منطقة الفراغ
منطقةُ الفَراغ، نظریه‌ای در فقه شیعه که از وجود قلمروی فاقد حکم شرعی در دین خبر می‌دهد. این نظریه را سید محمدباقر صدر (۱۳۱۳-۱۳۵۹ش) در کتاب اقتصادنا مطرح کرده است. طبق این نظریه، دین به حاکم اسلامی اجازه داده است تا در برخی مسائل اجتماعی، با درنظرگرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.
گفته‌اند ریشه‌های این نظریه در دیدگاه‌های فقیهان پیش از صدر، به‌ویژه محمدحسین نائینی وجود داشته است.
نظریه و ابداع‌کننده آن
منطقةالفراغ به‌معنای قلمروی از دین است که حکم شرعی معینی ندارد. طبق نظریه منطقةالفراغ، دین در برخی مسائل اجتماعی، حکمی صادر نکرده و به حاکم اسلامی اجازه داده است که با در نظر گرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.[۱]
این نظریه را سید محمدباقر صدر فقیه و متفکر شیعه در کتاب اقتصادنا مطرح کرده است.[۲] او در زمینه‌های فقه، اصول، فلسفه و اقتصاد، صاحب تألیف و نظریه بوده است.[۳]
تبیین نظریه
سید محمدباقر صدر در کتاب اقتصادنا، مکتب اقتصادی اسلام را به دو بخش تقسیم کرده است:
- بخشی که اسلام، احکام و قوانین آن را به‌صورت مشخّص، وضع کرده و تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد.
- بخشی که وظیفه تشریع قانون در آن، برعهده دولت اسلامی گذاشته شده است و حاکم اسلامی باید با در نظر گرفتن نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.[۴] صدر این بخش از احکام را منطقةالفراغ نامیده و گفته است که پیامبر(ص) هم از آن استفاده کرده و قانون‌گذاری‌هایی را به‌عنوان حاکم جامعه (نه از بُعد پیامبری) انجام داده است. به باور وی، این نوع از قانون‌گذاری‌های پیامبر(ص)، دائمی نیست و جزو ثابتی از مکتب اقتصادی اسلام به شمار نمی‌آید.[۵]
اهمیت وجود منطقةالفراغ
محمدباقر صدر بر ضرورت وجود منطقة الفراغ در دین اسلام تأکید کرده است. او در کتاب اقتصادنا، نوشته است: ارزیابی کامل مکتب اقتصادی اسلام، بدون در نظر گرفتن منطقة الفراغ امکان ندارد. به‌باور او، غفلت از منطقۀ فاقد حکم در اسلام، به‌معنای نادیده‌گرفتن بخش مهمی از عناصر مکتب اقتصاد اسلامی است.[۶]
سید کاظم حائری شاگرد صدر، تحولات اقتصادی در زمان‌ها و مکان‌های مختلف و جهان‌شمول بودن احکام اسلام را دلیل صدر برای دفاع از این نظریه دانسته است. او نوشته است در گذر زمان، به‌علت پیشرفت تکنولوژی، رابطهٔ انسان با طبیعت تغییر می‌کند. از آنجا که اسلام باید راه‌حل‌های متناسب با آن‌ها را ارائه دهد، لازم است منطقة الفراغی وجود داشته باشد تا حاکم اسلامی به‌اختیار خود و براساس اهداف اقتصاد اسلامی، قانون وضع کند.[۷]
پیشینه
ارائه نظریه منطقة الفراغ و دفاع از آن، ابتکار سید محمدباقر صدر است. با وجود این، برخی معتقدند که زمینهٔ این نظریه در اندیشه عالمان مسلمان، وجود داشته است و آن را با نظریه مَصالِح مُرسَله در فقه اهل‌سنت مقایسه کرده‌اند.[۸]
می‌گویند در نوشته‌های برخی از فقیهان شیعه، چون شیخ انصاری هم سرنخ‌هایی از نظریه منطقةالفراغ وجود دارد.[۹] اما بیش از همه، محمدحسین نائینی بسیاری از عناصر نظریه منطقةالفراغ را در نظریاتش مطرح کرده است. نائینی در کتاب تنبیهُ الامه و تنزیه المله، از احکام شرعی‌ای سخن گفته است که آیه یا روایاتی در خصوص آن‌ها وجود ندارد. او نوشته است: در زمان غیبت، وضع این احکام به فقیهان واگذار شده است.[۱۰]
نقدها
نظریه منطقةالفراغ موردتوجه نوشته‌های علمی قرار گرفته و دفاع‌ها و نقد‌هایی درخصوص آن مطرح شده است. برخی گفته‌اند این نظریه مطالب مهمی درباره روایات حکومتی و غیرحکومتی بیان می‌کند؛ اما معیاری برای تفکیک آن‌ها از هم ارائه نمی‌دهد.[۱۱] به این سخن صدر هم که منطقةالفراغ به احکام غیرالزامی دین اختصاص دارد نیز اشکال کرده‌اند. گفته‌اند اگر وجود منطقةالفراغ در دین اثبات شود، دلیلی برای محدود بودن آن در حوزه احکام غیرالزامی وجود ندارد.[۱۲]
انتقاد دیگر، ادعای ناسازگاری نظریهٔ منطقةالفراغ با آیات و روایاتی است که بر کامل بودن و جامعیت دین اسلام دلالت می‌کند.[۱۳] البته صدر خود به این اشکال توجه داشته و در پاسخ آن گفته است که وجود منطقهٔ فاقد حکم، نقص و اهمال در قانون‌گذاری به شمار نمی‌رود؛ چراکه شریعت، این منطقه را به حال خود رها نکرده است؛ بلکه به حاکم اسلامی اجازه داده است به فراخور اوضاع و احوال برای آن حکم وضع کند. در نتیجه، این نظریه قدرت دین در هماهنگی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد.[۱۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۳.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۳.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۰.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۳.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۴.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۴.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۱.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۲.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۲.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۶.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۴.
- ↑ قائدی، «تحلیل و ارزیابی نقدهای موجود بر نظریه منطقةالفراغ شهید صدر»، ص۱۴۸.
- ↑ صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۸۰۳، ۸۰۴.
منابع
- حسینی حائری، سیدکاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ترجمه احمدعلی یوسفی، در اقتصاد اسلامی، شماره ۱، ۱۳۸۰ش.
- حسینی، سیدعلی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، در اندیشه صادق، شماره ۶و۷، ۱۳۸۱ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، اقتصادنا، تحقیق المؤتمرالعالمی للامام الشهید الصدر، قم، پژوهشگاه علمی‌تخصصصی شهید صدر، ۱۴۲۴ق.
- قائدی، عبدالمجید، «تحلیل و ارزیابی نقدهای موجود بر نظریه منطقةالفراغ شهید صدر» در حکمت اسلامی، شماره ۷۰، ۱۳۹۲ش.
پیوند به بیرون