حَدیث مُباهِته حدیثی از پیامبر(ص) است که برخی از علما با استناد به آن تهمت‌زدن به بدعت‌کنندگان در دین را با وجود مصلحت جایز دانسته‌اند. با این حال اکثر فقیهان، این برداشت را ناصحیح دانسته و حدیث را به «قانع‌کردن اهل بدعت با استدلال‌های محکم» معنا کرده‌اند. به گفته سید موسی شبیری زنجانی روایت مباهته مخالف سیره ائمه(ع) و امور مسلّم شرعی است و به همین دلیل این روایت را یا باید تأویل کرد و یا مردود دانست.
گفته شده تا قبل از شیخ انصاری هیچ فقیهی تهمت‌زدن به اهل بدعت را از این روایت برداشت نکرده است.
| حدیث مباهته | |
|---|---|
| اطلاعات روایت | |
| موضوع | فقه |
| صادره از | پیامبر(ص) |
| راوی اصلی | امام صادق(ع) |
| راویان | داوود بن سِرحان |
| اعتبار سند | صحیح |
| منابع شیعه | الکافی |
| احادیث مشهور | |
| حدیث سلسلةالذهب • حدیث ثقلین • حدیث کساء • مقبوله عمر بن حنظلة • حدیث قرب نوافل • حدیث معراج • حدیث ولایت • حدیث وصایت • حدیث جنود عقل و جهل • حدیث شجره | |
عنوان فقهی مباهته از این حدیث گرفته شده و در بخش‌های مختلفی از کتاب‌های فقهی مانند حدّ قَذْف (مجازاتِ نسبتدادن زنا یا لواط به دیگران)، موارد جواز غیبت‌کردن و کسب‌های حرام از آن بحث شده است. استفاده از روش‌هایی مانند تهمت‌زدن برای مقابله با بدعت‌گزاران، از مباحث چالشی این روایت دانسته شده است.
معرفی و جایگاه
حدیث مباهته حدیث نبوی است که در کتاب الکافی نقل شده است.[۱] برخی فقیهان با استناد به این حدیث، تهمت‌زدن به بدعت‌گزاران را جایز دانسته‌اند.[۲] در مقابل بسیاری از فقیهان چنین بهتانی را جایز نمی‌دانند.[۳] گفته شده در کتاب‌های معتبر حدیثی شیعه، این حدیث تنها در کتاب الکافی آمده است و در کتاب‌های حدیثی اهل‌سنت وجود ندارد.[۴] عنوان فقهی مباهته از این حدیث برگرفته شده[۵] و در بخش‌های مختلفی از کتاب‌های فقهی مانند حدّ قَذْف (مجازات نسبتدادن زنا یا لواط به دیگران)،[۶] موارد جواز غیبت‌کردن[۷] و کسب‌های حرام از آن بحث شده است.[۸] استفاده از روش‌هایی مانند تهمت‌زدن برای مقابله با بدعت‌گزاران، از مباحث چالشی این روایت دانسته شده است.[۹]
متن و سند
راویان این حدیث (محمد بن یحیی العطار، ابن ابی‌الخطاب، احمد بن ابی‌نصر بزنطی و داوود بن سِرحان) همه ثقه‌اند ازاینرو سند روایت صحیح ارزیابی شده است.[۱۰]
گفته شده از نظر آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید، سند این روایت خالی از ابهام و اشکال نیست.[۱۱]
برداشت‌های متفاوت
تردید در معنای واژه «بَاهِتُوهُمْ» (مبهوت‌شان سازید یا به آنها بهتان بزنید) برداشت‌های متفاوتی را از این حدیث در پی داشته است:
تفسیر مباهته به «استدلال‌های محکم»
برخی از علمای شیعه معتقدند معنای حدیث این است که باید بدعت‌گزاران را با استدلال‌های محکم و قوی، بُهت‌زده کرد.[۱۲] ملا صالح مازندرانی (درگذشت ۱۰۸۱ق) و مرتضی مطهری (۱۲۹۸-۱۳۵۸ش) با ذکر آیه «فَبُهِتَ الَّذِي كَفَرَ»[۱۳] (آن‌كس كه كفر ورزيده بود مبهوت ماند) احتمال داده‌اند معنای حدیث چنین باشد که باید بر بدعت‌گزاران چنان استدلال آورد که مبهوت شوند؛ همان‌طور که حضرت ابراهیم با استدلال‌های محکم، نمرود را مبهوت کرد.[۱۴] علامه مجلسی (۱۰۳۷-۱۱۱۰ق) پس از ذکر هر دو معنای محل اختلاف، با استناد به قول برخی از لغوی‌ها که «بهت» را به معنای متحیّرشدن دانسته‌اند، این معنا را ترجیح داده است.[۱۵] صاحب ریاض (۱۱۶۱-۱۲۳۱ق) نیز پس از ذکر این حدیث، بهتان به اهل بدعت را جایز ندانسته است.[۱۶] صاحب جواهر (۱۲۰۲-۱۲۶۶ق) معتقد است با استناد به این حدیث نمی‌توان بدعت‌گزاران را به کارهای زشتی که انجام نداده‌اند، متّهم کرد.[۱۷] جعفر سبحانی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی، ناصر مکارم شیرازی از مراجع تقلید شیعه در قرن پانزدهم قمری، در پاسخ به استفتائی مباهته را به مبهوت‌ساختن معنا کرده، جواز تهمت را نفی کرده‌اند.[۱۸]
تفسیر مباهته به «تهمت‌زدن»
سید محمدرضا گلپایگانی و میرزا جواد تبریزی از مراجع تقلید شیعه در قرن پانزدهم قمری، با استناد به این حدیث، بهتان‌زدن به اهل بدعت را جایز دانسته‌اند.[۱۹] یوسف صانعی از دیگر مراجع این قرن، نه تنها تهمت‌زدن به اهل بدعت را جایز، بلکه آن را واجب شمرده است.[۲۰] سید ابوالقاسم خویی (۱۲۷۸-۱۳۷۱ش) نیز تهمت‌زدن به اهل بدعت را در برخی مواقع جایز دانسته است.[۲۱] با این حال او جایز بودن این امر را به وجود داشتن مصلحت مشروط کرده و معتقد است اگر تهمت‌زدن به بدعت‌گزاران مفسده داشته باشد، نه تنها تهمت‌زدن، بلکه بیان کردن عیب‌های واقعی آنها هم جایز نیست.[۲۲]
گفته می‌شود تفسیر «باهِتوهُم» به «تهمت زدن» و جایز دانستن آن در مورد اهل بدعت تا پیش از قرن دوازدهم وجود نداشته و شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴-۱۲۸۱ق) نخستین فقیهی است که این نظریه را به صورت احتمال مطرح کرده است.[۲۳] شیخ انصاری در کتاب مکاسب اگرچه در ابتدا تهمت‌زدن به بدعت‌گزاران را جایز ندانسته، اما در ادامه احتمال داده است که بهتان زدن به اهل بدعت برای دور ساختن مردم از آنها، جایز باشد.[۲۴]
برخی از نویسندگان نیز اگرچه تفسیر «باهِتوهُم» به تهمت‌زدن را متناسب با بخش‌های دیگر روایت (جایز بودن سبّ و لعن) دانسته‌اند،[۲۵] اما معتقدند روایت مباهته با سیره ائمه(ع) و مسلّمات شرع همخوانی ندارد.[۲۶] به باور سید موسی شبیری زنجانی از مراجع تقلید شیعه در قرن پانزدهم قمری، دین با راستی و صدق پایدار است و در جایی نیامده که ائمه مخالفان خود را با دروغ و تهمت از میدان به در کرده باشند؛ ازاینرو روایت مباهته را باید کنار گذاشت یا آن را تأویل کرد.[۲۷]
فایل صوتی منسوب به امام خمینی
شبکه بی‌بی‌سی فارسی در مستندی با انتشار صوتی از امام خمینی، بنیان‌گذار جمهوری اسلامی ایران، ادعا کرد او با تکیه بر روایت مباهته، تهمت‌زدن به مخالفان را جایز دانسته است و ازاینرو حکومت ایران، از بهتان‌زدن به مخالفان خود به عنوان یکی از ابزارهای خود استفاده می‌کند.[۲۸] ولی محمد سروش محلاتی از اساتید حوزه علمیه قم، با توجه به کتاب‌های امام خمینی، نسبتدادن چنین فتوایی به وی را مورد تردید دانسته و چنین ادعایی را مخالف روش زندگی سیاسی او بیان کرده است.[۲۹] یک کرسی نظریه‌پردازی نیز با عنوان «امکان‌سنجی استخدام انگاره بهتان برای حفظ نظام از دیدگاه امام خمینی(ره)» در سال ۱۴۰۱ش برگزار شد و سخنان محسن کدیور که مدعی اصلی این نسبت به امام خمینی بود در این جلسه نقد شد[۳۰] و مقاله‌ای نیز با همان عنوان در فصلنامه حکومت اسلامی منتشر شده است.[۳۱]
پانویس
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۳۷۵.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۵۸؛ گلپایگانی، الدرّ المنضود، تقریر کریمی جهرمی، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۴۸؛ تبریزی، ارشاد الطالب، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۸۱.
- ↑ محمدیان و دیگران، «تأملی در مدلول روایت موسوم به مباهته»، ص۱۵۹.
- ↑ بهادری، پیروزفر، «بررسی سندی و متنی روایت مباهته»، ص۵۷.
- ↑ بهادری، پیروزفر، «بررسی سندی و متنی روایت مباهته»، ص۵۵.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۱۴، ص۴۳۴؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۱۴۳.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۸، ص۱۶۴.
- ↑ نراقی، مستند الشیعه، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۱۶۲؛ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۵۳.
- ↑ محمدیان و دیگران، «تأملی در مدلول روایت موسوم به مباهته»، ص۱۵۸.
- ↑ مجلسی اول، روضة المتقین، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص ۳۲۷؛ علامه مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۷۷.
- ↑ «آیا تهمت زدن به اهل بدعت جایز است؟ / پاسخ متفاوت مراجع تقلید به سندیت و مفهوم یک حدیث»، خبر آنلاین.
- ↑ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۵۸.
- ↑ مازندرانی، شرح الکافی، ۱۳۸۲ق، ج۱۰، ص۳۴؛ مطهری، سیری در سیره نبوی، صدرا، ص۱۲۸.
- ↑ مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۱، ص۲۰۴-۲۰۵.
- ↑ طباطبایی، ریاض المسائل، ۱۴۱۸ق، ج۱۶، ص۴۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴۱، ص۴۱۳.
- ↑ «فتوای ۵ تن از مراجع عظام تقلید درباره دروغ گفتن و بهتان زدن به افراد»
- ↑ گلپایگانی، الدرّ المنضود، تقریر کریمی جهرمی، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۴۸؛ تبریزی، ارشاد الطالب، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۸۱.
- ↑ صانعی، مجمع المسائل، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۵۷.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۵۸.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهة، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۴۵۸.
- ↑ سروش محلاتی، «تهمت در خدمت دیانت»، ص۶.
- ↑ انصاری، المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۱۱۸-۱۱۹.
- ↑ بهادری، پیروزفر، «بررسی سندی و متنی روایت مباهته»، ص۶۳.
- ↑ «تقریرات گعدهٔ آیت‌الله شبیری زنجانی»، ص۱۰؛ بهادری، پیروزفر، «بررسی سندی و متنی روایت مباهته»، ص۷۲.
- ↑ «تقریرات گعدهٔ آیت‌الله شبیری زنجانی»، ص۱۰.
- ↑ باستانی، «بهتان برای حفظ نظام».
- ↑ «واکنش سروش محلاتی به بهتان بی‌بی‌سی به امام(ره)».
- ↑ بی‌پایه بودن سخنان کدیور درباره مجوز امام خمینی(ره) به بهتان‌بستن به مخالفان، خبرگزاری ایکنا.
- ↑ رک: رفیعی علوی و مرادی، «امکان‌سنجی استخدام انگاره بهتان برای حفظ نظام از دیدگاه امام خمینی(ره)».
منابع
- «آیا تهمت زدن به اهل بدعت جایز است؟ / پاسخ متفاوت مراجع تقلید به سندیت و مفهوم یک حدیث»، خبر آنلاین، درج مطب ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۴، مشاهده ۱۸ شهریور ۱۴۰۲ش.
- «واکنش سروش محلاتی به بهتان بی‌بی‌سی به امام(ره)»، در سایت شبکه اجتهاد، تاریخ درج: ۲ دی ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ش.
- انصاری، مرتضی، کتاب المکاسب، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق.
- باستانی، حسین، «بهتان برای حفظ نظام»، در سایت بی‌بی‌سی فارسی، تاریخ درج : ۲۷ آذر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ش.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۵ق.
- بهادری، محمدرضا، و پیروزفر، سهیلا، «بررسی سندی و متنی روایت مباهته»، در دوفصلنامه مطالعات فهم حدیث، شماره ۴، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
- بی‌پایه بودن سخنان کدیور درباره مجوز امام خمینی(ره) به بهتان‌بستن به مخالفان، خبرگزاری ایکنا، مرور خبر ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- تبریزی، جواد، ارشاد الطالب الی التعلیق علی المکاسب، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۶ق.
- «تقریرات گعدهٔ آیت‌الله شبیری زنجانی»، دوماهنامهٔ تقریرات، شماره ۳، دی ۱۳۹۴ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، مصباح الفقاهة، قم، انصاریان، ۱۴۱۷ق.
- رفیعی علوی، سید احسان و مرادی، میلاد، «امکان‌سنجی استخدام انگاره بهتان برای حفظ نظام از دیدگاه امام خمینی(ره)»، فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۱۰۱، پاییز ۱۴۰۰ش.
- سروش محلاتی، «تهمت در خدمت دیانت»،، در مجله دندانپزشکی جامعه دندان پزشکان، شماره ۱، بهار ۱۳۹۱ش.
- شهید ثانی، زین‌الدین، مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، ۱۴۱۳ق.
- صانعی، یوسف، مجمع المسائل، قم، انشارات میثم تمار، ۱۳۸۷ش.
- طباطبایی، سید علی، ریاض المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۸ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۴ق.
- «فتوای ۵ تن از مراجع عظام تقلید درباره دروغ گفتن و بهتان زدن به افراد»، در سایت شفقنا، تاریخ درج: ۶ اسفند ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۱۵ اسفند ۱۴۰۱ش.
- فیض کاشانی، محمد بن مرتضی، کتاب الوافی، اصفهان، کتابخانه امام امیر المؤمنین علی(ع)، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- گلپایگانی، سید محمدرضا، الدرّ المنضود فی احکام الحدود، تقریر کریمی جهرمی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۱۲ق.
- مازندرانی، محمدصالح، شرح الکافی الأصول و الروضة، تهران، المکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۲ق.
- مجلسی اول، محمدتقی، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، قم، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانبور، ۱۴۰۶ق.
- مجله مطالعات فهم حدیث، شماره ۴، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
- محمدیان، علی و دیگران، «تأملی در مدلول روایت موسوم به مباهته»، در مجله تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره ۲۸، زمستان ۱۳۹۴ش.
- مطهری، مرتضی، سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا، بی‌تا.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نراقی، احمد بن محمدمهدی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۵ق.