منطقة الفراغ
منطقةُ الفِراغ، نظریه‌ای است در فقه شیعه که از وجود قلمروی فاقد حکم شرعی در دین خبر می‌دهد. این نظریه را سید محمدباقر صدر در کتاب اقتصادنا مطرح کرده است. بر طبق نظریهٔ منطقة الفراغ، دین به حاکم اسلامی اجازه داده است تا در برخی مسائل اجتماعی، با درنظرگرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند. ریشه‌های این نظریه را می‌توان در دیدگاه‌های فقیهان پیش از شهید صدر، به‌ویژه محمد حسین نائینی دید.
محتویات
تبیین مسئله
منطقة الفراغ به معنای قلمروی از دین است که حکم شرعی معینی ندارد. بر طبق نظریهٔ منطقة الفراغ، دین به حاکم اسلامی اجازه داده است تا در برخی مسائل اجتماعی، با درنظرگرفتن ضوابطی و با توجه به نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند. محمدباقر صدر این نظریه را مطرح کرده است. او در کتاب اقتصادنا، مکتب اقتصادی اسلام را به دو بخش تقسیم کرده است:
- بخشی که اسلام، احکام و قوانین آن را به صورت مشخّص، وضع کرده و تغییر و تبدیلی در آن راه ندارد.
- بخشی که وظیفه تشریع قانون در آن، بر عهده دولت اسلامی گذاشته شده است و او باید با در نظر گرفتن نیازهای هر زمان، حکم و قانون وضع کند.[۱]
شهید صدر این بخش از احکام را منطقة الفراغ نامیده و گفته است که پیامبر(ص) هم از آن استفاده کرده و قانون‌گذاری‌هایی را به عنوان حاکم جامعه (نه از بُعد پیامبری) انجام داده است. به باور وی، این نوع از قانون‌گذاری‌های پیامبر(ص)، دائمی نیست و جزء ثابتی از مکتب اقتصادی اسلام به شمار نمی‌آید.[۲]
پدیدآورنده نظریه
سید محمد باقر صدر، فقیه و متفکر شیعه. او در زمینه‌های فقه، اصول، فلسفه و اقتصاد، صاحب تألیف و نظریه بوده است.[۳] کتاب اقتصادُنا از مشهورترین کتاب‌های او است که دیدگاه‌های وی در زمینه اقتصاد اسلامی را بیان می‌کند.[۴] شهید صدر نظریهٔ منطقة الفراغ را در این کتاب مطرح کرد.
دلیل و اهمیت نظریه
سید کاظم حائری شاگرد شهید صدر، تحولات اقتصادی در زمان‌ها و مکان‌های مختلف و جهان‌شمول بودن احکام اسلام را دلیل او برای دفاع از این نظریه دانسته است. او نوشته است در گذر زمان، به علّت پیشرفت تکنولوژی، رابطهٔ انسان با طبیعت تغییر می‌کند. از آنجا که اسلام باید راه‌حل‌های متناسب با آنها را ارائه دهد، لازم است منطقة الفراغی وجود داشته باشد تا حاکم اسلامی به اختیار خود و بر اساس اهداف اقتصادی اسلامی، قانون وضع کند.[۵]
- اهمیت
سید محمدباقر صدر بر ضرورت و وجود منطقة الفراغ در دین اسلام تأکید کرده است. او در کتاب اقتصادنا، نوشته است: ارزیابی کامل مکتب اقتصادی اسلام، بدون درنظرگرفتن منطقه الفراغ امکان ندارد. به باور او غفلت از منطقۀ فاقد حکم در اسلام، به معنای نادیده‌گرفتن بخش مهمی از عناصر مکتب اقتصاد اسلامی است.[۶]
پیشینه
هرچند ارائه نظریه منطقة الفراغ و دفاع از آن، ابتکار شهید صدر است، برخی معتقدند که زمینهٔ این نظریه در اندیشه عالمان مسلمان، سابقه‌ای دراز دارد و آن را با نظریه مَصالِح مُرسَله در فقه اهل سنت مقایسه کرده‌اند.[۷]
در نوشته‌های برخی از فقیهان شیعه چون شیخ انصاری هم سرنخ‌هایی از نظریه منطقة الفراغ می‌توان یافت؛[۸] اما بیش از همه محمد حسین نائینی بسیاری از عناصر نظریه منطقة الفراغ را در نظریاتش مطرح کرده است. نائینی در کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة، مسئلهٔ احکام شرعی غیرمنصوص را مطرح می‌کند و می‌نویسد: در زمان غیبت وضع این احکام به فقها واگذار شده است.[۹]
نقدها
نظریه منطقة الفراغ مورد توجه نوشته‌های علمی قرار گرفته و دفاع‌ها و نقد‌هایی در خصوص آن مطرح شده است. برخی گفته‌اند: این نظریه، مطالب درخور تأملی درباره روایات حکومتی و غیرحکومتی بیان می‌کند؛ اما معیاری برای تفکیک آنها از هم ارائه نمی‌دهد.[۱۰] این سخن شهید صدر که منطقة الفراغ به حوزه احکام غیرالزامی دین اختصاص دارد، نیز مورد انتقاد قرار گرفته است. گفته‌اند اگر وجود منطقة الفراغ در دین اثبات شود، دلیلی برای محدود بودن آن در حوزه احکام غیرالزامی وجود ندارد.[۱۱]
انتقاد دیگر، ادعای ناسازگاری نظریهٔ منطقة الفراغ با آیات و روایاتی است که بر کامل بودن و جامعیت دین اسلام دلالت می‌کند. البته شهید صدر خود به این اشکال توجه داشته و در پاسخ آن گفته است که وجود منطقهٔ فاقد حکم، نقص و اهمال در قانون‌گذاری به شمار نمی‌رود؛[۱۲] چرا که شریعت، این منطقه را به حال خود رها نکرده است، بلکه احکامی برای آن قرار داده و به حاکم اسلامی اجازه داده است به فراخور اوضاع و احوال، حکم وضع کند. بنابراین این نظریه، قدرت دین در هماهنگی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد.[۱۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شهید صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۳؛ شهید صدر، اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم ژرفا، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۱.
- ↑ شهید صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۴؛ شهید صدر، اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم ژرفا، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۲.
- ↑ حسینی، بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ، ص۹۰.
- ↑ ر.ک: شهید صدر، اقتصادنا.
- ↑ حسینی حائری، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ص۲۹.
- ↑ شهید صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۴۴۴؛ شهید صدر، اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم ژرفا، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۲.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۱.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۲.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۲.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۶.
- ↑ حسینی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، ص۹۴.
- ↑ قائدی، «تحلیل و ارزیابی نقدهای موجود بر نظریه منطقة‌الفراغ شهید صدر»، ص۱۴۸.
- ↑ شهید صدر، اقتصادنا، ۱۴۲۴ق، ص۸۰۳، ۸۰۴؛ شهید صدر، اقتصاد ما، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۴۱۷، ۴۱۸.
منابع
- حسینی، سید علی، «بازشناسی، تحلیل و نقد نظریه منطقه الفراغ»، اندیشه صادق، ش۶و۷، ۱۳۸۱ش.
- حسینی حائری، سیدکاظم، «اقتصاد اسلامی و روش کشف آن از دیدگاه شهید صدر رحمه الله»، ترجمه: یوسفی، احمدعلی، اقتصاد اسلامی، ش۱، ۱۳۸۰ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، اقتصاد ما، ترجمه سیدابوالقاسم حسینی ژرفا، قم: پژوهشگاه علمی‌تخصصصی شهید صدر، ۱۳۹۳ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، اقتصادنا، تحقیق المؤتمرالعالمی للإمام الشهید الصدر، قم: پژوهشگاه علمی‌تخصصصی شهید صدر، ۱۴۲۴ق.
- قائدی، عبدالمجید، «تحلیل و ارزیابی نقدهای موجود بر نظریه منطقة‌الفراغ شهید صدر» حکمت اسلامی، ش۷۰، ۱۳۹۲ش.
