فَریضَه واجباتی که در قرآن به وجوبشان اشاره شده است. گروهی از فقها فریضه را هم‌معنا با واجب دانسته‌اند. برخی، فریضه را واجباتی دانسته‌اند که از سوی خداوند تشریع شده؛ هرچند در قرآن نیامده باشد. در منابع روایی و فقهی در مقابل فریضه، سنت قرار داده شده است.
فریضه در فقه و روایات، کاربردهای دیگری نیز دارد؛ به عنوان مثال به سهم الارث، برخی متعلقات زکات مانند شتر، گاو و گوسفند، نمازهای واجب یومیه در مقابل نمازهای نافله و مهریه نیز فریضه گفته شده است.
مفهوم‌شناسی
فریضه اصطلاح فقهی است که در برخی آیات قرآن آمده است.[۱] سه تعریف برای فریضه از سوی فقها ارائه شده است:
- از نظر گروهی از فقها، فریضه به واجباتی گفته می‌شود که وجوبشان در قرآن بیان شده است مانند نماز، روزه، زکات، حج.[۲] برخی این تعریف را نظر مشهور دانسته‌اند.[۳] صاحب کتاب مهذب الاحکام، این معنا را اصطلاح امامان(ع) در باب نماز شمرده است.[۴] براساس این تعریف، هر آنچه از قرآن، دلیلی بر وجوب آن داریم، فریضه و الا سنت خواهد بود.[۵] به فریضه به این معنا، فرض الله و به سنت، فرض النبی(ص) گفته می‌شود.[۶]
- عده‌ای فریضه را مترادف با واجب و در مقابل مستحب دانسته‌اند.[۷]
- بعضی فریضه را به آنچه خداوند واجب و تشریع کرده است، تعریف کرده‌اند؛[۸] هرچند در قرآن نیامده باشد.[۹] مستند این تعریف، روایاتی است که در آنها بر بعضی احکام، فریضه اطلاق شده، در حالی که آن احکام در قرآن بیان نشده‌اند.[۱۰]
فریضه در تقابل سنت
در منابع متعدد روایی[۱۱] و فقهی[۱۲] فریضه در مقابل سنت قرار دارد. مراد از سنت براساس و ترتیب تعاریف فوق از این قرار است:
- مراد از سنت آن چیزی است که وجوب یا استحبابش از سنت پیامبر(ص) دانسته شده است.[۱۳] مانند غسل میت.[۱۴] شیخ صدوق تمام غسل‌ها را به غیر از غسل جنابت، به این معنا، سنت دانسته است.[۱۵]
- سنت به معنای مستحب است.[۱۶]
- سنت هر آن چیزی است که پیامبر(ص) تشریع کرده است[۱۷]
گفته شده در صورت تزاحم فریضه و سنت(عدم امکان جمع میان آن دو در مقام عمل)، فریضه بر سنت مقدم می‌شود.[۱۸]
کاربردها
افزون براینکه فریضه در مقابل سنت به کار رفته است، در مباحث فقهی و در روایات کاربردهای دیگری نیز دارد از جمله:
- اطلاق بر سهم الارث: فریضه، در روایات[۱۹] و مباحث فقهی،[۲۰] به سهام تعیین شده در ارث نیز اطلاق شده است. از این رو، برخی از فقها عنوان باب ارث را «کتاب الفرائض» یا «کتاب الفرائض و المواریث» قرار داده‌اند.[۲۱]
- اطلاق بر نمازهای یومیه: در برخی روایات[۲۲] و منابع فقهی[۲۳] فریضه به نمازهای واجب یومیه در مقابل نمازهای نافله به کار برده شده است. براین اساس به هفده رکعت نماز واجب، فریضه و به ۳۴ رکعت نماز مستحبی، نافله گفته می‌شود.[۲۴]
- اطلاق بر برخی متعلقات زکات: در باب زکات، به حیوانات متعلق زکات مانند شتر، گاو و گوسفند فریضه گفته شده است.[۲۵]
- اطلاق بر مهریه: در برخی آیات قرآن[۲۶] بر مهریه نیز فریضه اطلاق شده است.[۲۷]
- در روایت مشهوری از پیامبر( إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آيَةٌ مُحْكَمَةٌ أَوْ فَرِيضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ)علم به سه قسم تقسیم شده که عبارتند از: آیه محکمه، فریضه عادله و سنت قائمه. به باور برخی از شارحانِ اصول کافی مراد از آیه محکمه ، مباحث اعتقادی است و فریضه عادله را برخی فروع دین و بایدها و نبایدهای شرعی و سنة قائمه را بایدها و نبایدهای اخلاقی معنا کرده‌اند. [۲۸] صدر المتالهین احتمال داده که مراد از فریضه عادله ، آموزه های اخلاقی و مراد از سنه قائمه احکام و فروع دین باشد.
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: سوره بقره، آیه ۲۳۶و۲۳۷؛ سوره نساء، آیه ۱۱ و ۲۴؛ سوره توبه، آیه۶۰.
- ↑ نگاه کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۳۳۳؛ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۲۶؛ خویی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، الطهاره، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۴۰۶؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۹ق، ج۹، ص۱۰.
- ↑ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۹.
- ↑ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۹.
- ↑ نراقی، مستند الشیعه، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۷؛ علامه مجلسی، ملاذالاخیار، ۱۴۰۶ق، ج۷، ص۴۶۵؛ شبیری زنجانی، «درس خارج فقه ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۱ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ خمینی، کتاب الخلل فی الصلاة، قم، ص۲۰.
- ↑ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۱، ص۱۱۲ وج۳، ص۲۴؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، ج۱، ص۸۱ و ۱۰۸.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۴۱۷ و ج۴، ص۱۴۲؛ نراقی، مستند الشیعه، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۵۹ و ج۳، ص۱۸۰.
- ↑ نگاه کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۳۳۳؛ مجلسی، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۱۲۶؛ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۸، ص۱۸۹؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۹ق، ج۹، ص۱۰.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۹ق، ج۹، ص۱۰.
- ↑ صدوق، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، ج۱، ص۸۱؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۹ق، ج۹، ص۱۰.
- ↑ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ خمینی، کتاب الخلل فی الصلاة، قم، ص۲۰؛ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ نگاه کنید به: مددی، درس خارج اصول فقه ۲۷ دی ۱۳۹۵ش»، وبگاه دروس و آثار»؛ شهیدی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۱۰۵.
- ↑ نراقی، مستند الشیعه، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۷؛ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقه الاسلامی، ۱۴۲۹ق، ج۹، ص۱۰.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۶۸۰؛ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۶۷.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۶۶، ج۳، ص۴۲، ۲۶۹و۲۷۰و۲۸۸.
- ↑ نگاه کنید به: بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۸، ص۱۴۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۱۳۴و۱۳۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۶۶.
- ↑ محقق حلی، شرائع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۱۳۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۵، ص۱۲۳.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۳۶ و ۲۳۷.
- ↑ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۵۹۷؛ زمخشری، الکشاف، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۸۴.
- ↑ العلامة المجلسي، مرآة العقول، الناشردار الكتب الإسلاميّة، ج۱، ص۱۰۳.
منابع
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدایق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، تحقیق و تصحیح محمد تقی ایروانی و سیدعبدالرزاق مقرم، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، بیروت، دارالکتب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- سبزواری، سیدعبدالاعلی، مهذب الاحکام فی بیان الحلال والحرام، قم، مؤسسه المنار-دفتر حضرت آیة الله، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- شبیری زنجانی، سیدموسی، «درس خارج فقه ۱۳ اردیبهشت ۱۳۹۱ش»، وبگاه فقاهت، تاریخ بازدید:۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش.
- شهیدی، محمدتقی، «درس خارج اصول فقه، ۵ فروردین ۱۳۹۷ش»، وبگاه فقاهت، تاریخ بازدید: ۷ بهمن ۱۳۹۸ش.
- صدوق، محمد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، بی‌تا.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تحقیق حسن خرسان، تهران، دارالکتب العلمیه، چاپ چهارم، ۱۳۶۵ش.
- طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیة، تهران، مکتبة المرتضویة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- علامه مجلسی، ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الأخبار، تحقیق و تصحیح مهدی رجائی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، قم، مؤسسه اسماعلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مددی، سید احمد، «درس خارج اصول فقه ۲۷ دی ۱۳۹۵ش»، وبگاه دروس و آثار حضرت آیت الله سید احمد مددی، تاریخ بازدید: ۱۵ بهمن ۱۳۹۸ش.
- مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل البیت(ع)، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، ۱۴۲۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائه الاسلام، تحقیق و تصحیح عباس قواچانی و علی آخوندی، بیروت، دار إحیاء‌التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.
- نراقی، ملااحمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)،چاپ اول، ۱۴۱۵ق.