فقه معاصر
فقه معاصر اصطلاحی نوین در فقه امامیه، در قرن پانزدهم قمری ظهور یافته و عمدتاً بر دو محور اصلی استوار است: نخست، پرداختن به مسائل معاصر که ناظر به موضوعات جدید است، و دوم، روش فقاهتی معاصر که ناظر به شیوههای نوین استنباط است.
مراکز علمی متعددی از جمله دفتر فقه معاصر حوزه علمیه و پژوهشگاههای تخصصی در این عرصه شکل گرفته است. همچنین آثار متعددی در زمینههای نوظهوری مانند فقه بورس، رمزارزها، پزشکی و هوش مصنوعی تولید شده است.
جایگاه و اهمیت
فقه معاصر از اصطلاحات نو در فقه امامیه است که در قرن پانزدهم قمری رواج یافته است.[۱] سید علی خامنهای، رهبر جمهوری اسلامی ایران در پیامی به مناسبت یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم بر اهمیت توجه به فقه معاصر تأکید کرده است.[۲] محمدجواد فاضل لنکرانی از فقهای شیعه نیز معتقد است استمرار فقه نیازمند معاصر بودن آن است.[۳] حامیان این اصطلاح، عواملی مانند تغییر سبک زندگی، استقرار حکومت اسلامی و ضرورت پاسخگویی به نیازهای جامعه شیعی را از دلایل پرداختن به فقه معاصر میدانند.[۴] در مقابل برخی، این اصطلاح را مبهم و ناکارآمد دانسته و فقه نظام را جایگزین آن معرفی کردهاند.[۵]
مقصود از فقه معاصر چیست؟
فقه مسائل معاصر
در این معنا، فقیه با روش اجتهادی سنتی، به مسائل نوظهور میپردازد.[۶]این رویکرد شامل بررسی احکام موضوعاتی است که در نتیجه پیشرفتهای علمی و فناوری در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیستویکم پدید آمدهاند و نیز احکام قراردادهای جدید در نهادهای مالی مانند بانک و بورس.[۷] طرفداران این برداشت، فقه معاصر را ادامه سنت پرداختن به مسائل مستحدثه میدانند و آن را اصطلاحی جدید تلقی نمیکنند.[۸] عباس کعبی عضو مجلس خبرگان رهبری فقه معاصر را «فقه الحوادث الواقعة» یا «فقه مسائل مستحدثه» دانسته است.[۹]
در این زمینه اشاره شده که فقهای شیعه از دوره غیبت صغریٰ به موضوعات جدید توجه داشتهاند[۱۰] و در متون فقهی از این موضوعات با عناوینی مانند مسائل مستحدثه[۱۱] و حوادث واقعه[۱۲] یاد شده است. آثاری همچون «خراجیات» محقّق کرکی (درگذشت: ۹۴۰ق)، «رسائل میرزا قمی» (درگذشت: ۱۲۳۲ق) و تنبیه الأمة اثر میرزای نائینی (درگذشت: ۱۳۵۵ق) به این موضوعات اختصاص داشتهاند.[۱۳] همچنین برخی فقها همچون میرزای شیرازی (درگذشت: ۱۳۳۸ق) بخشی از درسهای فقه خود را به مباحث جدید اختصاص میدادند.[۱۴]
فقاهت معاصر
در این معنا، فقه معاصر به تغییر در روش اجتهاد اشاره دارد. این رویکرد بر لوازم و ویژگیهایی تأکید میکند که آن را از فقاهت سنتی متمایز میسازد. ابوالقاسم علیدوست برای این تفاوتها موارد متعددی برمیشمارد، از جمله بازنگری در ساختار اصول فقه، توجه به آثار اجتماعی فتوا و تعیین حوزههای اجتهادپذیر.[۱۵] در برخی توصیفها، فقاهت معاصر به فقهی گفته میشود که رسالت خود را در هر دوره تشخیص میدهد و بر اساس شرایط زمان عمل میکند.[۱۶] در تعبیری دیگر، این رویکرد ناظر به تعیین وظیفه مکلف در زندگی معاصر است.[۱۷]
تفاوت مسائل مستحدثه و فقه معاصر
مسائل مستحدثه شامل موضوعاتی است که در زمان شارع وجود نداشته[۱۸] یا شناخته نشده بودهاند[۱۹] و پرسشهای نو از موضوعات قدیمی را نیز دربرمیگیرد.[۲۰] در مقابل، فقه معاصر به روش و رویکرد بررسی اینگونه مسائل اشاره دارد. جعفر سبحانی تعبیر «فقه مسائل مستحدثه» را ترجیح میدهد،[۲۱] اما برخی این تعبیر را محدودکننده میدانند و فقه معاصر را اصطلاحی گستردهتر تلقی میکنند.[۲۲]
مراکز فعال در عرصه فقه معاصر
در قرن پانزدهم قمری، مراکز تخصصی متعددی در حوزههای علمیه با محوریت فقه معاصر شکل گرفته است مانند:
- دفتر فقه معاصر: وابسته به مرکز مدیریت حوزههای علمیه که از سال ۱۳۹۵ش زیر نظر محمدمهدی شبزندهدار[۲۳] به انتشار آثار در زمینههای نوینی مانند رمزارزها، بورس، پزشکی و هوش مصنوعی میپردازد.[۲۴]
- پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر: به ریاست سید مجتبی نورمفیدی که در زمینه برگزاری نشستهای علمی و تدوین دانشنامه فقه معاصر فعالیت میکند.[۲۵]
- مرکز عالی پژوهشی فقه معاصر: وابسته به مؤسسه عالی فقه و علوم اسلامی تحت اشراف سیدعلی خامنهای با هدف تربیت پژوهشگر و ارائه نظریات در حوزه فقه نظام اجرایی ایران راهاندازی شده است.[۲۶]
تکنگاری
کتاب الفقه المعاصر تألیف حسن جواهری به تبیین ماهیت و ویژگیهای فقه معاصر میپردازد.[۲۷] همچنین شماری از آثار فقهای قرن پانزدهم در حوزه مسائل مستحدثه، در چارچوب فقه معاصر قابل دستهبندی هستند.[۲۸]
پانویس
- ↑ بهعنوان نمونه: جواهری، بحوث فی الفقه المعاصر، دار الذخائر؛ حبالله، دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر، ۱۴۳۲ق؛ جواهری، الفقه المعاصر، ۱۳۹۱ش.
- ↑ «حوزه پیشرو و سرآمد»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای.
- ↑ «فقه اگر بخواهد حیات داشته باشد باید معاصر باشد»، پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر.
- ↑ شهریاری، «فقه معاصر»، رهنامه پژوهش.
- ↑ «فقه نظام پاسخگوی نیاز جامعه است، نه فقه معاصر»، اجتهاد.
- ↑ علیدوست، «روش شناسی فقه معاصر و عناصر مغفول در فقاهت سنتی»، اجتهاد.
- ↑ جواهری، الفقه المعاصر، ۱۳۹۱ش، ص۷.
- ↑ مشکانی، «فقه معاصر یا فقه در دوران معاصر»، اجتهاد.
- ↑ کعبی، «معنای فقه معاصر و موضوع شناسی در آن»، رهنامه پژوهش.
- ↑ کلانتر، مقدمه کتاب الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۷۱.
- ↑ کرکی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۵۱.
- ↑ امام خمینی، کشف الأسرار، نشر محمد، ص۱۹۵.
- ↑ رضوی و مزینانی، «مسائل مستحدثه»، دانشنامه امامخمینی، ۱۴۰۰ش، ج۹، ص۲۶۵-۲۷۴.
- ↑ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۳۷.
- ↑ علیدوست، «روش شناسی فقه معاصر و عناصر مغفول در فقاهت سنتی»، اجتهاد.
- ↑ محمدی، نشست علمی «هم اندیشی چیستی فقه معاصر».
- ↑ واسطی، «فقه معاصر و اقتضائات آن»، رهنامه پژوهش.
- ↑ حلی، بحوث فقهیة، ۱۴۱۵ق، ص۲۳؛ خویی، موسوعة الإمام الخویی، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۳۷؛ مکارم شیرازی، بحوث فقهیة هامة، ۱۴۲۲ق، ص۳۶.
- ↑ کاشف الغطاء، النور الساطع فی الفقه النافع، ۱۳۸۱ق، ص۲، ص۳۵۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۸۹ش، ج۲۱، ص۲۸۹.
- ↑ «ما فقه معاصر نداریم، تعبیر را به «فقه مسائل معاصر» عوض کنید»، اجتهاد.
- ↑ «کسی که کوتهاندیش است را نمیتوانیم مجتهد بنامیم/ تقلیل فقه معاصر به مسائل مستحدثه نادرست است»، اجتهاد.
- ↑ «درباره فعالیت ها و برنامه های دفتر فقه معاصر»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه.
- ↑ «برگزاری ۱۱۰ درس خارج فقه با موضوعات روز/ فقه معاصر باید در دانشگاه هم جا باز کند»، شبستان.
- ↑ «سید مجتبی نورمفیدی: پژوهشگاه فقه معاصر، پاسخگوی مسائل و چالشهای روز جامعه اسلامی است»، اندیشه ما.
- ↑ مرکز عالی پژوهشی و پژوهشگاه فقه معاصر.
- ↑ جواهری، الفقه المعاصر، ۱۳۹۱ش، ص۷.
- ↑ بهعنوان نمونه: سبحانی، مسائل فقهیة مهمة فی حیاتنا المعاصره؛ هاشمی شاهرودی، قراءات فقهیة معاصره؛ روحانی، فقه المسائل المستحدثه.
منابع
- امام خمینی، سید روحالله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- امام خمینی، سید روحالله، کشف الأسرار، تهران، نشر محمد، بیتا.
- «فقه معاصر باید در دانشگاه هم جا باز کند»، شبستان، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آذر ۱۴۰۳ش، تاریخ بازید: ۵ مهر ۱۴۰۴ش.
- جواهری، حسن، بحوث فی الفقه المعاصر، بیروت، دار الذخائر، بیتا.
- جواهری، حسن، الفقه المعاصر، بیروت، العارف للمطبوعات، ۱۳۹۱ش.
- حبالله، حیدر، دراسات فی الفقه الاسلامی المعاصر، دار الفقه الاسلامی المعاصر، ۱۴۳۲ق.
- حرزالدین، محمد، معارف الرجال فی تراجم العلماء والأدباء، قم، انتشارات کتابخانه آیةالله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- حلی، حسین، بحوث فقهیة، قم، مؤسسه المنار، ۱۴۱۵ق.
- «حوزه پیشرو و سرآمد»، دفتر حفظ و نشر آثار آیتالله خامنهای، تاریخ درج مطلب: ۱۷ اردیبهشت ۱۴۰۴ش، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعة الإمام الخویی، قم، مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۸ق.
- «درباره فعالیت ها و برنامه های دفتر فقه معاصر»، پایگاه اطلاعرسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۱ بهمن ۱۳۹۹ش، تاریخ بازید: ۵ مهر ۱۴۰۴ش.
- رضوی، سید عباس و محمدصادق مزینانی، «مسائل مستحدثه»، از مجموعه دانشنامه امامخمینی، زیرنظر سید ضیاء مرتضوی، تهران، انتشارات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ش.
- «[«سید مجتبی نورمفیدی: پژوهشگاه فقه معاصر، پاسخگوی مسائل و چالشهای روز جامعه اسلامی است]»، اندیشه ما، تاریخ درج مطلب: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۴ش، تاریخ بازدید ۲۷ مهر ۱۴۰۴ش.
- شهریاری، حمید، «فقه معاصر»، رهنامه پژوهش، شماره۳۵و۳۶، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- «فقه اگر بخواهد حیات داشته باشد باید معاصر باشد»، پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- «فقه نظام پاسخگوی نیاز جامعه است، نه فقه معاصر»، اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۲ مرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- کاشفالغطاء، علی بن محمد، النور الساطع فی الفقه النافع، نجف، مطبعة الآداب، ۱۳۸۱ق.
- «کسی که کوتهاندیش است را نمیتوانیم مجتهد بنامیم/ تقلیل فقه معاصر به مسائل مستحدثه نادرست است»، اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید ۲۷ مهر ۱۴۰۴ش.
- کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۱۴ق.
- کعبی، عباس، «معنای فقه معاصر و موضوع شناسی در آن»، رهنامه پژوهش، شماره۳۵و۳۶، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- کلانتر، سید محمد، مقدمه کتاب الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیه، قم، داوری، ۱۴۱۰ق.
- «ما فقه معاصر نداریم، تعبیر را به «فقه مسائل معاصر» عوض کنید»، اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۲۴ دی ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۲۷ مهر ۱۴۰۴ش.
- محمدی، علی، نشست علمی «هم اندیشی چیستی فقه معاصر»، پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- «مرکز عالی پژوهشی و پژوهشگاه فقه معاصر»، تاریخ بازید: ۵ مهر ۱۴۰۴ش.
- مشکانی، عباسعلی، «فقه معاصر یا فقه در دوران معاصر»، اجتهاد، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۲ش، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیة هامة، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۴۲۲ق.
- واسطی، عبدالحمید، «فقه معاصر و اقتضائات آن»، رهنامه پژوهش، شماره۳۵و۳۶، تاریخ بازید: ۴ مهر ۱۴۰۴ش.