فقه مقاومت
فقه مقاومت بخشی از دانش فقه و برگرفته از آموزههای تاریخی اسلام است که با هدف نفی سلطه کفار، مقابله با استبداد داخلی و تحقق حاکمیت الهی شکل گرفته است. این دانش، مجموعهای از احکام فقهی را در حوزههای فردی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی، سیاسی و اقتصادی در بر میگیرد و دفاع از کیان اسلام را، حتی با تحمل سختی، بر مسلمانان واجب میداند. ریشههای آن به روش علمای شیعه بازمیگردد که با پیروی از معصومان(ع)، مشروعیت زمامداران فاسق را نپذیرفته و در برابر آنان ایستادگی میکردند. پس از رکود قرون میانی و مواجهه با استبداد داخلی و استعمار خارجی، اندیشه مقاومت بار دیگر احیا شد و در قالب باب جدیدی در فقه مطرح گشت.
گرچه فقه مقاومت بهعنوان باب مستقلی در فقه شناخته نمیشود، آموزههای آن در ابواب مختلف فقه مانند جهاد دفاعی، امر به معروف و نهی از منکر، نفی سبیل، حرمت پذیرش ولایت ستمگران و حرمت فروش سلاح به کفار قابل مشاهده است. محمدمهدی آصفی، مقاومت را در سه حوزه فردی (دفاع از جان و مال)، اجتماعی (مقابله با حاکم ظالم) و جمعی (دفاع از سرزمین اسلامی در برابر هجوم خارجی) دستهبندی کرده است. محمدجواد فاضل لنکرانی نیز مقاومت را تکلیفی شرعی برای حفظ دین دانسته و آن را با نظریه «جهاد ذَبّی» مرتبط میدانند.
مبانی فقه مقاومت شامل سه محور اصلی است: مقاومت در برابر سلطهجویی خارجی، استبداد داخلی و نفوذ فرهنگی. ادله وجوب مقاومت در برابر سلطه خارجی از قرآن، سنت، اجماع و عقل استخراج میشود. قواعدی مانند نفی سبیل، وجوب تقویت قوای نظامی و حرمت فروش سلاح به دشمنان دین نیز بر این اصل تأکید دارند. در مواجهه با حاکم ظالم، آموزههایی همچون خروج از سیطره حکومت جائر، حرمت همکاری با طاغوت، امر به معروف و نهی از منکر و تقیه مورد تأکید قرار گرفتهاند. همچنین، فقه شیعه با قواعدی چون حرمت نگهداری کتب ضلال، صدور احکامی برای ارتداد و مقابله با بدعتها، زمینه نظری مقاومت در برابر نفوذ فرهنگ بیگانه را فراهم کرده است.
مفهومشناسی و جایگاه
فقه مقاومت را بخشی از دانش فقه و همچنین جزئی از تاریخ اسلام دانستهاند[۱] که بهدنبال استنباط روشمند احکام و قواعد حاکم بر کلیه شئون فردی و اجتماعی در راستای نفی سلطه کفار بر مسلمانان، مقابله با استبداد و تحقق حاکمیت الهی است.[۲] برایناساس گفته شده که این دانش مجموعه وسیعی از آموزههای فقهی را در بر میگیرد که زیربنای آن دفاع از کیان جامعه اسلامی و حفظ احکام اسلام در حوزههای فردی، اجتماعی، فرهنگی، امنیتی، سیاسی، اقتصادی و دیگر حوزهها است و هر کجا یکی از این امور در خطر قرار گرفت بر مسلمانان واجب است آن را از نابودی نجات دهند، حتی اگر با تحمل سختی همراه باشد.[۳]
فقه مقاومت را برگرفته از روش عالمان شیعه دانستهاند که به پیروی از چهارده معصوم هیچگاه زمامداران فاسق و مستبد را مشروع نمیدانستند و با روشهای گوناگون به رویارویی با آنان میپرداختند.[۴] همچنین گفته شده پس از رکود و اُفول مسلمانان از قرن هشتم قمری، جامعه اسلامی با دو چالش بزرگ استبداد داخلی و استعمار خارجی مواجه شد؛ به همین دلیل، مقاومت در برابر سلطه فرهنگی، سیاسی و اقتصادی از سوی اندیشمندان اسلامی برای نجات جامعه اسلامی مطرح شد و به موازات آن در سالهای بعد از باب جدیدی در فقه به نام فقه مقاومت سخن گفته شد.[۵]
جایگاه فقهی
پژوهشگران فقهی معتقدند که آموزههای مرتبط با فقه مقاومت در سراسر دانش فقه[۶] ازجمله مباحث مرتبط با جهاد ابتدایی، جهاد دفاعی، امر به معروف و نهی از منکر، بیعت، ارتداد، حرمت حفظ کتب ضلال، صلح و آتشبس، حرمت پذیرش ولایت ستمگران، نفی سبیل و حرمت فروش سلاح به کفار وجود دارد.[۷] البته گفته شده که فقه مقاومت باب مستقل فقهی نیست و صرفا زیر مجموعه فقه دفاعی هم قرار نمیگیرد؛ بلکه از مباحث گوناگون موجود در ابواب مختلف فقه اقتباس شده است.[۸]
محمدجواد فاضل لنکرانی از فقیهان شیعه، معتقد است که مقاومت در سه حوزه اعتقادات، اخلاقیات (صبر) و حفظ دین کاربرد دارد و وقتی از فقه مقاومت سخن گفته میشود به حوزه سوم یعنی حفظ دین ارتباط پیدا میکند. به گفته او برای حفظ دین، تکلیفی به نام وجوب مقاومت بر عهده همه مسلمانان قرار داده شده است که طبق آن، از یک طرف بر وجوب تضعیف مخالفان دین و از طرف دیگر بر وجوب گسترش دین تأکید میشود.[۹] او این وجوب مقاومت برای حفظ دین را مرتبط با جهاد ذَبّی میداند.[۱۰]
محمدمهدی آصفی از فقهای شیعه، مقاومت در فقه شیعه را تحت عنوان دفاع قرار داده و معتقد است در سه حوزه باید به این مسئله پرداخته شود:
- مقاومت فردی در برابر تجاوز به جان، مال، آبرو و اموال انسان که از آن به دفاع شرعی نیز تعبیر شده است.
- مقاومت اجتماعی در برابر حاکم ظالم و مستبد.
- مقاومت جمعی در مقابل تجاوزات خارجی و نفوذ کفار به سرزمینهای اسلامی.[۱۱]
مبانی فقهی
پژوهشگران فقهی مبانی فقهی مقاومت را در چند بخش اصلی مقاومت در برابر سلطهجویی خارجی بر جهان اسلام، مقاومت در برابر استبداد داخلی و مقاومت در برابر نفوذ فرهنگی بررسی کردهاند.[۱۲]
مبانی فقهی مقاومت در برابر سلطهجویی خارجی
محمدمهدی آصفی معتقد است که ادله فقهی وجوب مقاومت در برابر اشغالگری خارجی را میتوان از قرآن، سنت، اجماع و دلیل عقلی استخراج کرد.[۱۳] به گفته او بسیاری از فقهای متقدم و متأخر شیعه ازجمله شیخ طوسی،[۱۴] محقق اردبیلی،[۱۵] صاحب جواهر[۱۶] و امام خمینی[۱۷] و فقهای اهلسنت بر وجوب مقاومت در برابر هجوم خارجی به سرزمین اسلامی و حفظ کیان اسلام تأکید کردهاند.[۱۸]
پژوهشگران فقهی چند مبنا برای مقاومت در برابر تهاجم خارجی به جامعه اسلامی بیان کردهاند؛ ازجمله:
- قاعده نفی سلطه: طبق این قاعده که به قاعده نفی سبیل معروف است، سلطه و غلبه غیرمسلمانان بر مسلمانان به هر شکلی نفی شده است.[۱۹] این قاعده به آیه نفی سبیل، آیه ۱۴۴ سوره نساء (حرمت پذیرش ولایت کافر) و حدیث اعتلاء مستند شده است.[۲۰]
- وجوب تقویت قوای نظامی: بر اساس آیه ۶۰ سوره انفال گفته شده که مسلمانان باید برای دفاع از خود و جامعه اسلامی به تقویت نیرویهای نظامی خود بپردازند.[۲۱]
- حرمت فروش سلاح به دشمنان دین: فقها عدم تقویت دشمنان دین و در مقابل تضعیف کفار را مستلزم حرمت فروش سلاح به کفار دانستهاند.[۲۲]
مبانی فقهی مقاومت در برابر حاکم ظالم و استبداد داخلی
درباره چگونگی تعامل با حکومتها در قلمرو سرزمین اسلامی از زمان بنیامیه تاکنون دو نظریه در میان مسلمانان از قرون ابتدایی رواج یافته است. برخی معتقدند که باید از هر حکومتی که توانست زمام امور را در دست گیرد، تبعیت کرد و خروج بر آن تا زمانی که حاکم اعلام کفر نکرده، حرام است، حتی اگر حاکم دچار ظلم و گناه شود. در مقابل این نظریه گفته شده همکاری با حاکم ظالم حرام است و نباید به آن اعتماد کرد و امر به معروف و نهی از منکر آن تا حد مقدور واجب است.[۲۳]
بر اساس تحقیقات فقهی و با استناد به آموزههای دینی، به چند مبنا برای مقاومت در برابر حاکم ظالم و مستبد اشاره شده است؛ ازجمله ۱) خروج از سیطره حاکمیت حکومت ظالم بر اساس آیه ۲۵۶ سوره بقره، ۲) حرمت مراجعه به طاغوت و دریافت کمک از سلطان جائر،[۲۴] ۳) حرمت تعاون و همکاری با حاکم ظالم مطابق با آیه ۲ سوره مائده، ۴) امر به معروف و نهی از منکر طبق حدیث النصیحة لائمة المسلمین و ۵) تقیه برای حفظ خویش و دیگران از صدمه حاکمان.[۲۵]
مبانی و ادله فقهی مقاومت فرهنگی
برخی از پژوهشگران دینی بر این نکته تأکید کردهاند که فقه شیعه نسبت به فرهنگ بیگانه بسیار حساس بوده و قواعدی را بنیان نهاده که برونداد آن مقاومت در برابر نفوذ مخرّب فرهنگ بیگانه در جامعه اسلامی است. ازجمله این قواعد و دلائل برای مقابله با فرهنگ بیگانه، قاعده نفی نفوذ با اتکا به آیه ۱۱۸ سوره آلعمران، قاعده نفی سبیل، حرمت حفظ کتب ضلال، صدور احکام شدید برای ارتداد و مقابله با بدعتها است.[۲۶]
پانویس
- ↑ آصفی، فقه المقاومه دارسة فقهیة مقارنة، ۱۴۳۰ق، ص۱۵.
- ↑ آصفی، فقه المقاومه دارسة فقهیة مقارنة، ۱۴۳۰ق، ص۱۵؛ صرفیپور، «فقه مقاومت؛ بازخوانی اجتهادی برای نبرد نرم با نظام سلطه»، مندرج در سایت اندیشه ما.
- ↑ شریعتمدار جزایری، «فقه مقاومت ...»، مندرج در سایت شبکه اجتهاد.
- ↑ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۹۰.
- ↑ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۸۹.
- ↑ علوی، «عناصر استحکامبخش سازمانی در فقه مقاومت ...»، ص۱۰۱.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۳۰؛ مؤمن قمی، الولاية الإلهية الإسلامية أو الحكومة الإسلامية، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۲۴۳ و ۵۱۲؛ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۹۳؛ مؤمنی و رضازاده، «فقه حکومتی و بسط گفتمان مقاومت فرهنگی»، ص۳۱۱.
- ↑ شریعتمدار جزایری، «فقه مقاومت نه فقهی مستقل است و ...»، مندرج در سایت اجتهاد؛ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۹۳.
- ↑ فاضل لنکرانی، «فقه مقاومت»، مندرج در سایت نویسنده.
- ↑ فاضل لنکرانی، جهاد ذبی، ۱۴۰۱ق، ص۷؛ حسینیخواه و خسروی، «نظریه جهاد ذبی در اندیشه آیتالله محمدجواد فاضل لنکرانی و نسبت آن با فقه مقاومت»، ص۹۸.
- ↑ آصفی، فقه المقاومه دارسة فقهیة مقارنة، ۱۴۳۰ق، ص۱۷.
- ↑ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۹۴؛ آصفی و غروی، «مبانی فقهی مقاومت مسلحانه»، ص۲۳.
- ↑ آصفی، فقه المقاومه دارسة فقهیة مقارنة، ۱۴۳۰ق، ص۱۸۶.
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۲۹۰.
- ↑ محقق اردبیلی، زبدة البیان، المکتبة المرتضویة، ص۱۴۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۱، ص۱۴-۱۶.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیلة، ۱۳۷۹ش، ص۳۷۸.
- ↑ آصفی، فقه المقاومه دارسة فقهیة مقارنة، ۱۴۳۰ق، ص۱۸۷-۱۹۸.
- ↑ بجنوردی، قواعد فقه، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۱۸۹.
- ↑ علیدوست، «قاعده نفیسبیل»، ص۲۳۳؛ بجنوردی، فاضل لنکرانی، القواعد الفقهیه، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۸؛ عرفانی و محمدی، «مبانی فقهی نظریه مقاومت در روابط بینالملل با تأکید بر آراء و اندیشههای حضرت آیتالله خامنهای»، ص۵-۸.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۱۱۷؛ فاضل مقداد، کنز العرفان، المکتبة المرتضویة، ج۱، ص۳۸۸؛ خامنهای، سخنرانی «مراسم دانشآموختگی دانشجویان دانشگاه امام حسین(ع)».
- ↑ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۹۸.
- ↑ آصفی، فقه المقاومه دارسة فقهیة مقارنة، ۱۴۳۰ق، ص۶۱-۶۳.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱۸، ص۹۸-۹۹.
- ↑ عرفانی و محمدی، «مبانی فقهی نظریه مقاومت در روابط بینالملل با تأکید بر آراء و اندیشههای حضرت آیتالله خامنهای»، ص۱۱-۱۳؛ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۱۹۹-۲۰۰.
- ↑ مؤمنی و رضازاده، «فقه حکومتی و بسط گفتمان مقاومت فرهنگی»، ص۳۱۷-۳۲۵؛ ملکی، تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، ص۲۰۱-۲۰۲.
منابع
- امام خمینی، سید روحالله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۹ش.
- بجنوردی، سیدحسن، القواعد الفقهیه، تحقیق مهدی مهریزی و محمدحسن درایتی، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، موسسه آلالبیت، ۱۴۱۶ق.
- حسینیخواه، سید جواد و محمد خسروی، «نظریه جهاد ذبی در اندیشه آیتالله محمدجواد فاضل لنکرانی و نسبت آن با فقه مقاومت»، دوفصلنامه مطالعات فقه سیاست، شماره ۴، ۱۴۰۱ش.
- خامنهای، سید علی، سخنرانی «مراسم دانشآموختگی دانشجویان دانشگاه امام حسین(ع)» در دانشگاه امام حسین(ع)، ۲۱ مهر ۱۳۹۸ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، النهایة فیمجرد الفقه و الفتوی، بیروت، دار الکتب العربیة، ۱۴۰۰ق.
- صرفیپور، محمدحسین، «فقه مقاومت؛ بازخوانی اجتهادی برای نبرد نرم با نظام سلطه»، مندرج در سایت اندیشه ما، تاریخ درج ۱۰ تیر ۱۴۰۴، تاریخ بازدید ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- عرفانی، محمدقیوم و سید مهدی محمدی، «مبانی فقه نظریه مقاومت در روابط بینالملل با تأکید بر آراء و اندیشههای حضرت آیتالله خامنهای»، فصلنامه علمی پژوهنامه فقه و علوم اسلامی، شماره ۷، ۱۴۰۲ش.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- علوی، سید علیاصغر، «عناصر استحکامبخش سازمانی در فقه مقاومت با تأکید بر اندیشه رهبر معظم انقلاب»، مجله فقاهت، شماره ۲، ۱۴۰۳ش.
- علیدوست، «قاعده نفیسبیل»، در مقالات و بررسیها، شماره ۷۶، ۱۳۸۳ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیه، به تحقیق: مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، مرکز فقه الأئمة الأطهار علیهمالسلام، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، «فقه مقاومت»، سخنرانی در همایش فقه مقاومت، مندرج در سایت محمدجواد فاضل لنکرانی، تاریخ درج ۵ آبان ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، جهاد ذَبّی (جهد و دفاع از کیان اسلام)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۴۰۱ق.
- فاضل مقداد، جمال الدین، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة، بیتا.
- مؤمن قمی، محمد، الولایة الالهیة الاسلامیة أو الحكومة الإسلامية، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۲۵ق.
- محقق اردبیلی، احمد بن محمد، زبدة البیان فی احکام القرآن، تهران، المکتبة المرتضویة، بیتا.
- ملکی، علی، «تبیین مبانی فقهی مقاومت در اندیشه آیتالله خامنهای»، دوفصلنامه سیاست اسلامی، شماره ۲۳، ۱۴۰۲ش.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم، موسسه کیهان، ۱۴۰۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- آصفی، محمدمهدی و محمد غروی نائینی، «مبانی فقهی مقاومت مسلحانه»، فصلنامه اندیشه تقریب، شماره ۱۹، ۱۳۸۸ش.
- آصفی، محمدمهدی، فقه المقاومة دراسة فقهیة مقارنة، قم، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۴۳۰ق.
- شریعتمدار جزایری، سید نورالدین، «فقه مقاومت، نه فقهی مستقل است و نه زیرمجموعه فقه دفاعی قرار میگیرد»، مندرج در سایت شبکه اجتهاد، تاریخ بازدید ۲۵ تیر ۱۴۰۴ش.
- مؤمنی، عابدین و سید حنیف رضازاده، «فقه حکومتی و بسط گفتمان مقاومت فرهنگی»، دوفصلنامه پژوهش نامه فقه اجتماعی، شماره ۳۲، ۱۴۰۲ش.