ام ابیها

امّ‌ابیها؛ تسلّی بخش پیغمبر

سید علی خامنه ای:
حضرت[فاطمه(سلام‌اللَّه‌علیها)] چگونه زندگی کرده است! تا قبل از ازدواج که دخترکی بود، با آن پدرِ به این عظمت کاری کرد که کنیه‌اش را امّ‌ابیها - مادرِ پدر – گذاشتند. در آن زمان، پیامبر رحمت و نور، پدیدآورنده‌ی دنیای نو و رهبر و فرمانده‌ی عظیم آن انقلاب جهانی - انقلابی که باید تا ابد بماند - در حال برافراشتن پرچم اسلام بود. بی‌خود که نمی‌گویند امّ‌ابیها! نامیدن آن حضرت به این کنیه، به دلیل خدمت و کار و مجاهدت و تلاش اوست. آن حضرت چه در دوران مکّه، چه در دوران شعب ابی‌طالب - با آن‌همه سختیهاکه داشت - و چه آن هنگام که مادرش خدیجه از دنیا رفت و پیغمبر را تنها گذاشت، در کنار و غمخوارِ پدر بود. دلِ پیغمبر در مدّت کوتاهی با دو حادثه‌ی وفات خدیجه و وفات ابیطالب شکست. به فاصله‌ی کمی این دو شخصیّت از دست پیغمبر رفتند و پیغمبر احساس تنهایی کرد. فاطمه‌ی زهرا سلام‌اللَّه‌علیها در آن روزها قدبرافراشت و با دستهای کوچک خود غبار محنت را از چهره‌ی پیغمبر زدود. امّ‌ابیها؛ تسلّی بخش پیغمبر. این کُنیت از آن ایام نشأت گرفت.

بیانات در دیدار جمعی از مداحان(۱۳۷۳/۰۹/۰۳)

اُمّ اَبیها کنیه حضرت فاطمه(س)، به‌معنای «مادرِ پدر خویش». بنابر روایات، پیامبر(ص)، دخترش را ام ابیها می‌خوانده است. امام صادق(ع) نیز از پدرش امام باقر(ع) نقل کرده‌ است، ام ابیها کنیه حضرت فاطمه(س) بوده است.

درباره وجه نامگذاری فاطمه‌(س) به ام ابیها، موارد زیر بیان شده است:

• حسین مظاهری، از مراجع تقلید شیعه، معتقد است همانطور که پیامبر اکرم(ص) خود را مدیون مادرش آمنه می‌دانست، خود را مدیون دخترش فاطمه(س) نیز می‌دانست. ازاین‌رو، آن حضرت به فاطمه(س)، لقب أم‌ ابیها را داد.
• گفته شده از آنجا که رفتار پیامبر(ص) نسبت به دخترش، همانند رفتار فرزند نسبت به مادر بود و رفتار فاطمه(س) با پدرش نیز همچون رفتار مادر با فرزند بود، به فاطمه(س)، ام ابیها گفته شده است؛ چنانکه نقل شده است پیامبر(ص) دست فاطمه(س) را می‌بوسید، هنگام سفر، آخرین نفر از او خداحافظی می‌کرد و پس از بازگشت از سفر نیز نخست به دیدار او می‌رفت. در مقابل، فاطمه(س) نیز همچون مادر به پیامبر(ص) محبت می‌ورزید، از او نگهداری می‌کرد و زخم‌ها و درد و رنج‌هایش را درمان می‌کرد.
• مادر هر چیزی، اصل و ریشه آن است مانند ام‌الکتاب و ام القری (مکه). ممکن است مراد پیامبر(ص) از این کنیه، این بوده که فاطمه(س)، اصل و اساس درخت نبوت است، فرزندان او، میوه‌اش و شیعیان شاخ و برگ‌های آن هستند.
• از آنجا که همسران پیامبر(ص)، با کنیه «ام‌المؤمنین» گرامی داشته شدند، برای اینکه گمان نشود که آنها برترین زنان هستند، پیامبر(ص)، فاطمه(س) را ام ابیها خواند تا بفهماند که اگر همسران پیامبر، مادر مؤمنان هستند، فاطمه، مادر پیامبر است.
• سید محمدمحسن طهرانی براین باور است که ام ابيها آن حقيقت جنبه انفعالی عالم وجود است و رسول خدا آن جنبه فاعلی عالم وجود است یعنی مقام واحديّت كه اراده پروردگار است در خلق عالم وجود ، چه عالم مجردات و چه عالم مادّه ، آن جنبه فاعليتش، نفس پيغمبر اكرم است و جنبه انفعالی كه قبول اين فاعليت بكند آن نفس حضرت زهرا است. پس نفس حضرت فاطمه موجب خلقت عالم وجود است و از جمله خود پيغمبر، يعنی وجود عینی و خارجی خود رسول خدا هم ، بواسطه تجلّی جنبه انفعالی حق در نفس حضرت زهرا تحقق پيداكرده كه بدون اين مسأله جنبه فاعلي فايده ندارد. جنبه فاعلی نسبت به عالم خارج وجود پيغمبر اكرم است و جنبه انفعالی ، که قبول فاعلیت فاعل و موجب خلقت همه عالم وجود است آن نفس ولایی حضرت صديقه است. پس می‌توان گفت كه حضرت صديقه (س) از اين نقطه نظر علّت خلقت حضرت رسول سلام اللَه عليه است.

عبدالله بن جعفر بن ابی‌طالب و امام کاظم(ع) نیز دخترانی به نام «ام ابیها» داشته‌اند.

در اشعار

ام ابیها در اشعار فارسی وعربی توسط شاعران آل البیت فراوان بکار رفته است که به نمونه‌هایی از آن اشاره می شود

محمدحسین غروی اصفهانی[از ]

وقد تجلى من سماء العظمة

من عالم الاسماء اسمى كلمة

بل هي ام الكلمات المحكمة

في غيب ذاتها نكات مبهمة

ام ائمة العقول الغربل

ام ابيها وهو علة العلل

صفی علیشاه[از ]

چه آبی بود آن آبی که فرمود

جعلنا کل شئی حی من الما

اگر مقصود این آب است و آتش

حیات ما نبود از آب تنها...

کنم تفسیر آب آفرینش

که چون جاری شد اندر جوی اشیا

بود آن آب اصلِ فاطمیت

که از وی آدم و عالم شد احیا

نبود ار او مقید را بمطلق

نبد ربطی اگر دانی معما

نه احمد با علی گشتی پسر عم

نه ممکن می‌شد از واجب هویدا...

غرض شد ز آب اکرام بتولی

تمام انفُس و آفاق احیا

ز جذب جلوه خیرالنسا بود

قبول صورت ار کردی هیولا

کشیدم پرده گر اسرار دانی

ز سرِّ فاطمه‌، اُمِّ ابیها

نبود ار جذبه او آمدی کی

دل آدم بجوش از مهر حوا

بر این لب تشنگان بحر عصیان

همه ابر عطای اوست سقا

کنم تفسیر آب آفرینش

که چون جاری شد اندر جوی اشیا

بود آن آب اصل فاطمیت

که از وی آدم و عالم شد احیا

نبود ار او مقید را بمطلق

نبد ربطی اگر دانی معما

نه احمد با علی گشتی پسر عم

نه ممکن می‌شد از واجب هویدا

قاسم صرافان[از ]

دشمنت را دوست ابتر می کند

خانه ات را بوی ریحانه معطر می کند

دیدنش بار رسالت را سبکتر می کند

دختر است اما، برایت کار مادر می کند

دختران آیات رحمت،مادران مهر آفرین

می شود ام ابیها هر دو با هم بعد ازین

جستارهای وابسته

• بتول
• سیدة نساء العالمین
• کوثر

پانویس

منابع