اجتهاد در مقابل نص
 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
اجتهاد در مقابل نَصّ اصطلاحی در فقه و کلام شیعه. این اصطلاح به معنای مقدم داشتن نظر شخصی، بر کلام صریح و روشن قرآن یا معصومین است.
واژه‌شناسی
نص به کلام معتبر و صریح و آشکاری گفته می‌شود که بیش از یک معنا نداشته باشد.[۱] مقصود عالمان فقه و کلام از «اجتهاد در مقابل نص»، مقدم داشتن نظر شخصی مجتهد در برابر فرمان خداوند، یا پیامبر(ص) یا دیگر معصومان است.[۲]
نظر فقیهان
فقیهان شیعه[۳] و بیشتر فقیهان اهل سنت معتقدند که اجتهاد در برابر دلیل قطعی، صحیح نیست.[۴] برخی صحابه و تابعان نیز در اجتهادهای خود تقدیم نص بر اجتهاد را مراعات کرده و هیچ گاه در برابر نص، اجتهاد نمی‌کرده‌اند.[۵]
دلیل اینان، علاوه بر عقل، آیات قرآن و روایات شیعه و اهل سنت است:
- آیه ۱۱۶ سوره نحل: وَ لاتَقُولُوا لِما تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الکَذِبَ هذا حَلالٌ وَ هذا حَرامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّهِ الکَذِبَ، إِنَّ الَّذِینَ یفْتَرُونَ عَلَی اللّهِ الکَذِبَ لایفْلِحُونَ (و با دروغی که بر زبانتان می‌رود مگویید:این حلال است و آن حرام، تا بر خدا دروغ بندید.همانا کسانی که بر خدا دروغ بندند، رستگار نخواهند شد). در این آیه خداوند از دروغ بستن به خدا و پیامبر، و حلال و حرام کردن چیزی که خدا و رسول به آن فرمان داده‌اند نهی کرده و چنین افرادی را عاقبت به خیر نمی‌داند.
- آیه ۶۵ سوره نساء است: فَلا وَرَبِّکَ لایؤْمِنُونَ حَتّی یحَکِّمُوکَ فِیما شَجَرَ بَینَهُمْ ثُمَّ لایجِدُوا فِی أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمّا قَضَیتَ وَ یسَلِّمُوا تَسْلِیماً (به پروردگارت سوگند که ایمان ندارند مگر تو را در آن چه میانشان اختلاف است داور کنند و آن گاه از آنچه داوری کرده‌ای دلتنگ نبوده و به راستی بر آن گردن نهند.)
- روایت از منابع شیعه: امام صادق(ع) می‌فرماید: هرکس در دو درهم به غیر آن چه خدا نازل کرده حکم کند، کافر شده است. راوی از امام می‌پرسد: کافر به آن چه خدا نازل کرده یا به آن چه بر محمد(ص) نازل شده است؟ حضرت فرمودند: وای بر تو! هرگاه کسی به آن چه بر محمد(ص) نازل شده کافر شود، به تحقیق به آن چه خدا نازل فرموده نیز کافر شده است.[۶][یادداشت ۱]
- روایت از منابع اهل سنت: مردی از قبیله ثقیف از خلیفه دوم درباره حج مسئله‌ای پرسید. عمر پاسخ او را داد. آن مرد گفت: از پیامبر این مسئله را پرسیدم، پاسخی دیگر به من داد. عمر بلند شد و شروع کرد به کتک زدن او و گفت: چرا از من چیزی سؤال می‌کنی که پیامبر در آن مسئله نظر داده است.[۷][یادداشت ۲]
عده‌ای از فقیهان اهل سنت از اصل عدم جواز اجتهاد در برابر نص تخطی کرده و رأی اجتهادی خود رابر نص مقدم داشتند،[۸] برخی مانند طوفی می‌گویند در سیاسات و معاملات اگر مصالح با نصوص معارض بود و جمع آن دو امکان نداشت، می‌توان مصالح را بر نصوص مقدم کرد.[۹]
اجتهادهای در برابر نص صحابه
به رغم آن كه برخی صحابه از اجتهاد در برابر نص خودداری می‌کردند، تاریخ برای برخی دیگر از صحابه موارد فراوانی از اجتهاد مقابل نص را ثبت کرده است که به صورت صریح در مقابل نص فتوا داده‌اند.[۱۰] شرف الدین عاملی در کتاب معروف النص و الاجتهاد برخی از این اجتهادات را نقل کرده است. به عقیده وی، خلیفه دوم اولین کسی است که اجتهاد برابر نص را در جریان معروف ازدواج موقت و متعه حج انجام داده است.[۱۱]
وی در هشت فصل این کتاب حدود صد مورد اجتهاد در مقابل نص (اعمال نظر شخصی در مقابل کلام صریح پیامبر) را که خلفا، حاکمان و برخی از بستگان آنان، در زمان رسول خدا یا بعد از رحلت آن حضرت مرتکب شدند را براساس کتابهای معتبر اهل سنت برمی‌شمارد و بدون اینکه بخواهد قضاوتی درباره انگیزه آنان داشته باشد در مورد هر یک، نظرات علمی، تحقیقی و منتقدانه خود را بیان می‌کند.[۱۲] برخی از این موارد عبارتند از:
- ماجرای روز سقیفه
- مخالفت با فرماندهی زید بن حارثه
- تخلف از پیوستن به سپاه اسامه
- غصب فدک
- کشته شدن مالک بن نویره به امر خالد بن ولید و بی‌اعتنایی او نسبت به آن
- منع از نوشتن احادیث پیامبر
- گستاخی نسبت به رسول خدا(ص) و جلوگیری از نوشتن وصیت ایشان
- اعتراض به صلح حدیبیه
- اعتراض به گفتار پیامبر(ص) که خداپرستان بهشتی هستند
- نهی از حج تمتّع
- نهی از متعه زنان
- بدعت در اذان صبح
- بدعت در اذان و اقامه
- نماز تراویح
- ترک نماز در صورت نبودن آب
- جابجا نمودن مقام ابراهیم
- ممانعت از گریستن بر اموات
- شراب و حرمت آن
- نماز کامل در سفر
- کشتار خالد در قبیله بنی جذیمه
پانویس
- ↑ . فرهنگ فارسی، ج۳، ص۲۳۹۹.
- ↑ درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، صفحه ۲۷۶
- ↑ . جواهر الکلام، ج۳۰، ص۱۴۱؛ ینابیع الاحکام، ص۵۰۱؛ بحارالانوار، ج۳۰، ص۵۱۵ و النص و الاجتهاد، ص۱۹.
- ↑ . حاشیه البنائی، ج۲، ص۳۸۷.
- ↑ . اعلام الموقعین، ج۱، ص۲۹ و ۳۰. به نقل از درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، صفحه ۲۷۷
- ↑ وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۳۵.
- ↑ خلاصة عبقات الانوار، ج۳، ص۲۲۳؛ الاحکام، ابن حزم، ج۶، ص۸۰۷. به نقل از: درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، صفحه ۲۸۵
- ↑ تاریخ التشریع الاسلامی، ص۸۹ ۹۰.
- ↑ الاصول العامه، ص۳۸۴ ۳۸۵ و انوار الاصول، ج۳، ص۶۰۲. به نقل از: درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، صفحه ۲۷۸
- ↑ . النص و الاجتهاد، ص۴۳.
- ↑ موسوعة العقاد الاسلامیه، ج۵، ص۴۵ - ۴۶، ۹۲۷ - ۹۲۸. به نقل از: درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، صفحه ۲۸۵
- ↑ النص و الاجتهاد، شرف الدین، ص۱۳۲۱۳۷
- ↑ عن أبی عبدالله(ع) قال: من حَکَم فی درهَمَین بغیرِ ما أنزلَ اللهُ فقد کَفَر. قلت: کَفَر بما أَنزلَ اللهُ أو کَفَر بما أُنزلَ علی محمّد(صلی الله علیه وآله)؟ قال(صلی الله علیه وآله): ویلک! إذا کَفَر بما أُنزِل علی محمّد(صلی الله علیه وآله)فقد کَفَر بما أَنزلَ الله
- ↑ لم تستفتونی فی شیء افتی فیه رسول الله(صلی الله علیه وآله)
منابع
- درآمدی بر اجتهاد از منظر قرآن، محمدصادق یوسفی مقدم، بوستان کتاب، ۱۳۸۷ش، بخش ششم: اجتهاد در برابر نص
- شرف الدین موسوی، سید عبدالحسین، النص والاجتهاد، اول، سیدالشهداء، [بی جا]، ۱۴۰۴ق.