/poetry/poems/
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۶۷، ص۷۳.
- ↑ شرح چهل حدیث(اربعین حدیث) خمینی، شرح چهل حدیث(اربعین حدیث)، ناشر: موسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى( س)، قم ۱۳۸۰ش.
- ↑ نراقی، معراج السعاده، ۱۳۸۶ش، ص۵۸۶.
- ↑ تبریزی، رساله لقاءالله، ۱۳۸۵ش، ص۹۹.
- ↑ دفتر حفظ ونشر حضرت ایت الله العظمی خامنهای، بیانات در دیدار نمایندگان هفتمین دوره مجلس شورای اسلامی، ۱۳۸۶/۰۳/۰۸
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران؛https://ketab.ir/book/2906c2ec-29b4-49e9-9c3d-2c29931a6c02
- ↑ خانه کتاب و ادبیات ایران؛ https://ketab.ir/book/f59f462b-90be-4290-a73c-efc93e270ff5
منابع
- قرآن کریم
- امام خمینی، سید روح الله موسوی خمینی، شرح چهل حدیث (اربعین حدیث)، قم، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، ۱۳۸۰ش.
- انصاریان، حسین و دیگران، عرفان اسلامی، قم، دار العرفان، ۱۳۸۶ش.
- بحرالعلوم، محمدمهدی بن مرتضی، رساله سیر و سلوک، ویراستۀ محمدحسین حسینی طهرانی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۵ق.
- دفتر حفظ و نشر حضرت آیت الله العظمی خامنهای،https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=3281
- طهرانی، محمدحسین حسینی، رساله لب اللباب در سیر و سلوک أولی الألباب، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۲۶ق.
- عبدالرزاق بن جلال الدین، عبدالرزاق کاشی عبد الله بن محمد انصاری، علی شیروانی، شرح منازل السائرین خواجه عبد الله انصاری بر اساس شرح عبد الرزاق کاشانی، تهران، الزهرا(س)، ۱۳۷۹ش.
- غزالی، محمد بن محمد، إحیاء علوم الدین، دار الکتاب العربی، بیتا.
- فیض کاشانی، محمد بنشاه مرتضی، راه روشن: ترجمه کتاب المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، ترجمۀ محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۹ش.
- قر ائتی، محسن، تفسیر نور، تهران مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، چاپ یازدهم، 1383 ش.
- قنبریان، علی و دیگران، مراقبه نفسانی، تهران، صبا، ۱۳۹۴ش.
- مامقانی، عبدالل، مرآة الرشاد، بیروت،دار الزهراء، بیتا.
- ملکی تبریزی، جواد، رساله لقاء الله، ناشر آل علی، قم ۱۳۸۵ش، چاپ هفتم.
- نراقی، احمد، معراج السعاده، چاپ یاسین، نشر مصطفی، قم ۱۳۸۶ش، چاپ اول.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ۱۴۰۸ق.