اجتهاد در مقابل نَصّ مقدم‌داشتن نظر شخصی مجتهد بر کلام صریح قرآن یا معصومان. از نظر فقیهان شیعه و بیشتر فقهای اهل‌سنت اجتهاد در برابر نص، بدعت است. البته برخی از صحابه و تعدادی از فقهای اهل‌سنت، نظر خود را بر نص مقدّم کرده‌اند. مثلاً عمر بن خطاب، با اجتهاد در برابر نص، ازدواج موقت و متعه حج را حرام اعلام کرد. سید عبدالحسین شرف‌الدین (درگذشت: ۱۳۷۷ق) در کتاب اَلنَّصُ و الْاِجتهاد، صد اجتهاد در برابر نص از خلفا، حاکمان و برخی از بستگان آنان، در زمان پیامبر(ص) و پس از آن را گزارش کرده است.
تعریف و جایگاه
اجتهاد در مقابل نص، مقدم داشتن ظنّ و نظر شخصی مجتهد در برابر فرمان صریح خدا یا پیامبر(ص) یا دیگر معصومان تعریف شده است.[۱] «نص» به کلام معتبر و صریح و آشکاری گفته می‌شود که بیش از یک معنا نداشته باشد.[۲]
عالمان شیعه با اجتهاد در مقابل نص مخالف‌اند. ناصر مکارم شیرازی معتقد است گسترش اجتهاد در برابر نص، نابودی مصونیّت همه احکام را در پی خواهد داشت.[۳] میرزا حبیب‌الله خویی مخالفت با نص را بدعت می‌داند.[۴] به گفته جواد شهرستانی در مقدمه وسائل‌الشیعه، مجتهدان، با اجتهاد در برابر نص، در واقع، پیامبر(ص) را نیز مجتهدی مانند خود معرفی می‌کنند که در اجتهادش احتمال خطا وجود دارد.[۵] سید محمد‌حسین طهرانی تعبّد شیعه به نص و تجاوز اهل‌سنّت از نص را اساسِ مسائل اختلافی میان شیعه و اهل‌سنت دانسته است.[۶]
مخالفت اکثریت فقیهان با اجتهاد در برابر نص
فقیهان شیعه[۷] و اهل‌سنت[۸] اجتهاد در برابر دلیل قطعی را باطل می دانند. برخی از صحابه و تابعان نیز هیچ‌گاه در برابر نص، نظر فقهی نداده‌اند.[۹] به گفته ابن‌قیّم جوزیه از عالمان سنی، احمد بن حنبل بر طبق نص فتوا می‌داد و نظر مخالف نص را حتی از خلفا نمی‌پذیرفت.[۱۰]
بااین‌همه، عده‌ای از فقیهان اهل‌سنت، گاهی اجتهاد خود را در برابر نص مقدم داشتند.[۱۱] مکارم شیرازی، از یکی از آنان نقل می‌کند که در سیاسیات و معاملات، اگر نص با مصلحت تعارض داشت بود و جمعشان ممکن نبود، می‌توان مصلحت را بر نص مقدم کرد. البته بیشتر فقیهانشان با چنین نظری مخالفت کرده‌اند.[۱۲]
دلایل مخالفت با اجتهاد در برابر نص
مخالفان اجتهاد در برابر نص، علاوه بر عقل[۱۳]، به آیات قرآن و روایات شیعه و اهل‌سنت استدلال کرده‌اند:
- جعفر سبحانی، مرجع تقلید با استناد به آیه اول سوره حجرات و لزوم تسلیم در برابر فرمان خدا و رسولش، اجتهاد در برابر نص را جلو‌افتادن و تقدّم بر آنان دانسته است.[۱۴]
- ناصر مکارم شیرازی، در تفسیر آیه ۶۵ سوره نساء، آن را مخالف هر نوع اجتهاد و اظهارنظر در برابر نص حکم خدا و رسولش می‌داند.[۱۵]
- بر‌اساس آیه ۳۶ سوره احزاب، مؤمنان حق انتخاب و مخالفت در برابر خواسته خدا و رسول‌الله(ص) را ندارند و هر نظر و اجتهادی در برابرشان حرام است.[۱۶]
- در روایتی از منابع اهل‌سنت آمده است مردی از قبیله ثقیف از خلیفه دوم درباره حج مسئله‌ای پرسید. عمر پاسخ او را داد. آن مرد گفت از پیامبر این مسئله را پرسیدم، ولی پاسخ دیگری داد. عمر ناراحت شد و گفت: «چرا از من چیزی سؤال می‌کنی که پیامبر در آن مسئله نظر داده است؟»[۱۷]
اجتهادهای صحابه در برابر نص
با وجود مخالفت فقیهان شیعه و سنی با اجتهاد در برابر نص، مواردی گزارش شده است که برخی صحابه به صورت صریح، در مقابل نص فتوا داده‌اند.[۱۸] به‌عقیده عالمان شیعه، خلیفه دوم از اولین کسانی است که مرتکب اجتهاد در برابر نص قرآن و پیامبر(ص) شده‌اند.[۱۹] می گویند او نخستین اجتهاداتش در مقابل نص را در جریان معروف ازدواج موقت و مُتعه حج انجام داد و از جانب خود آن‌ها را حرام کرد.[۲۰]
شرف‌الدین عاملی در کتاب النص و الاجتهاد برخی از اجتهادات در برابر نص را نقل کرده است. وی در هفت فصلِ این کتاب صد اجتهاد در برابر نص از خلفا، حاکمان و برخی از بستگان آنان در زمان پیامبر یا پس از آن را برمی‌شمارد.[۲۱] برخی از این موارد عبارت‌اند از:
- واقعه سقیفه بنی‌ساعده
- مخالفت با فرماندهی زید بن حارثه
- تخلف از پیوستن به سپاه اسامه
- غصب فدک
- کشته شدن مالک بن نویره به امر خالد بن ولید
- منع از نوشتن احادیث پیامبر
- جلوگیری از نوشتن وصیت پیامبر در ماجرای دوات و قلم
- اعتراض به صلح حدیبیه
- اعتراض به گفتار پیامبر(ص) که خداپرستان بهشتی هستند.
- نهی از حج تمتع
- نهی از ازدواج موقت
- بدعت در اذان صبح
- بدعت در اذان و اقامه
- نماز تراویح
- ترک نماز در صورت نبودن آب
- جابجا نمودن مقام ابراهیم
- جلوگیری از گریستن بر اموات
- شراب و حرمت آن
- خواندن نماز کامل در سفر
- کشتار خالد در قبیله بنی‌جذیمه
گفتنی است که فقیهان اهل‌سنت به دفاع از این اجتهادات پرداخته‌اند.[۲۲]
پانویس
- ↑ مؤسّسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت(ع)، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۶۷؛ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص ۲۷۶.
- ↑ جرجانی، معجم التعریفات، ۲۰۰۴م، ص۲۰۳؛ جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، ۱۳۹۴ش، ص۹۹۴.
- ↑ مکارم شیرازی، شیعه پاسخ می‌گوید، ۱۴۲۸ق، ص۱۳۰ـ۱۳۱.
- ↑ هاشمی خویی، منهاج البراعه، ۱۴۰۰ق، ج۸، ص۱۸۸.
- ↑ شهرستانی، «مقدمه»، در کتاب وسائل الشیعة، ص۱۸.
- ↑ حسینی، ولایت فقیه در حکومت اسلامی، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ موسوی قزوینی، ینابیع الاحکام، ۱۴۲۴ق، ص۵۰۱؛ علامه مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۰، ص۵۱۵؛ هاشمی خویی، منهاج البراعه، ۱۴۰۰ق، ج۸، ص۱۸۶؛ شرف الدین، النص و الاجتهاد، ۱۴۰۴ق، بخش۲، ص۳؛ مغنیه، فی ظلال نهج البلاغه، ۱۹۷۹م، ج۱، ص۳۰۴.
- ↑ شرف الدین، النص و الاجتهاد، ۱۴۰۴ق، بخش۲، ص۳؛ فضل الله، «دراسات فقهیة و قانونیة: أضواء علی الشوری فی النص القرآنی»، ص۳۸.
- ↑ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۶.
- ↑ ابن‌قیّم جوزیه، اعلام الموقعین، ۱۴۰۷ق، ص۲۹.
- ↑ قدسی، انوار الاصول، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۶۰۲.
- ↑ قدسی، انوار الاصول، ۱۴۱۶ق، ج۳، ص۶۰۲.
- ↑ سبحانی، الانصاف فی مسائل مادام فیها الخلاف، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۵.
- ↑ سبحانی، الانصاف فی مسائل مادام فیها الخلاف، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۴.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۵۶.
- ↑ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص۲۸۴.
- ↑ حسینی میلانی، خلاصة عبقات الانوار، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۲۲۳؛ الاحکام، ابن‌حزم، ج۶، ص۸۰۷.
- ↑ ابن‌حزم، الإحکام فی اصول الأحکام، دار الآفاق الجدیده، ج۲، ص۱۲؛ حسینی میلانی، خلاصة عبقات الانوار، ۱۴۰۵ق، ج۳، ص۲۲۲ـ۲۲۷؛ تیجانی، ثم اهتدیت، منشورات مدینة العلم، ص۱۶۵ـ۱۶۷.
- ↑ مرکز الابحاث العقائدیه، موسوعة من حیاة المستبصرین، ۱۴۳۳ق، ج۹، ص۶۶.
- ↑ مکارم شیرازی، شیعه پاسخ می‌گوید، ۱۴۲۸ش، ص۱۲۸ـ۱۳۰؛ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص ۲۷۸.
- ↑ شرف الدین، النص و الاجتهاد، ۱۴۰۴ق، بخش۲، ص۵.
- ↑ ابن‌حزم، الإحکام فی اصول الأحکام، دار الآفاق الجدیده، ج۲، ص۱۶؛ یوسفی مقدم، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، ۱۳۸۷ش، ص ۲۷۸.
منابع
- ابن‌حزم، علی بن محمد، الإحکام فی اصول الأحکام، لبنان، دار الآفاق الجدیده، بی‌تا.
- ابن‌قیّم جوزیه، محمد بن ابی‌بکر، اعلام الموقعین عن رب العالمین، تحقیق: محمد محیی‌الدین عبد‌الحمید، لبنان، المکتبة العصریة، ۱۴۰۷ق.
- تیجانی سماوی، محمد، ثم اهتدیت، بی‌جا، منشورات مدینة العلم، بی‌تا.
- جرجانی، علی بن محمد، معجم التعریفات، قاهره، دار الفضیله، ۲۰۰۴م.
- جمعی از محققان، فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۴ش.
- حسینی تهرانی، سید محمد حسین، ولایت فقیه در حکومت اسلامی، مشهد، انتشارات علامه طباطبایی، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
- حسینی میلانی، سید علی، خلاصة عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار، بی‌جا، ۱۴۰۵ق.
- سبحانی، جعفر، الإنصاف فی مسائل مادام فیها الخلاف، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۲۳ق.
- شرف الدین موسوی، سید عبدالحسین، النص والاجتهاد، اول، سیدالشهداء، بی‌جا، ۱۴۰۴ق.
- شهرستانی، جواد، «مقدمه» در کتاب وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- علامه مجلسی، محمد‌باقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- فضل الله، مهدی، «دراسات فقهیة و قانونیة: أضواء علی الشوری فی النص القرآنی»، در فصل‌نامه الثقافة الاسلامیه، شماره ۲۶، محرم و صفر ۱۴۱۰ق.
- قدسی، احمد، انوار الاصول، تقریرات درس ناصر مکارم شیرازی، قم، انتشارات نسل جوان، چاپ دوم، ۱۴۱۶ق.
- مؤسسه دائرة‌المعارف فقه اسلامى، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت(ع)، موسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- مرکز الابحاث العقائدیه، موسوعة من حیاة المستبصرین، بی‌جا، مرکز الابحاث العقائدیه، ۱۴۳۳ق.
- مغنیه، محمد‌جواد، فی ظلال نهج البلاغه، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۹م.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، شیعه پاسخ می‌گوید، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی‌طالب(ع)، چاپ هشتم، ۱۴۲۸ش.
- موسوی قزوینی، سید علی، ینابیع الأحکام فی معرفة الحلال و الحرام، تحقیق: سید علی علوی قزوینی، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۲۴ق.
- هاشمی خویی، میرزا حبیب‌الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، تحقیق: ابراهیم میانجی، ترجمه: حسن زاده آملی، حسن و محمد‌باقر کمره‌ای، تهران، مکتبة الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۰ق.
- یوسفی مقدم، محمد‌صادق، درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش.