حیطان سبعه
| نام | حیطان سبعه |
|---|---|
| کشور | عربستان |
| شهرستان | مدینه |
| اطلاعات اثر | |
| نام محلی | حوائط سبعه |
| نام‌های دیگر | صدقات رسول الله(ص) |
حیطان سبعه یا صدقات رسول الله باغ‌های هفت‌گانه‌ای است که از مُخَیْریق و یا افراد دیگری از یهودیان مدینه به پیامبر(ص) رسید و پیامبر آنها را وقف کرد. بنا بر روایتی، پیامبر این باغها را برای حضرت فاطمه(س) وقف نمود. فاطمه(س) پس از وفات پیامبر(ص) از ابوبکر خواست تا اداره این باغها و مزارع خیبر و فدک را به او بسپارد که با مخالفت ابوبکر مواجه شد. بر اساس برخی گزارش‌ها، امام علی(ع) در خلافت عمر بن خطاب از او خواست تا حیطان سبعه، فدک و خیبر را به او بسپارد اما عمر تنها با واگذاری حیطان سبعه موافقت کرد. حضرت زهرا(س) در وصایای خود، اداره این باغها را به امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) و سپس بزرگ‌ترین نواده خود در هر زمان واگذار نمود.
این باغها تا زمان عباسیان در دست فرزندان حضرت فاطمه(س) بود. برخی از نویسندگان در قرن سوم به توصیف این باغها پرداخته‌اند. به مرور زمان، اسامی و مکان برخی از این باغها با ابهام روبه‌رو شده است.
معرفی
حیطان سبعه باغ‌های هفت‌گانه‌ای بود که به پیامبر(ص) اهدا گردید.[۱] اسامی این باغها عبارت بودند از: اَعْواف، بُرْقَه، حُسْنیٰ،(حَسنیٰ) دَلال، صافیَه، مَشْرَبَة اُم ابراهیم و مِیْثَب.[۲] در منابع، از عناوین دیگری نیز برای این باغها یاد شده است.[۳] این باغها که با نام حَوائط رسول‌الله(ص) نیز شناخته می‌شد،[۴] شامل بهترین نخل‌های منطقه مدینه بود.[۵] این باغها عمدتاً در آن زمان، در جنوب مدینه و مشربه ام ابراهیم در جنوب شرقی مدینه قرار داشت.[۶] صافیه، برقه، دلال و میثب در کنار هم و در منطقه‌ای به نام عوالی[۷] یا عالیه[۸] و در پشت قصر مروان بن حکم[۹] بود. در مورد مکان دیگر باغها اختلافاتی وجود دارد.[۱۰] این باغها به غیر از مشربه ام ابراهیم، با آبی که به هنگام باران جمع شده و از وادی مهزور عبور می‌کرد،[۱۱] آبیاری می‌شد.[۱۲]
حیطان سبعه تا عهد عمر بن عبدالعزیز خلیفه اموی (۹۹-۱۰۱ق) بارور بوده و او و یارانش از خرمای آن خورده‌اند.[۱۳] شافعی یکی از فقهای چهارگانه اهل‌سنت (درگذشت: ۲۰۴ق) باغ‌های هفت‌گانه را تا زمان خود پابرجا دانسته بود.[۱۴] عُمَر بن شَبَّه (درگذشت: ۲۶۳ق) از نخستین جغرافی‌نگاران مدینه، به توصیف باغها و مکان آنها پرداخته است.[۱۵] گفته‌شده که اسامی و مکان حیطان در اثر گذشت زمان و سرپرستی افراد مختلف دچار ابهاماتی شده است.[۱۶] برخی از نویسندگان قرن هشتم و نهم هجری قمری، مکان برخی باغها همچون میثب و حسنی را ناشناخته دانسته‌اند.[۱۷] بعضی تلاش کرده‌اند تا این باغها را با شماری از باغ‌های معروف در زمان خود تطبیق دهند[۱۸] و یا نظرات نویسندگان قبلی را نقد کنند.[۱۹] ایوب صبری پاشا از محققان سده سیزدهم و چهاردهم هجری قمری معتقد است که باغ‌های هفت‌گانه تا زمان او پابرجا بوده، اما اسامی برخی از آنان به مرور زمان تغییر کرده است.[۲۰]
مشربه ام ابراهیم
مشربه ام ابراهیم یکی از باغ‌های هفت‌گانه است که به پیامبر(ص) اهدا شد.[۲۱] این مکان بعد از اسکان ماریه قبطیه از همسران پیامبر و تولد ابراهیم در این مکان، به این نام معروف شد.[۲۲] پیامبر در این باغ نماز خوانده[۲۳] و بعدها در آن مسجدی بنا شد که به همین نام معروف گردید.[۲۴] در روایاتی، نمازگزاردن در این مکان توصیه شده است.[۲۵] امروزه محل این باغ به صورت یک قبرستان باقی مانده است.[۲۶] گفته‌شده که قبر حمیده بربریه مادر امام کاظم(ع) و نجمه مادر امام رضا(ع) در این محل قرار دارد.[۲۷]
مالک قبلی حیطان
بعضی از نویسندگان، صاحب باغ‌های هفت‌گانه را مُخَیْریق یهودی دانسته‌اند.[۲۸] عمر بن عبدالعزیز ادعا می‌کرد که این مطلب را از بزرگان مهاجر و انصار در مدینه شنیده است.[۲۹] برخی گفته‌اند که این مسئله در نزد مورخان معروف است.[۳۰] مخیریق از دانشمندان یهودی[۳۱] و از قبیله بنی‌نَضیر[۳۲] و یا بنی‌قَیْنُقاع[۳۳] بود که در روز جنگ اُحُد به نزد پیامبر اسلام(ص) رفته و بعد از اظهار اسلام،[۳۴] به شهادت رسید.[۳۵] او قبل از شهادت[۳۶] و یا هنگام مرگ،[۳۷] اموالش را برای پیامبر وصیت کرد.[۳۸] گفته‌شده، مخیریق قبل از شهادت، اموالش را به پیامبر بخشید.[۳۹]
محمد بن عمر واقدی باغ‌های یادشده را بخشی از اموال قبیله بنی‌نضیر می‌دانست که در غزوه بنی‌نضیر به دست آمد و پیامبر اموال مخیریق را در بازگشت از اُحُد بین مسلمانان تقسیم کرد.[۴۰] بعضی در مقابل گفته‌اند پیامبر اموال بنی‌نضیر را بین مهاجرین و دو تن از فقرای انصار تقسیم کرد.[۴۱] برخی بر این باورند که در مالکیت حیطان سبعه اختلاف است که آیا از اموال قبیله بنی‌نضیر و یا بنی‌قریظه بوده است.[۴۲]
برخی از مورخان، صاحبان قبلی هر کدام از باغ‌های هفت‌گانه را فرد یا قبیله خاصی دانسته‌اند.[۴۳] به عنوان نمونه، اعواف را برای فردی یهودی از بنی‌قریظه به نام خُنافه قلمداد کرده‌اند.[۴۴] برقه و میثب را هم بخشی از اموال زبیر بن باطا از بنی‌قریظه دانسته‌اند.[۴۵] بعضی گفته‌اند که برقه از اموال بنی‌نضیر بود.[۴۶] دلال و حسنی را نیز از اموال بنی‌ثعلبه شمرده‌اند.[۴۷] گفته شده که دلال برای زنی از بنی‌نضیر بود که سلمان فارسی را نیز به عنوان برده در اختیار داشت و سلمان با او قراداد بست که در ازای احیای این باغ، آزاد شود و پیامبر سلمان را در این راه یاری کرد.[۴۸] برخی باغ مزبور را میثب دانسته‌اند[۴۹] و عده‌ای معتقدند که برقه و میثب توسط سلمان، آباد شده است.[۵۰]
وقف توسط پیامبر اسلام(ص)
پیامبر اسلام(ص) باغ‌های هفت‌گانه را وقف کرد.[۵۱] از حیطان با عنوان صدقات رسول الله(ص) نیز یاد شده است.[۵۲] برخی گفته‌اند که عمده صدقات پیامبر[۵۳] و حتی همه آنها[۵۴] همان باغ‌های هفت‌گانه مخیریق بوده است. وقف این اموال را ۲۲ ماه بعد از هجرت[۵۵] و یا در سال هفتم[۵۶] دانسته‌اند.
در کتاب قرب الاسناد و الکافی روایتی آمده که امام رضا(ع) در جواب سوال احمد بن ابی نصر بَزَنْطی، حیطان سبعه را از موقوفات پیامبر(ص) برای حضرت زهرا(س) دانست که پیامبر بخشی از درآمد آن را به پذیرایی از مهمان‌های خود و پیشامدهای غیرمنتظره اختصاص داده بود.[۵۷] در روایت دیگری از امام صادق(ع)، صدقات رسول خدا(ص) به بنی‌هاشم و بنی‌مطلب اختصاص داشت.[۵۸]
در برخی منابع آمده که پیامبر اسلام(ص) فدک و عوالی را به حضرت زهرا(س) بخشید.[۵۹] عوالی را منطقه‌ای وسیع شامل حیطان سبعه دانسته‌اند.[۶۰]
سرنوشت حیطان بعد از پیامبر
حضرت فاطمه(س) بعد از وفات پیامبر(ص) از ابوبکر خواست تا فدک و باغ‌های هفت‌گانه را به وی واگذار کند، ولی ابوبکر مخالفت کرد.[۶۱] این مسئله سبب غضب فاطمه(س) گردید.[۶۲] ابوبَصیر از امام باقر(ع) روایت کرده که حضرت فاطمه(س) اداره باغ‌های هفت‌گانه را به امام علی(ع) و سپس حسنین(ع) و سپس بزرگ‌ترین نواده از نسل خود در هر زمان وصیت کرده بود. مشابه این روایت از امام صادق(ع) نیز گزارش شده است.[۶۳]
در دوران خلافت عمر بن خطاب، امام علی(ع) و عباس بن عبدالمطلب، مزارع فدک و خیبر و حیطان سبعه را از خلیفه مطالبه کردند که تنها با واگذاری حیطان به آنها موافقت کرد.[۶۴] بعدها این باغها به فرزندان حضرت فاطمه(س) منتقل شد.[۶۵] بر اساس گزارش دیگری، امام علی(ع) از عمر خواست تا اداره حیطان را به او واگذار کند، اما عباس نیز از استحقاق خود نسبت به این باغها و فدک سخن گفت و با بالا گرفتن منازعه، امام از خلیفه خواست تا این باغها را به جهت بیشتر نشدن خصومت، هم‌چنان در نزد خود نگه دارد.[۶۶] در روایتی از امام رضا(ع)، عباس با شهادت دادن امام علی(ع) مبنی بر موقوفه بودن این باغها برای حضرت زهرا(س)، از ادعای خود دست کشید.[۶۷]
گفته‌شده اداره حیطان سبعه بعد از امام علی(ع) با امام حسن(ع) و سپس امام حسین(ع) و سپس امام سجاد(ع) و بعدازآن با حسن پسر امام حسن(ع) بود تا اینکه بنی‌عباس این باغها را از دست فرزندان فاطمه(س) خارج کرده و خود به مدیریت آنها پرداختند.[۶۸]
پانویس
- ↑ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۶.
- ↑ کافی، کلینی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص ۵۱؛ ابن‌حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۴۶؛ یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۹۹۵م، ج۵، ص۲۴۱، ۲۹۰-۲۹۱.
- ↑ برای نمونه: بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۵۱۸؛ ابن‌سید الناس، عیون الاثر، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۲۴۰؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۲.
- ↑ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۹۹۳م، ج۸، ص۴۰۷؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۳۸۹.
- ↑ کردعلی، خطط الشام، ۱۴۰۳ق، ج۵، ص۹۰.
- ↑ کعکی، معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۲۰.
- ↑ کعکی، معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۲۱.
- ↑ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۶.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۳؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۰.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۰-۱۵۱؛ شُرّاب، المعالم الاثیرة فی السنة و السیره، ۱۴۱۱ق، ص۳۱، ۱۰۰.
- ↑ شُرّاب، المعالم الاثیرة فی السنة و السیره، ۱۴۱۱ق، ص۲۸۳.
- ↑ کعکی، معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۲۰؛ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۶.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۲۲۹.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۷.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ مراغی شافعی، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره، ۱۴۳۰ق، ص۵۹۳.
- ↑ مراغی شافعی، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره، ۱۴۳۰ق، ص۵۹۲.
- ↑ مراغی شافعی، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره، ۱۴۳۰ق، ص۵۹۲؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۳-۱۵۴.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۴.
- ↑ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۶-۸۰۷.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴-۱۷۵؛ ورثیلانی، الرحلة الورثیلانیه، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۳؛ ورثیلانی، الرحلة الورثیلانیه، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۳۵.
- ↑ شُرّاب، المعالم الاثیرة فی السنة و السیره، ۱۴۱۱ق، ص۲۵۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۶۰.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۶ش، ص۲۶۳.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۶ش، ص۲۶۳.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۳؛ شُرّاب، المعالم الاثیرة فی السنة و السیره، ۱۴۱۱ق، ص۱۵۶.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۲۲۹.
- ↑ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیره النبویه، بی‌تا، ج۱، ص۵۱۸؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۳۲۵، ۵۱۸؛ ابن‌حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۴۶.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۲۸۵، ۳۲۵، ۵۱۸؛ ابن‌سید الناس، عیون الاثر، ۱۹۹۳م، ج۱، ص۲۴۰؛ صالحی شامی، سبل الهدی، ۱۹۹۳م، ج۴، ص۲۱۲.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۳۸۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۲۸۵، ۳۲۵، ۵۱۸؛ ابن‌حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۴۶، ۴۷.
- ↑ ابن‌هشام، السیره النبویه، بی‌تا، ج۱، ص۵۱۴؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۲۶۶، ۲۸۵، ۵۱۸؛ مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۹۹۹م، ج۱، ص۶۵-۶۶، ج۱۴، ص۳۶۹.
- ↑ ابن‌هشام، السیره النبویه، بی‌تا، ج۱، ص۵۱۸، ج۲، ص۸۸؛ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۳۸۹؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۹۶۷م، ج۲، ص ۵۳۱.
- ↑ ابن‌هشام، السیره النبویه، بی‌تا، ج۱، ص۵۱۸، ج۲، ص۸۹؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۳۲۵؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۹۶۷م، ج۲، ص ۵۳۱.
- ↑ ابن‌حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۴۷؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۹۹۰م، ج۱، ص۳۸۸-۳۸۹.
- ↑ صبری پاشا، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۵.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ۱۹۸۸م، ص۲۷-۲۸.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۲.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۵؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ حازمی، الاماکن، بی‌تا، ص۳۱؛ اسکندری، الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار، ۱۴۲۵ق، ج۱، ص۱۶۲؛ حسینی حنبلی، قلائد الاجیاد، ۱۴۳۰ق، ص۶۷.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۲.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۴؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۰، ص۲۲۹؛ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۶؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۱.
- ↑ مراغی شافعی، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره، ۱۴۳۰ق، ص۵۹۳.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۵؛ کعکی، معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۱۲۰.
- ↑ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۵.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۴، ص۴۲.
- ↑ ابن شبه، تاریخ المدینة المنوره، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۷۵.
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۳-۳۶۴؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۷-۴۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۸.
- ↑ ابن‌شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۱۶۹؛ سید بن طاووس، کشف المحجه، ۱۳۷۵ش، ص۱۸۲؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۴۴۱.
- ↑ حسینی جلالی، فدک و العوالی او الحوائط السبعة فی الکتاب و السنة و التاریخ و الادب، ۱۴۲۶ق، ص۶۴.
- ↑ خطیب عمری، الروضه الفیحاء فی تواریخ النساء، ۱۴۲۰ق، ص۲۳۰-۲۳۱؛ صبری پاشا، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۷-۸۰۸؛ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۵.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۵؛ صبری پاشا، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۹.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۳، ص۱۵۵.
- ↑ صبری پاشا، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۷.
- ↑ سمهودی، وفاء الوفاء، ۲۰۰۶م، ج۴، ص۸۰۹.
- ↑ حمیری، قرب الاسناد، ۱۴۱۳ق، ص۳۶۳-۳۶۴؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۷-۴۸.
- ↑ صبری پاشا، موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۱۴۲۴ق، ج۴، ص۸۰۸.
منابع
- ابن‌حجر، احمد بن علی، الاصابه فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق، ج۶، ص۴۶.
- ابن‌سعد، محمد بن منیع، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۰م.
- ابن‌سید الناس، ابوالفتح محمد، عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، تعلیق ابراهیم محمد رمضان، بیروت، دارالقلم، ۱۹۹۳م.
- ابن‌شبه، عمر بن شبه نمیری، تاریخ المدینة المنوره، تحقیق فهیم محمد شلتوت، قم، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب(ع)، قم، علامه، ۱۳۷۹ق.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.
- ابن‌هشام، عبدالملک بن هشام حمیری، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- اسکندری، نصر بن عبدالرحمن، الأمکنة و المیاه و الجبال و الآثار، ریاض، مرکز الملک فیصل للبحوث و الدراسات الاسلامیه، ۱۴۲۵ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، ۱۹۹۶م.
- بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ هشتم، ۱۳۸۶ش.
- حازمی، محمد بن موسی، الاماکن او ما اتفق لفظه و افترق مسماه من الامکنه، بی‌نا، بی‌تا.
- حسکانی، عبیدالله بن عبیدالله، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق محمدباقر محمودی، تهران، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
- حسینی جلالی، محمدباقر، فدک و العوالی او الحوائط السبعة فی الکتاب و السنة و التاریخ و الادب، مشهد، دبیرخانه کنگره میراث علمی و معنوی حضرت فاطمه زهرا(س)، ۱۴۲۶ق.
- حسینی حنبلی، عبد الرحمن بن ابراهیم، قلائد الاجیاد، تحقیق ولید عبدالله منیس، کویت، مرکز البحوث و الدراسات الکویتیه، ۱۴۳۰ق.
- حمیری، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، تحقیق مؤسسة آل البیت(ع)، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۱۳ق.
- خطیب عمری، یاسین، الروضة الفیحاء فی تواریخ النساء، تحقیق حسام ریاض‌عبدالحکیم، بیروت، مؤسسة الکتب الثقافیه، ۱۴۲۰ق.
- سمهودی، علی بن احمد، وفاء الوفاء باخبار دار المصطفی، تحقیق خالد عبدالغنی‌محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۶م.
- سید بن طاووس، علی بن موسی، کشف المحجة لثمرة المهجه، تحقیق محمد حسون، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- شرّاب، محمد محمدحسن، المعالم الأثیرة فی السنة و السیره، بیروت-دمشق، دار القلم-دار الشامیه، ۱۴۱۱ق.
- صالحی شامی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۹۹۳م.
- صبری پاشا، ایوب، موسوعه مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، قاهره، دار الافاق العربیه، ۱۴۲۴ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ هشتم، ۱۹۶۷م.
- کردعلی، محمد، خطط الشام، بیروت، مکتبه النوری، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- کعکی، عبدالعزیز، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۱۴۱۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مراغی شافعی، ابوبکر بن حسین، تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره، تحقیق ابویعقوب نشات کمال، فیوم، دار الفلاح للبحث العلمی و تحقیق التراث، ۱۴۳۰ق.
- مقریزی، احمد بن علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبد الحمید النمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۹۹۹م.
- ورثیلانی، حسین بن محمد، الرحلة الورثیلانیه، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، ۱۴۲۹ق.
- یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵م.
