 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
ما فِی الذّمّه به‌معنای آنچه بر عهده انسان است، اصطلاحی فقهی - حقوقی که در عبادات، معاملات و قراردادها کاربرد دارد. اصطلاح ما فی الذمه در عبادات حاکی از وجود تکلیفی عبادی بر عهده انسان بوده و مقصود از آن در مباحث مالی و حقوقی همان دَین است.
تعریف و جایگاه
ما فی الذمه؛ یعنی آنچه بر عهده انسان است.[۱] این مفهوم، اصطلاحی فقهی - حقوقی است که هم در بخش عبادات و هم در بخش معاملات و قراردادها از آن استفاده می‌شود.[۲]
کاربرد در عبادات
اصطلاح ما فی الذمه در عبادات -همچون نماز و روزه- بیان‌گر وجود تکلیفی عبادی بر عهده انسان است و این تکلیف شامل وجوب، استحباب، ادا و قضا می‌شود.[۳] مثلا فقیهان می‌گویند: کسی که می‌داند یک نماز چهار رکعتی بر عهده دارد، امّا نمی‌داند قضای نماز ظهر بوده یا عصر یا عشا، اگر یک نماز چهار رکعتی به نیت ما فی الذّمّه (یعنی آنچه بر عهدۀ اوست) بخواند، کافی است.[۴] همچنین درباره اوقات نماز گفته‌اند: آخر وقت نماز مغرب و عشا نیمه شب شرعی است، ولی کسی که آنها را تا نیمه شب نخواند، بنابر احتیاط واجب باید تا قبل از اذان صبح به قصد «ما فی الذمه» (نه نیت ادا و قضا) بجا آورد و پس از آن به نیت قضا خوانده می‌شود.[۵]
کاربرد در حقوق و معاملات
مقصود از ما فی الذمه در امور مالی و مباحث حقوقی همان دَین است، که بر عهدۀ فرد بوده و باید آن را ادا کند.[۶] در کتاب‌های فقهی و حقوقی از این اصطلاح بیشتر تحت عنوان جواز یا عدم جواز هبه،[۷] صلح،[۸] بیع[۹] و مالکیت ما فی الذمه[یادداشت ۱] بحث شده است؛ برای نمونه گفته می‌شود: کسی که نسبت به پدرش بدهکار است، اگر پدر او بمیرد، چون پسر وارث اوست، پس از فوت پدر مالک «ما فی الذّمة» خود خواهد شد.[۱۰]
پانویس
- ↑ منتظری، احکام و مناسک حج، ۱۴۲۸ق، ص۴۴۹.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید: امام خمینی، توضیح المسائل (محشّٰی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۷۵۷؛ شاهرودی، معجم فقه الجواهر، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۲۲۶؛ امامی، حقوق مدنی، انتشارات اسلامیه، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ مرعی، القاموس الفقهی، ۱۴۱۳ق، ص۱۴۵.
- ↑ مکارم شیرازی، رساله توضیح المسائل، ۱۴۲۹ق، ص۲۲۶، م ۱۲۰۱؛ امام خمینی، توضیح المسائل (محشّٰی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۷۵۷.
- ↑ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسه دار العلم، ج۱، ص۱۳۸.
- ↑ جلالی زاده، مبادی و اصطلاحات علم فقه، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۱؛ امامی، حقوق مدنی، انتشارات اسلامیه، ج۱، ص۳۲.
- ↑ شاهرودی، معجم فقه الجواهر، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۲۲۶؛ مروج، اصطلاحات فقهی، ۱۳۷۹ش، ص۵۷۲.
- ↑ شاهرودی، معجم فقه الجواهر، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۲۴۵.
- ↑ الجواهری، «المناقصات»، ج۵-۶، ص۱۸۷.
- ↑ امامی، حقوق مدنی، انتشارات اسلامیه، ج۲، ص۱۹۰و۱۹۱.
یادداشت
- ↑ مالکیت ما فی الذمه: مالکیت شخص نسبت به دین موجود در ذمّه خویش.(امامی، حقوق مدنی، انتشارات اسلامیه، ج۲، ص۱۹۰.)
منابع
- امامی، سید حسن، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامیه، بی‌تا.
- جلالی زاده، جلال، مبادی و اصطلاحات علم فقه، تهران، نشر احسان، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیله، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم، چاپ اول، بی‌تا.
- امام خمینی، سید روح‌اللّٰه، توضیح المسائل (محشّٰی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- مرعی، حسین عبدالله، القاموس الفقهی، بیروت، دار المجتبی، ۱۴۱۳ق.
- مروج، حسین، اصطلاحات فقهی، قم، نشر بخشایش، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ پنجاه و دوم، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، احکام و مناسک حج، قم، نشر سایه، چاپ چهارم، ۱۴۲۸ق.
- الجواهری، حسن، «المناقصات»، در مجلة فقه أهل البیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، بی‌تا.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، معجم فقه الجواهر، بیروت، الغدیر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.