اختلاف الفقها

اِخْتِلافُ الْفُقَها عنوان شاخه‌ای از علم فقه است که در آن، آراء فقیهان مقایسه می‌شود. سرآغاز اختلاف الفقها با پیدایش رأی و نظر در فقه همزمان است. برپایه اشارات موجود در منابع، پاره‌ای از موضوعات فقهی وجود داشته که میان صحابه مورد بحث و اختلاف نظر بوده است؛‌گاه این اختلاف نظر به دو گروه از اصحاب، چون مهاجرین و انصار یا حجازیان و عراقیان باز می‌گشته است. از آن میان، محمد بن ادریس شافعی، اختلاف آراء منتسب به دوتن از فقیهان بزرگ صحابه: امام علی(ع) و ابن مسعود را در کتابی گردآورده است.

به طور کلی اختلافات فقهی در برخی از آثار تألیف شده همچون الاشراف ابن منذر و الخلاف'طوسی بازتاب یافته است.

سده اول

روشهای متفاوت در برخورد با اختلاف فقیهان

با دور شدن از عصر پیامبر(ص)، به موازات گسترش دامنه اختلاف آراء میان تابعین و فقیهان سرزمینهای گوناگون، روشهایی نیز در برخورد با این اختلافات پیشنهاد می‌شد؛ روشهایی که در طیفی وسیع، از تخییر در انتخاب یکی از دو یا چند قول، تا سختگیری بر حذف سایر اقوال و یافتن یک قول مصیب را در برمی‌گرفت.

در برابر نگرش بدبینانه از سوی نقادان «رأی» نسبت به اختلاف آراء فقیهان، یک نگرش خوشبینانه در این باره غالب بود؛ این تفکر در قالب احادیثی به نقل از صحابیانی چون عمرو بن عاص و ابوهریره از زبان پیامبر(ص) در نیمه دوم سده ۱ق رواج داشت که اگر فقیهی اجتهاد کند، حتی در صورت خطا کردن، سزاوار پاداش الهی خواهد بود. در همین زمینه حدیثی دیگر نیز - دست کم در سده ۲ق - بر سر زبانها بود که برپایه آن اختلاف امت پیامبر(ص) (یا اصحاب آن حضرت ) رحمتی الهی پنداشته می‌شد. در تفسیر این حدیث، چنین می‌گفتند که اتفاق آراء فقیهان، مردم را در تنگنا قرار می‌دهد و اختلاف آنان گونه‌ای از توسع را برای مکلفان ایجاد می‌کند. در منابع امامی، با وجود تأیید اصل حدیث، چنین تفسیری از آن به شدت محکوم شده است.

برخورد عمربن عبدالعزیز با مسئله اختلاف الفقها

بدون سخن از متن حدیث «اختلاف امتی رحمة»، شواهد نشان از آن دارند که تفکر ارائه شده در آن، در اواخر قرن اول هجری از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده است؛ چه آن هنگام که برخی نگرانی خود را از تشتت آراء فقیهان بیان داشتند و از خلیفه فقیه، عمر بن عبدالعزیز درخواستند تا مردم را بر مذهبی واحد گرد آورد، او این مطلب را نپذیرفت و با نامه‌هایی که به سرزمینهای مختلف ارسال داشت، اختلاف میان مذاهب بومی را پذیرا شد.

تحلیل نظری این برخورد

تحلیل نظری این برخورد را در گفتار عالم کوفی معاصر وی، عون بن عبدالله می‌توان یافت که اگر اختلاف آراء در میان باشد، گونه‌ای از امکان انتخاب برای مکلفان وجود خواهد داشت.

سده دوم

تالیف آثاری در این زمینه

از میانه سده ۲ق، همزمان با آغاز دوره تدوین در فقه و تألیف آثاری در زمینه‌های گوناگون آن، این نکته نیز به خوبی احساس می‌شد که کنار هم آوردن آراء پیشینیان می‌تواند راه مسیر اجتهاد را هموار کند.

قاضی ابویوسف

قاضی ابویوسف در یکی از آثار خود با عنوان اختلاف ابی حنیفه و ابن ابی لیلی به بررسی اختلاف نظرهای فقهی این دو فقیه برجسته مکتب کوفه پرداخت.

محمد بن حسن شیبانی

محمد بن حسن شیبانی در کتاب الحجه به تفصیل به بررسی استدلالی اختلاف آراء میان فقیهان مکتب ابوحنیفه و حجازیان پرداخت

محمد بن عمر واقدی

به گواهی ابن ندیم، محمد بن عمر واقدی در اواخر سده ۲ ق، در کتاب الاختلاف، اختلاف اهل مدینه و اهل کوفه را در ابواب گوناگون فقه مورد بررسی قرار داده بود.

سده سوم به بعد

اهمیت سده سوم

دوره‌ای بسیار مهم در تاریخ تدوین اختلاف فقها، نیمه دوم سده ۳ق و آغاز سده ۴ق است که روزگار تألیف مشهورترین کتب در این موضوع و غالباً با عنوان اختلاف الفقهاست. اهمیت کتاب صحیح بخاری یا سنن ترمذی را که اساس آن یک جامع حدیثی است، اما به طور استطرادی در باب باب آن به مطالعه مقایسه‌ای آراء فقیهان پرداخته شده است، نیز نباید نادیده گرفت.

اواسط سده چهارم به بعد

حرکتی که در سده‌های سوم و اوایل چهارم آغاز شده بود، پس از آن با استقبال کمتری استمرار یافت و به کوشش پیروان مذاهب گوناگون، آثاری در این رشته پدید آمد؛ این کتابها بر خلاف نوشته‌های سده ۳ق، بیشتر عنوانهای الخلاف و الخلافیات یا عناوین استحسانی بر خود داشتند.

گفتنی است که در هزار سال گذشته، آثاری نیز پدید آمده‌اند که در آنها تنها آراء ابوحنیفه و شافعی مورد مقایسه قرار گرفته‌اند و در سویی دیگر باید کتابهایی را علاوه کرد که در اختلافات داخلی میان فقیهان یک مذهب نوشته شده‌اند. از این دست کتابها می‌توان به التقریب ابوالحسین قدوری (د ۳۶۲ق ) در مسائل مورد اختلاف میان ابوحنیفه و اصحابش، و مختلف الشیعه علامه حلی (د ۷۲۶ق ) در اختلاف آراء میان فقیهان امامیه اشاره کرد.

آثار در این زمینه

آثار مهمتر

برخی از کتابهای تألیف شده در باب اختلاف الفقها که به اعتبار تقدم در تألیف یا رواج کتاب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌اند، عبارتند از:

1. اختلاف العلماء، اثر محمد بن نصر مروزی (د ۲۹۴ق /۹۰۷م ). نسخه‌ای مشتمل بر مجموع ابواب فقهی از این کتاب در دست است که به کوشش صبحی سامرایی در ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م در بیروت به چاپ رسیده و چنین می‌نماید که تحریر مختصر از اختلاف الفقهاء کبیری باشد که ابن ندیم از آن سخن گفته است. مؤلف که خود به مکتب اصحاب حدیث گرایش دارد، نظریات سفیان ثوری را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است.
2. الاختلاف و الائتلاف، تألیف ابو مُضَر عالم معتزلی در نیمه دوم سده ۳ ق. وی به دور از انتظار در این اثر خود، آراء فقیهان اصحاب حدیث چون اسحاق بن راهویه و احمد بن حنبل را در کنار آراء دیگر فقیهان قرار داد و همین امر اعتراض ابوعلی جبایی را برانگیخت.
3. اختلاف الفقهاء، اثر زکریا بن یحیی ساجی (د ۳۰۷ق /۹۱۹م )، فقیهی از اصحاب حدیث که به شافعی گرایش خاص داشت و در کتاب خود نظریات او را بر دیگر فقیهان مقدم ساخت. ساجی این کتاب را در یک مجلد اختصار کرده، و نسخه‌ای از این اختصار در دست سبکی بوده است. اختلاف الفقهاء ساجی نزد فقیهان امامی مکتب بغداد در سده ۵ق مورد توجه بوده است.
4. اختلاف الفقهاء، تألیف محمد بن جریر طبری (د ۳۱۰ق /۹۲۲م ) پایه گذار فقه جریری. او در کتاب خود غالباً قول مالک را بر دیگر فقیهان مقدم داشته است. از این کتاب تنها بخشهایی به صورت خطی محدود بر جای مانده که کرن در مقاله‌ای با عنوان «اختلاف الفقهاء طبری» به بررسی آنها پرداخته، و این بخشهای بازمانده، پاره‌ای توسط همو در قاهره (۱۳۲۰ق /۱۹۰۲م ) انتشار یافته، و پاره‌های دیگر را، شاخت، در لیدن (۱۹۳۳م ) به چاپ رسانیده است.
5. الاشراف فی اختلاف العلماء، اثر ابوبکر ابن منذر نیشابوری (د ۳۱۸ق /۹۳۰م ) که باید او را فقیهی مستقل، اما نزدیک به مذهب شافعی به شمار آورد. اهمیت ویژه‌ای که برای آراء ابوثور در برگ برگ الاشراف دیده می‌شود، شایان توجه است. بخشهای بر جای مانده از این کتاب در ابواب معاملات و حدود، به کوشش محمد بن نجیب سراج الدین در قطر (1406ق /۱۹۸۶م ) در دو مجلد به چاپ رسیده است. همچنین قطعه‌ای مربوط به مباحث عبادات را سیوطی در رساله «نوراللمعه» نقل کرده است. وسعت رواج این کتاب علاوه بر مذاهب گوناگون اهل سنت، محافل اباضی عمان و شمال افریقا را نیز در برمی‌گرفته است. ابوسعید کدمی از فقیهان اباضی عمان بر الاشراف، زیاداتی نوشته است.
6. اختلاف الفقهاء، تألیف ابوجعفر طحاوی (د ۳۲۱ق /۹۳۳م )، فقیه نامدار حنفی. طحاوی در این اثر به اختلاف میان ۳ مذهب حنفی، مالکی و شافعی به طور گسترده، و به نظریات دیگر فقیهان کهن در سطحی محدودتر پرداخته، و به طبع آراء حنفیان را بر دیگران مقدم داشته است. در این اثر پس از مذاهب سه گانه، به آراء سفیان ثوری توجه ویژه‌ای دیده می‌شود. بررسی اختلافات داخلی در مذهب حنفی نیز در این کتاب به تفصیل آمده است. جلد نخست این کتاب به کوشش محمد صغیر حسن معصومی در اسلام آباد پاکستان (۱۳۹۱ق ) به چاپ رسیده است. ابوبکر جصّاص رازی (د ۳۷۰ق /۹۸۰م ) اختصاری از این کتاب فراهم آورده که بخشهایی از آن به صورت نسخه‌های خطی باقی است عالمان امامی بغداد به اختلاف الفقهاء طحاوی توجه داشته‌اند و این اثر یکی از منابع اساسی سید مرتضی در الانتصار بوده است.
7. مختلف الروایه، اثر ابواللیث سمرقندی (د ۳۷۳ق /۹۸۳م )، فقیه حنفی ماوراءالنهر، در باب اختلافات فقهی میان ابوحنیفه، مالک و شافعی. نسخه‌های شایع کتاب از سوی علاءالدین سمرقندی (د ۵۵۳ق /۱۱۵۸م ) تحریری دوباره است، اما نسخه بدون تحریر آن نیز وجود دارد.
8. مسائل الخلاف، تألیف ابوبکر ابهری (د ۳۷۵ق /۹۸۵م )، فقیه مالکی. این اثر را باید از نخستین گامهای مالکیان در تدوین اختلاف الفقها شمرد که به پیروی از آن چند تن از شاگردان ابهری چون شاگرد خاص او ابوسعید قزوینی در الالحاف فی مسائل الخلاف، ابوالقاسم ابن جلاب در مسائل الخلاف و ابو تمام علی بن محمد بصری در مختصر فی الخلاف در این باره قلم زده‌اند.
9. عیون الادله فی مسائل الخلاف بین فقهاء الامصار، اثر ابوالحسن ابن قصار بغدادی مالکی (د ۳۹۷ق /۱۰۰۸م ) از شاگردان ابهری. ابواسحاق شیرازی آن را بهترین تألیف مالکیان در اختلاف الفقها دانسته است. از این اثر نسخه‌ای خطی در جامع قرویین فاس نگهداری می‌شود.
10. الاشراف، در مسائل خلاف از قاضی عبدالوهاب بن علی مالکی (د ۴۲۲ق /۱۰۳۱م ) که از آثار متداول مالکیان در این رشته بوده است. گزارش شده که این کتاب در مطبعه الاداره در تونس به چاپ رسیده است.
11. تأسیس النظر فی الخلافات الفقهیه، تألیف ابوزید دبوسی (د ۴۳۰ق /۱۰۳۹م) از فقیهان حنفی ماوراء النهر که در قاهره (۱۳۲۰ق ) به چاپ رسیده است.
12. مسائل الخلاف، اثر سید مرتضی علی بن حسین موسوی (د ۴۳۶ق /۱۰۴۴م )، عالم شهیر امامی در بغداد. مؤلف در کتاب دیگرش الانتصار بارها بدان ارجاع کرده، و طوسی در الفهرست یادآور شده که این کتاب به پایان نرسیده بوده است. علاوه بر این اثر یافت نشده، اطلاعات وسیعی در باب اختلاف الفقها، در الانتصار سید مرتضی آمده است.
13. اختلاف الفقهاء الخمسه، تألیف ابومحمد ابن حزم اندلسی (د ۴۵۶ق /۱۰۶۴م )، احیا کننده مذهب فقهی ظاهری. به گفته ذهبی او دراین کتاب اختلاف آراء داوود اصفهانی پیشوای ظاهریه با فقیهان چهارگانه را مورد بررسی قرار داده بوده است. علاوه بر این اثر یافت نشده، مجموعه المحلی از ابن حزم، خود یک منبع مهم در فقه مقایسه‌ای است.
14. الخلاف، اثر محمد بن حسن طوسی (د ۴۶۰ق /۱۰۶۸م ) شیخ طایفه امامیه. او دراین کتاب دیدگاه امامیه را مقدم ساخته، و سپس در مقام مقایسه به بیان آراء صحابه، تابعین و فقیهان دیگر از مذاهب مشهور و نامشهور پرداخته است. در پاره‌ای مسائل، مقایسه دوگانه مذهب امامیه با شافعیه دیده می‌شود و در مسائلی به اختلافات داخلی امامیه نیز اشاره شده است. اختلافات داخلی شافعیه در سطحی گسترده و از آن حنفیه و مالکیه در سطحی محدودتر دیده می‌شود. الخلاف طوسی در عین حال یک کتاب فقه استدلالی است و در هر مسأله، ادله مورد استناد مذاهب نیز بررسی شده‌اند. الخلاف بارها، به چاپ رسیده است و به تفصیل دوره کامل ابواب فقه را در بردارد. از عالمان امامیه، فضل بن حسن طبرسی در المؤتلف من المختلف و مفلح بن حسن صیمری در تلخیص الخلاف اختصاری از آن فراهم آورده‌اند.
15. حلیه العلماء، تألیف ابوبکر قفال چاچی (د ۵۰۷ق /۱۱۱۳م ) از عالمان شافعی. وی در این اثر تفصیلی، آراء صحابه و تابعین و فقیهان نامشهور را در کنار مذاهب چهارگانه مورد مقایسه قرار داده، و‌گاه به نظریات شیعه و ظاهریه نیز عنایت داشته است. همچنین وی از اختلافات داخلی شافعیه و در سطحی محدودتر، حنفیه نیز یاد کرده است. مجلداتی از این کتاب به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه در بیروت (1403ق /۱۹۸۰م ) به چاپ رسید و پس از سالی چند به همراه دیگر اجزای باقی مانده، به کوشش همو در ۷ مجلد در عمان (1988م )، منتشر شد.
16. الاشراف علی مذاهب الاشراف یا اختلاف العلماء، اثر وزیر عون الدین ابن هبیره (د ۵۶۰ق /۱۱۶۵م ) که خود بخشی از مجموعه بزرگ الافصاح عن معانی الصحاح است. الاشراف که در اختلاف مذاهب اربعه نوشته شده، و مؤلف در آن، علاوه بر مقایسه آراء پیشوایان مذهب، به آراء دیگر فقیهان چهار مذهب نیز پرداخته است، با عنوان الافصاح در دو مجلد به کوشش محمد راغب طباخ در حلب (۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م، چ دوم )، به طبع رسیده است. مؤلف که خود فقیهی حنبلی است، در این کتاب به گردآوری و مقایسه اقوال مختلف نقل شده از احمد بن حنبل عنایت کم نظیری نشان داده است.
17. البحر الزخار، تألیف احمد بن یحیی ابن مرتضی (د ۸۴۰ق / ۱۴۳۶م )، از فقیهان و امامان زیدی یمن. این کتاب که مؤلف در آن آراء فقیهان زیدیه را با مذاهب گوناگون فقهی مقایسه کرده است و در نوع خود منبعی بی‌نظیر شمرده می‌شود، در ۶ مجلد در بیروت (۱۳۶۶ق / ۱۹۴۷م ) به چاپ رسیده است.

سایر آثار

1. الاختلاف از ابواسحاق ابن جابر بغدادی (د ۳۱۰ق )، فقیه ظاهری.
2. مسائل الخلاف از ابوسعید بردعی (د ۳۱۷ق )، فقیه حنفی.
3. مسائل الخلاف از ابوبکر وراق مروزی (د ۳۲۹ یا ۳۳۳ق )، فقیه مالکی
4. اختلاف العلماء از ابوبکر آجری (د ۳۶۰ق )، فقیه اصحاب حدیث.
5. مسائل الخلاف از قاضی عبدالعزیز اصفهانی جزری (د بعد از ۳۷۷ق )، فقیه ظاهری.
6. المختلف از ابوالقاسم صفار، عالم حنفی.
7. الخلاف الکبیر از ابویعلی ابن فراء (د ۴۵۸ق )، فقیه حنبلی.
8. الخلاف الکبیر ابوالخطاب کلوذانی (د ۵۱۰ق ) از فقیهان حنبلی.
9. الخلاف الکبیر ابن زاغونی (د ۵۲۷ق ) از فقهای حنبلی.
10. رؤوس المسائل جارالله زمخشری (د ۵۳۸ق ).
11. و...

منابع

• آبی، حسن، کشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق.
• ابن بابویه، محمد، معانی الاخبار، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، ۱۳۶۱ش.
• ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسه، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، ۱۹۶۳م.
• ابن رجب، عبدالرحمان، الذیل علی طبقات الحنابله، به کوشش هانری لائوست و سامی دهان، دمشق، ۱۳۷۰ق /۱۹۵۱م.
• ابن شاذان، فضل، الایضاح، بیروت، ۱۴۰۲ق /۱۹۸۲م.
• ابن مقفع، عبدالله، «رساله فی الصحابه»، آثار ابن المقفع، بیروت، ۱۴۰۹ق /۱۹۸۹م.
• ابن ندیم، الفهرست.
• ابن هبیره، یحیی، الافصاح، به کوشش محمد راغب طباخ، حلب، ۱۳۶۶ق /۱۹۴۷م.
• ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، طبقات الفقهاء، به کوشش خلیل میس، بیروت، دارالقلم.
• ابوسعید کدمی، محمد، الجامع المفید، مسقط، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۵م.
• ابویوسف، یعقوب، الخراج، بیروت، ۱۳۹۹ق /۱۹۷۹م.
• ترمذی، محمد، سنن، به کوشش احمد محمد شاکر و دیگران، قاهره، ۱۳۵۷ق /۱۹۳۸م.
• «تفسیر»، منسوب به نعمانی، همراه ج۹۰ بحار الانوار مجلسی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
• حاجی خلیفه، کشف.
• دارمی، عبدالله، سنن، دمشق، ۱۳۴۹ق.
• درجینی، احمد، طبقات المشایخ بالمغرب، به کوشش ابراهیم طلای، قسنطینه، ۱۳۹۴ق /۱۹۷۴م.، دفتر کتبخانه اسعد افندی، استانبول، محمودبک مطبعه سی.
• ذهبی، احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
• رودانی، محمد، صله الخلف، به کوشش محمد حجی، بیروت، ۱۴۰۸ق /۱۹۸۸م.
• سامرایی، صبحی، مقدمه بر اختلاف العلماء.
• سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیهالکبری، به کوشش محمودمحمدطناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۵م.
• سید مرتضی، علی، الانتصار، نجف، ۱۳۹۱ق / ۱۹۷۱م.
• سیوطی، الجامع الصغیر، قاهره، ۱۳۷۳ق /۱۹۵۴م.
• همو، «نوراللمعه»، ضمن مجموعه الرسائل المنیریه، بیروت، ۱۹۷۰م، ج۱.
• شافعی، محمد، الام، بیروت، دارالمعرفه.
• همو، الرساله، به کوشش احمد محمد شاکر، قاهره، ۱۳۵۸ق /۱۹۳۹م.
• ششن، رمضان، نوادر المخطوطات العربیه فی مکتبات ترکیا، بیروت، ۱۴۰۰ق / ۱۹۸۰م.
• شماخی، احمد، السیر، به کوشش احمد بن سعود سیابی، مسقط، ۱۴۰۷ق / ۱۹۸۷م.
• صنعانی، عبدالرزاق، المصنف، به کوشش حبیب الرحمان اعظمی، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
• طبری، محمد، اختلاف الفقهاء، بیروت، دارالکتب العلمیه.
• طحاوی، احمد، اختلاف الفقهاء، به کوشش محمد صغیر حسن معصومی، اسلام آباد، ۱۳۹۱ق.
• طوسی، محمد، الخلاف، تهران، ۱۳۷۷ق.
• همو، الفهرست، نجف، کتابخانه مرتضویه.
• قاضی عبدالجبار، «فضل الاعتزال»، فضل الاعتزال و طبقات المعتزله، به کوشش فؤاد سید، تونس، ۱۳۹۳ق /۱۹۷۴م.
• قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت /طرابلس، ۱۳۸۷ق /۱۹۶۷م.
• قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئه، حیدرآباد دکن، ۱۳۳۲ق.
• قفال، محمد، حلیه العلماء، به کوشش یاسین احمد ابراهیم درادکه، عمان، ۱۹۸۸م.
• کندی، محمد، بیان الشرع، قاهره، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
• لکنوی، محمد، الفوائد البهیه، قاهره، ۱۳۲۴ق /۱۹۰۶م.
• مروزی، محمد، اختلاف العلماء، به کوشش صبحی سامرایی، بیروت، ۱۴۰۶ق /۱۹۸۶م.
• مسندزیدبن علی(ع)، به کوشش عبدالواسع بن یحیی واسعی، بیروت، ۱۹۶۶م.
• مفید، محمد، الاعلام، قم، ۱۴۱۳ق.
• مناوی، عبدالرئوف، «کنوز الحقائق»، در حاشیه الجامع الصغیر.

• GAS; Kern, F., X 6 abar / 's Ihtil ? f al -Fuqah ? p n , ZDMG, 1901, vol. LV.

پیوند به بیرون

• منبع مقاله : دایرة المعارف بزرگ اسلامی