فقه مقارن
فقه مُقارَن یا فقه تطبیقی، دانش بررسی تطبیقی آرای فقهای مذاهب اسلامی است که در آن از برترین دیدگاه دفاع می‌شود. فقه مقارن که از دیرباز مورد توجه فقهای فریقین بوده، در آغاز به عنوان علم الخلاف شناخته می‌شد. از جمله فواید این علم، آگاهی از آرای فقهی سایر مذاهب و دفاع مستدل از نظریه مختار و همچنین درک بهتر روایات اهل بیت و موارد تقیه ایشان است.
کتابهای فقه مقارن به دو گونه تدوین شده؛ برخی صرفا نظرات فقهای درون مذهب را بررسی نموده و برخی به بررسی آرای فقهای فریقین پرداخته است. از جمله کتابهای معاصر در موضوع فقه مقارن کتابهای موسوعة الفقه الاسلامی المقارن، دائرة المعارف فقه مقارن و الفقه علی المذاهب الخمسة را می‌توان نام برد.
مفهوم و جایگاه
فقه مُقارَن دانشی است که به بررسی تطبیقی آرای فقهای مذاهب اسلامی -بدون تعصب فرقه‌ای- می‌پردازد و در آن، از روی استدلال از برترین دیدگاه دفاع می‌شود.[۱] بکارگیری این دانش، موجب آگاهی از آرای فقهی سایر مذاهب و شناخت مشترکات خواهد بود. همچنین درک بهتر روایات اهل بیت(ع) و موارد تقیه در آنها از آثار آشنایی با این علم است.[۲] این دانش از دیرباز مورد توجه فقهای شیعه و اهل سنت بوده و کتاب‌هایی در این زمینه تألیف نموده‌اند. این کتاب‌ها به دو صورت نگاشته شده است؛ گاهی صرفا به بررسی تطبیقی نظرات فقیهان درون مذهب پرداخته و گاهی علاوه بر آن، آرای فقهای دیگر مذاهب را نیز مد نظر قرار داده است.[۳]
تاریخچه
فقه مقارن در طول تاریخ فقه، دستخوش تحولاتی بوده است؛ در آغاز به عنوان علم الخلاف یا رَدّیه‌نویسی، سپس به عنوان فقه المقارن یا فقه الخلاف به رشته تحریر درآمده است.[۴]
- علم الخلاف مرحله‌ای است که لازمۀ آن، علاوه بر تسلط بر آرای فقهای مذاهب مختلف فقهی، باید توانایی دفاع جدلی از یک مذهب خاص نیز وجود داشته باشد.[۵]
- فقه المقارن مرحله‌ای است که لازمۀ آن، علاوه بر تسلط بر آرای فقهای مذاهب مختلف در مسائل گوناگون فقهی و قدرت ارزش‌گذاری ادله آنها، توانایی ترجیح قولِ برتر به صورت دفاعِ برهانی نیز وجود داشته باشد.[۶]
به گفته برخی محققین نخستین کتاب‌هایی که از سوی فقهای شیعه در فقه مقارن نگاشته شد، عبارتند از: الإعلام بما إتفقت علیه الإمامیة من الأحکام تألیف شیخ مفید (وفات ۴۱۳ق)، الانتصار لما انفردت فیه الامامیة نوشته سید مرتضی (وفات ۴۳۶ق)، الخلاف اثر شیخ طوسی (وفات ۴۶۰ق) و تذکرةالفقهاء تألیف علامه حلی (وفات ۷۲۶ق).[۷]
ونیز منتهی المطلب فی تحقیق المذهب نوشته علامه حلی
همچنین نخستین کتابهای اهل سنت در موضوع فقه مقارَن که به بررسی آرای فقهی مذاهب اهل سنت پرداخته‌اند عبارتند از: مسائل الخلاف تألیف محمد ابن احمد بغدادی (وفات ۳۰۵ق)، المُحلَّی تألیف ابن حَزْم أندلسی (وفات ۴۵۶ق) که شرح کتاب المُجَلَّی است، بدایةالمجتهد و نهایة المقتصد تألیف محمد بن احمد بن رشد قُرْطُبی اندلسی معروف به ابن رشد حفید (وفات ۵۹۵ق).[۸]
فواید
برای فقه مقارن فوایدی ذکر شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- بهره‌مندی فقهای مذاهب از آرای فقهی یکدیگر: شیعه و سنی در بسیاری از مسایل فقهی با یکدیگر مشترکند، به عنوان مثال؛ در مسأله «محارب»، تمام مذاهب اسلامی مشترکند و مستَنَد فتوای آنها، آیه ۳۳ سوره مائده است.[۹]
- دفاع از نظرات فقهی مذهب خویش: تا زمانی که فقهای فریقین با فقه مقارن آشنایی نداشته باشند، نمی‌توانند از مذهب خودشان دفاع کنند؛ مانند مقایسه کردن «نکاح موقت» با «نکاح مِسیار».[۱۰]
- درک صحیح روایات اهل بیت(ع): گاهی شیعیان الفاظ روایات را از اهل سنت و گاهی آنها الفاظ را از شیعیان می‌گرفته‌اند؛ پس گفته می‌شود یکی از راه‌های فهم صحیح و درک درست اصطلاحات و مفاهیم وارد شده از طریق اهل بیت(ع)، آشنایی با فقه اهل سنت است.[۱۱]
- فهم صحیح موارد تقیۀ اهل بیت(ع) در بیان احکام: در مبحث تعارض روایات نقل شده از اهل بیت(ع)، یکی از اسباب حل تعارض، حمل بر تقیه است.[۱۲]
کتاب‌شناسی
کتابهای متعددی در موضوع فقه مقارن نوشته شده است که برخی از آنها عبارتند از:
- موسوعة الفقه الاسلامی المقارن، گروهی از محققان زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی. این موسوعه، به ترتیب ابواب فقه تنظیم شده و علاوه بر ذکر نظرات فقهی فقهای شیعه، آرای فقهای اهل سنت را ذکر کرده و به نقد آرای آنها پرداخته است. این کتاب به مسائل مستحدثه اهتمام خاصی دارد.[۱۳]
- دائرة المعارف فقه مقارن، اثر گروهی از محققین که زیر نظر ناصر مکارم شیرازی نوشته شده است. در این کتاب ضمن تبیین و برجسته‌شدن فقه اهل بیت، آرای فقهی سایر مذاهب، کنوانسیون‌ها و مصوبات حقوق بین‌المللی نیز مطرح شده است.[۱۴] این موسوعه طبق فقه ترتیبی تنظیم و با مباحث اقتصاد اسلامی آغاز شده است.[۱۵]
همچنین «الفقه المقارن» تألیف محمدابراهیم جناتی، الفقه علی المذاهب الخمسة تألیف محمد جواد مغنیه، «الفقه المقارن بین المذاهب الاسلامیه الخمسه» اثر سید حسین اسماعیل صدر و «درسنامه درآمدی بر فقه مقارن» با عنوان فرعی «نگاهی گذرا به پیشینه مذاهب، اصول اساسی استنباط و مهم‌ترین ابواب فقه از دیدگاه مذهب اهل بیت(ع) و مذاهب چهارگانه» اثر مصطفی جعفرپیشیه‌فرد از دیگر آثاری است که در فقه مقارن نگارش و منتشر شده است.
پانویس
- ↑ مکارم شیرازی، موسوعة‌الفقه‌الاسلامی المقارن، ۱۳۹۰ش، ج۱، صص ۹-۱۰
- ↑ مکارم شیرازی، «فوائد فقه مقارن»، ۱۳۸۲ش، صص ۴-۸.
- ↑ حسینی رودباری، «درآمدی بر فقه مقارن»، ص۴.
- ↑ حسینی رودباری، «درآمدی بر فقه مقارن»، ص۴.
- ↑ مؤمن قمی سبزواری، جامع الخلاف و الوفاق، ۱۴۲۱ق، ص۵-۸؛ جباران، «درآمدی بر علم خلاف و فقه مقارن»، ص۲-۸.
- ↑ مؤمن قمی سبزواری، جامع الخلاف و الوفاق، ۱۴۲۱ق، ص۵-۸؛ جباران، «درآمدی بر علم خلاف و فقه مقارن»، ص۲-۸.
- ↑ جباران، «درآمدی بر علم خلاف و فقه مقارن»، ص۲-۸.
- ↑ جباران، «درآمدی بر علم خلاف و فقه مقارن»، ص۲-۸.
- ↑ مکارم شیرازی، «فوائد فقه مقارن»، ۱۳۸۲ش، صص ۴-۸.
- ↑ مکارم شیرازی، «فوائد فقه مقارن»، ۱۳۸۲ش، صص ۴-۸.
- ↑ مکارم شیرازی، «فوائد فقه مقارن»، ۱۳۸۲ش، صص ۴-۸.
- ↑ مکارم شیرازی، «فوائد فقه مقارن»، ۱۳۸۲ش، صص ۴-۸.
- ↑ موسوعه الفقه الاسلامی المقارن، سایت مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی.
- ↑ دائرةالمعارف فقه مقارن، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی.
- ↑ مکارم شیرازی و جمعی از نویسندگان، دائره المعارف فقه مقارن، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۲۷و۲۸.
منابع
- جباران، محمد رضا، «درآمدی بر علم خلاف و فقه مقارن»، مجله حبل المتین، شماره۱، زمستان ۱۳۹۱ش.
- حسینی رودباری، سیدمصطفی، «درآمدی بر فقه مقارن»، مجله حبل المتین، شماره۵، زمستان ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر و جمعی از نویسندگان، دائرةالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسة الامام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، موسوعة‌الفقه‌الاسلامی‌المقارن، قم، دارالنشر الامام علی ابن ابی طالب، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «فوائد فقه مقارن»، مجله طلوع، شماره۷، سال ۱۳۸۲ش.
- مؤمن قمی، علی، جامع الخلاف و الوفاق، قم، زمینه سازان ظهور امام عصر(عج)، ۱۴۲۱ق.
- موسوعه الفقه الاسلامی المقارن، سایت مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی، تاریخ بازدید: ۱۲ مهر ۱۴۰۰ش.