فقه استدلالی روشی برای بیان احکام شرعی که در آن، در کنار ذکر فتوا، دلایل فتوا نیز ارائه می‌شود. در این روش فقیه نظریات مختلف را نقل و نقد کرده و فتوای خود را با ذکر دلایل آن تبیین می‌کند. موضوع درس خارج فقه در حوزه‌های علمیه، فقه استدلالی است و از این آثار پرشماری در این زمینه و در باب‌های مختلف فقهی وجود دارد. قدیمی‌ترین کتاب فقه استدلالی در شیعه المبسوط نوشته شیخ طوسی و مشهورترین کتاب، جواهر الکلام است. اکثر کتاب‌های فقه استدلالی به زبان عربی هستند.
تعریف
فقه استدلالی اشاره به روشی برای بیان احکام شرعی دارد که در آن فتوا به همراه دلایل آن ارائه می‌شود. در این روش فقیه نظریات مختلف را درباره یک مسئله خاص نقل و نقد کرده و فتوای خود را با ذکر دلایل آن تبیین می‌کند.[۱] گرچه اصطلاح فقه استدلالی، اصطلاحی جدید است و در مقابل فقه فتوایی به کار می‌رود، ولی روش تدوین فقه به صورت مستدل روشی قدیمی است. به نوشته گروهی از محققان تاریخ فقه شیعه، نخستین اثر در فقه استدلالی المبسوط نوشته شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) است.[۲] با این حال برخی دیگر معتقدند ابن ابی‌عقیل(م۳۲۹ق) و ابن جنید اسکافی(م حدود ۲۹۰ق) نیز آثاری به شیوه فقه استدلالی داشته‌اند. هر چند این آثار شامل همه ابواب فقهی نبوده و تک‌نگاری هستند.[۳] هم‌چنین کتاب‌های الانتصار و الناصریات نوشته سید مرتضی را نیز جزو آثار فقه استدلالی شمرده شده اند.[۴]
آثار فقه استدلالی
با توجه به اینکه موضوع اصلی درس‌های خارج فقه در حوزه‌های علمیه، فقه استدلالی است، آثار فراوان و متعددی با این موضوع منتشر شده است. بخشی از این آثار توسط خود مؤلف نوشته شده‌اند و بخشی دیگر کتاب‌هایی هستند که در واقع تقریرات درس خارج یک استاد هستند و اغلب توسط شاگردان او تنظیم و منتشر شده‌اند. تعداد این کتاب‌های فقهی به‌خصوص بعد از دوران شیخ انصاری بسیار زیاد و غیرقابل شمارش است.[۵]
اکثر کتاب‌های فقه استدلالی عربی هستند. و کتاب فارسی کم یافت می‌شود. شاید بتوان لَوامِعِ صاحبقَرانی نوشته مجلسی اول (م ۱۰۷۰ق) را قدیمی‌ترین کتاب فقه استدلالی به زبان فارسی دانست.[۶]
از لحاظ دامنه شمول مباحث نیز می‌توان کتاب‌های فقه استدلالی را به دو گروه تقسیم کرد. کتاب‌هایی که شامل چندین باب از ابواب فقه هستند؛ گروهی از کتاب‌های که فقط به یک باب از فقه اختصاص دارند و برخی از این کتاب‌ها حتی یک باب کامل را نیز شامل نمی‌شوند و فقط به بخشی از احکام یک باب پرداخته‌اند.
کتاب‌های جامع
تعدادی از کتاب‌های فقه استدلالی کتاب‌هایی هستند که به چندین باب از ابواب فقه پرداخته‌اند و گاه نویسندگان تلاش کرده‌اند که همه ابواب فقه را در کتاب خود جای دهند. نگارش آثار مفصل فقه استدلالی با شیخ طوسی (م ۴۶۰ق) و کتاب المبسوط او آغاز می‌شود. معروف‌ترین کتاب فقه استدلالی در شیعه کتاب جواهر الکلام نوشته محمدحسن نجفی(م۱۲۶۶ق.) است که در ۴۳ جلد منتشر شده است.[۷]
از بین آثار بی‌شمار فقه استدلالی می‌توان به آثار ذیل اشاره کرد:
- الوسیله نوشته ابن حمزه طوسی (م ۵۵۰ق)
- غنیة النزوع فی علمی الاصول و الفروع نوشته سید ابن زهره (م ۵۸۵ق)
- السرائر، ابن ادریس حلی (م ۵۹۸ق)
- المعتبر فی شرح المختصر، محقق حلی (م ۶۷۶ق)
- تحریر الاحکام، علامه حلی (م ۷۲۶ق)
- تذکرة الفقهاء، علامه حلی (م ۷۲۶ ق)
- ایضاح الفوائد، فخر المحققین (م ۷۷۱ق)
- الذکری، شهید اول (م ۷۸۶ق)
- الدروس الشرعیه، شهید اول (م ۷۸۶ق)
- التنقیح الرائع، فاضل مقداد (م ۸۲۸ق)
- المهذب البارع، ابن فهد حلی (م ۸۴۱ق)
- جامع المقاصد، محقق کرکی (م ۹۴۰ق)
- مسالک الافهام، شهید ثانی (م ۹۶۶ق)
- مجمع الفائدة، محقق اردبیلی (م ۹۹۳ق)
- مدارک الاحکام، سید محمد عاملی (م ۱۰۱۱ق)
- روضة المتقین، مجلسی اول (م ۱۰۷۰ق)
- لوامع صاحبقرانی، مجلسی اول (م ۱۰۷۰ق)
- ذخیرة المعاد، محمدباقر سبزواری (م ۱۰۹۰ق)
- کفایة الاحکام، محمدباقر سبزواری (م ۱۰۹۰ق)
- مفاتیح الشرائع، فیض کاشانی (م ۱۰۹۱ق)
- الحدائق الناضرة نوشته یوسف بحرانی (م ۱۱۸۶ق)
- مفتاح الکرامة، سید جواد عاملی (م ۱۲۲۶ق)
- کشف الغطاء، شیخ جعفر کاشف‌الغطاء (م ۱۲۲۷ق)
- ریاض المسائل، سید علی طباطبائی (م ۱۲۳۱ق)
- کشف القناع، اسدالله تستری (م ۱۲۳۷ق)
- مستند الشیعه نوشته نراقی (م ۱۲۴۵ق)،
- مصباح الفقیه، حاج آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۲ق)
- مستمسک العروة الوثقی نوشته سید محسن حکیم (م ۱۳۹۰ق)
- موسوعة الامام الخوئی، سید ابوالقاسم خوئی (م ۱۴۱۳ق)
تک‌نگاری‌ها
تعداد زیادی از کتاب‌های فقه استدلالی به صورت تک موضوعی و در یک باب خاص از ابواب فقه هستند، معروف‌ترین کتاب در این زمینه کتاب مکاسب نوشته شیخ مرتضی انصاری است که یکی از اصلی‌ترین کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه شیعه است.[۸]
تک‌نگاری‌های فقه استدلالی نیز غالبا به زبان عربی هستند. ولی در میراث فقهی شیعه کتاب‌هایی به زبان فارسی نیز یافت می‌شود. کتاب ولایت فقیه که حاصل تدریس امام خمینی در نجف است یکی از مشهورترین تک‌نگاری‌های فقه استدلالی به زبان فارسی محسوب می‌شود.
پانویس
منابع
- پیراسته، صفا، شیوه‌های نگارش فقه، مندرج در دانشنامه آثار فقهی شیعه، تحت اشراف آیت الله العظمی سید محمود هاشمی شاهرودی، دائرة المعارف فقه اسلامی، قم، ۱۳۹۵ش.
- سبحانی، جعفر، موسوعة طبقات الفقهاء، مقدمه (القسم الثانی)، موسسه امام صادق(ع)، قم، ۱۴۱۸ق.
- طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، انتشارات سمت و دانشکده علوم حدیث، تهران، ۱۳۸۸ش.
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع) ، موسسه دایرة المعارف فقه اسلامی ، قم، ۱۳۹۲ش.
- گروه پژوهش موسسه آل البیت علیه السلام، در محقق کرکی، جامع المقاصد فی شرح القواعد، موسسه آل البیت، قم، ۱۴۱۴ق.