قرب الاسناد (کتاب)

قرب الإسناد

اطلاعات کتاب
نویسنده	عبدالله بن جعفر حمیری
موضوع	احادیث شیعی
زبان	عربی
قطع	وزیری
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث
تاریخ نشر	۱۴۱۳ق

قُرْبُ الإسْناد از کتاب‌های روایی کهن امامیه تألیف عبدالله بن جعفر حمیری از علمای قرن سوم و چهارم شیعه است. هدف این کتاب معرفی سلسله سندهایی است که فاصله کمتری با ائمه دارند. در این کتاب ۱۳۸۷ حدیث نقل شده و نویسنده فقط احادیث امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) را نقل کرده است. کتاب ابوابی چون طهارت، نماز، روزه، زکات و حج را در بر می‌گیرد. در انتساب یا عدم انتساب کتاب به حمیری، میان دانشمندان و کتاب‌شناسان اختلاف است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: عبدالله بن جعفر حمیری

عبداللّه بن جعفر حِمیری عالم و محدث شیعه، در قرن سوم و چهارم است. از تاریخ دقیق ولادت و وفات عبدالله بن جعفر اطلاعی در دست نیست؛ اما بدون شک در دوران امامت امام هادی(ع) و امام حسن عسکری(ع) و در دوره غیبت صغری می‌زیسته است.

انتساب کتاب به حمیری

درباره مؤلف کتاب بین دانشمندان و کتاب‌شناسان اختلاف است. بسیاری از دانشمندان و محققان آن را تألیف عبدالله بن جعفر حمیری می‌دانند که شیخ طوسی در الفهرست نجاشی در کتاب رجالعلامه مجلسی در بحارالانوار ابن شهر آشوب در معالم العلماء شیخ حر عاملی در کتاب وسائل الشیعة آقا بزرگ تهرانی در الذریعة آیت الله خوئی در معجم رجال الحدیث از آن جمله‌اند.

گروهی دیگر از محققان، مؤلف کتاب را فرزند او، یعنی محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری دانسته‌اند که البته محمد روایات را از پدرش نقل می‌کند. از جمله کسانی که این قول را بر گزیده، ابن ادریس در المستطرفات السرائر است.

به نظر می‌رسد همگی در اینکه راوی این مجموعه، محمد، فرزند عبدالله بن جعفر است و تمامی روایات نیز توسط عبدالله بن جعفر نقل شده است متفق‌اند؛ بنابراین می‌توان گفت مؤلف حقیقی، پدر (عبدالله بن جعفر)است و فرزندش محمد این کتاب را از پدر روایت می‌کند.

محتوای کتاب

قرب الاسناد (چنان‌که معنای لفظی آن اشاره دارد) به آثاری اطلاق می‌شود که در آن، محدّث، احادیث را با کوتاه‌ترین طریق تا امام معصوم روایت کند. علی بن ابراهیم قمی، محمد بن عیسی یقطینی و علی بن بابویه نیز قرب الاسناد داشته‌اند، امّا تنها قرب الاسناد حمیری اکنون در دست ماست. این شیوه گزینش احادیث از آن جهت مورد توجّه است که زیاد شدن واسطه - حتّی اگر مورد اعتماد و مُوَثَّق باشند - احتمال اشتباه در نقل حدیث را افزایش می‌دهد. هدف حمیری نیز ارائه احادیث با واسطه کمتری از معصوم و سلسله سند کوتاه‌تر است.

قرب الاسناد شامل ۱۳۸۷ حدیث است (در چاپ قبلی این کتاب، تعداد احادیث ۱۴۰۴ ذکر شده است) که در سه بخش مستقل تنظیم شده است:

۱- قرب الاسناد عن الإمام الصاّدق علیه‌السلام، (روایات امام صادق(ع)) که دارای دو باب است:

• باب اول: روایات امام صادق(ع) درباره دعا (شامل ۲۷ روایت).
• باب دوم: روایات متفرقه‌ای که مربوط به مسائل فقهی، تاریخی و برخی مسائل اخلاقی است. (از روایت شماره ۲۷ تا ۶۴۵).

۲- قرب الاسناد عن الإمام الکاظم علیه‌السلام (روایات امام کاظم(ع)) که به دو بخش تقسیم می‌شود:

• بخش اول: روایاتی که بر اساس کتاب‌های فقهی تنظیم شده است. در این بخش سؤال‌هایی آمده که علی بن جعفر از برادرش امام موسی بن جعفر(ع) پرسیده است (از روایت شماره ۶۴۶ تا ۱۲۲۹).
• بخش دوم: روایات متفرقه‌ای است که از امام کاظم(ع) گردآوری شده‌ است (از حدیث ۱۲۳۰ تا ۱۲۴۸).

۳- قرب الاسناد عن الإمام الرضا علیه‌السلام. (روایات امام رضا(ع))

• این بخش، روایات امام رضا(ع) است که بدون هیچ تنظیم و بخش‌بندی ذکر شده است. در این قسمت اکثر روایات مربوط به مسائل فقهی نظیر ارث، نکاح، جهاد، حج، خراج، غناء و مانند آن است و نیز بعضی از روایات تاریخی نظیر شأن نزول برخی آیات، احوال حضرت ابراهیم و آدم(ع)، اوضاع زمان، حضور امام زمان(عج) و برخی مسائل اخلاقی در آن موجود است (از روایت شماره ۱۲۴۹ تا انتها).

بیشتر احادیث این کتاب را احادیث فقهی - در ابواب مختلف - تشکیل می‌دهد. علامه مجلسی در بحارالانوار و شیخ حر عاملی در وسائل الشیعه نیز احادیث این کتاب را نقل کرده‌اند.

نخستین روایت این کتاب از امیرالمؤمنین(ع) است که در حال سجده در دعایش می‌گفت: بار خدایا به تو پناه می‌برم از این که مرا به بلایی گرفتار سازی که که برای رهایی از آن به گناهی پناهنده بشوم. بار خدایا مرا نیازمند به افراد بد و شرور و لئیم مکن. پس اگر نیازی از نیاز های مرا به دست مخلوقی سپردی او را خوش سیماترین و خوش اخلاق ترینشان قرار بده که سخاوتمندانه و با زبان خوش و با کم‌ترین منت پاسخگو باشند. پایان‌بخش کتاب نقل روایاتی متفرقه درباره موضوعات مختلف است. آخرین روایت درباره یکی از مواردی است که بر زنان غسل جنابت واجب می شود.

دسترسی به کتاب

نسخه‌های قرب الإسناد گرچه همگی نسخه‌های متأخری هستند اما در اصل ریشه آنها به نسخه کهنی از فرزند حمیری، محمد بن عبدالله می‌رسد و این امر از اجازه‌ای از او که بر روی نسخه‌های این کتاب نقل شده معلوم می‌شود.

در سده‌های نخستین این کتاب چندان مشهور نبوده است و با وجود آنکه شیخ صدوق طرق متعددی به حمیری داشته و از آن جمله پدرش خود شاگرد حمیری بوده در کتاب عیون اخبار الرضای خود از بسیاری از احادیثی که در این بخش قرب الإسناد به نقل از امام رضا نقل شده چیزی نقل نکرده است. گویا این متن در حوزه بسیار محدودی (عمدتاً حوزه فرزند حمیری و ابو غالب زراری) رواج داشته و به دست بسیاری نرسیده بوده است. البته این کتاب برای نویسندگان پیش از عصر صفوی نیز کم‌وبیش برای ابن طاووس و پیش از او ابن ادریس حلی شناخته بوده است.

نسخه‌ها

• نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی
• نسخه کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، که از خط ابن ادریس نقل شده است. تاریخ استنساخ: ۱۰۶۶ق ازروی نسخه‌ای که بر آن اجازه خود حمیری وجود داشته است.
• نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ: ۱۰۵۶ق که با یک واسطه این نیز از نسخه ابن ادریس استنساخ شده است.
• نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ: ۹۸۳ق که از روی نسخه ابن ادریس استنساخ و توسط شیخ حر عاملی مقابله شده است.
• نسخه دیگر همان کتابخانه، تاریخ استنساخ: ۱۳۰۸ق.

آقا بزرگ تهرانی از سه نسخه خطی یاد می‌کند:

• نسخۀ کتابخانه آستان قدس رضوی
• نسخه ملا علی خیابانی تبریزی
• نسخه محدث نوری که از اعجاز حسین صاحب کشف الحجب والاستار به وی رسیده بود.

مشخصات نشر

کتاب قرب الإسناد را مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث در قم، در سال ۱۴۱۳ق، تحقیق و در ۳۰۰۰ نسخه منتشر کرده است. کتاب شامل ۵۴۳ صفحه است که در ۳۹۵ صفحه احادیث کتاب آمده و در بقیه صفحات، فهرست آیات، احادیث قدسی، احادیث، آثار، اَعلام، ایام و وقایع، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها (الاطعمه و الاشربه)، لباس و زینت، حیوانات و منابع آمده است.

پیش‌تر نیز این کتاب در سه جلد، توسط کتاب‌فروشی نینوا در تهران منتشر شده است.

پیوند به بیرون

• سبک شناخت، معرفی کتاب قرب الاسناد