فهرست کتاب‌های درباره حضرت زهرا سلام الله علیها شامل آثاری است با موضوع فاطمه(س) دختر پیامبر اکرم(ص) و همسر علی بن ابی‌طالب. این آثار در قالب مجموعه‌هایی روایی، منقبت‌نگاری و زندگی‌نامه‌نویسی تألیف و جمع‌آوری شده است. جمع‌آوری روایات حضرت فاطمه(س) از سده‌های نخست هجری مورد توجه بوده است. اهل‌سنت روایات فاطمه(س) را در قالب مسندنگاری‌های مستقل جمع‌آوری کردهاند. شیعیان نیز در ضمن مجموعه‌های روایی خود نظیر بحارالانوار روایات فاطمه(س) را ذکر کردهاند در عین حال در دوره معاصر آن‌ها نیز به مسندنگاری روایات فاطمه(س) روی‌آورده‌اند. آثاری که در قالب منقبت‌نگاری و زندگی‌نامه‌نویسی درباره فاطمه نوشته شده، بیشتر از سوی شیعیان بوده است.
مسندها و مجموعه‌های روایی
مسلمانان از سده‌های نخست هجری بر گردآوری روایات فاطمه(س) در قالب مسند و یا در ضمن مجموعه‌های روایی توجه کردهاند. اهل‌سنت بیشتر از شیعه به گردآوری روایات فاطمه(س) در قالب مسندنگاری روی آوردند. در عین حال در دوره معاصر این سبک در حوزه حدیث شیعه نیز رونق یافت.[۱]
مسندنگاری اهل‌سنت
- السقیفه و فدک، نوشته احمدبن‌عبدالعزیز جوهری بصری (درگذشت۳۲۳ق)
- مسند فاطمه، نوشته علی‌بن عمر دارقطنی شافعی (درگذشت۳۸۵ق)
- مسند فاطمه الزهرا، نوشته عمربن احمدبن‌شاهین (درگذشت۳۸۵ق)
- مسند فاطمه زهرا، نوشته سیوطی؛ این اثر یکی از جامع‌ترین کتاب حدیثی اهل‌سنت درباره روایات فاطمه(س) است.
علاوه بر مسندهای مستقل، آثاری در مسندنگاری اهل‌سنت وجود دارد که مسند فاطمه(س) نه در قالب مستقل بلکه در ضمن آن‌هاست. مسند احمد بن حنبل، مسند اسحاق‌بن‌راهویه، مسند ابویعلی موصلی، و المعجم الکبیر طبرانی از آن جمله‌اند.
به جز این آثار برخی از روایات فاطمه(س) در آثار اهل‌سنت نیز در ضمن کتاب‌های تألیفی درباره اهل‌بیت(ع) نقل شده است که الذریة الطاهرة النبویة از این نوع است.[۲]
مسندنگاری شیعه
- من روی عن فاطمه من اولادها، نوشته ابن‌عقده جارودی (درگذشت۳۳۳ق)
- مسند فاطمه زهرا، نوشته عزیزالله عطاردی
- مسند فاطمه زهرا، نوشته سید حسین شیخ الاسلامی
- نهج الحیاة(فرهنگ سخنان فاطمه)، نوشته محمد دشتی
- مسند فاطمه، نوشته مهدی جعفری[۳]
- دلائل الامامة، طبری‌امامی؛ این کتاب با در نظر گرفتن بخش آغازین آن که سبک مسندنگاری دارد، کهن‌ترین منبع موجود از مسندنگاری‌های شیعه درباره فاطمه(س) است.[۴]
احادیث فاطمه(س) در سایر مجموعه‌های روایی شیعه
به جز مسندنگاری، بیشتر احادیث فاطمه(س) در منابع حدیثی شیعی به سبک مُصَنَّف آمده است یعنی برخلاف مسند که احادیث بر اساس راویان گردآوری شده است در مصنف بر اساس ترتیب موضوع جمع‌آوری شده است.[۵] از میان این نوع منابع حدیثی می‌توان به جلد ۴۳ بحارالانوار نوشته علامه مجلسی و جلد ۱۱ عوالم‌العلوم و المعارف تألیف بحرانی اصفهانی اشاره کرد.
مناقب‌نگاری
منقبت‌نگاری یکی از شیوه‌های رایج در تدوین حدیث است که آغاز آن به دوره‌های نخستین اسلامی برمی‌گردد. در این روش مؤلف تلاش می‌کرد تا بر اساس روایات پیامبر(ص)، اهل‌بیت(ع)، سخنان صحابه و تابعین به برتری اهل‌بیت(ع)بر دیگران بپردازد. برخی از این مناقب به صورت مستقل به برتری فاطمه اختصاص یافته است که عبارتند از:
منقبت‌نگاری شیعه
- مناقب فاطمة الزهراء و ولدها، نوشته طبری امامی[۶]
- الروضة الزهراء فی مناقب فاطمة الزهراء، نوشته ابوسعید محمدبن احمد(جد ابوالفتوح رازی)[۷]
- الخصائص الفاطمیة، نوشته باقر بن اسماعیل(محمدباقر واعظ تهرانی)[۸]
- الرسالة الباهرة فی تفضیل السیدة فاطمة الزهراء الطاهرة، نوشته سیدابومحمدحسن‌بن طاهر قائنی.[۹]
- شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل، نوشته سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی
- مناقب الزهراء المتسخرجة من الکتب الصحاح، نوشته غلامرضا کسائی کاوکانی
- الاربعون حدیثا فی فضائل امیرالمؤمنین و سیدة نساء العالمین بروایة عائشة، نوشته احمد محمودی
- فضائل فاطمة الزهراء از نگاه دیگران، نوشته ناصر مکارم شیرازی
- فاطمه زهرا از نظر روایات اهل‌سنت، محمد واصف[۱۰]
- الاربعون حدیثا فی فضائل فاطمة الزهراء بروایة اهل‌السنة، نوشته نجم‌الدین جعفر بن محمد تهرانی عسکری[۱۱]
منقبت‌نگاری اهل‌سنت
- مناقب فاطمه الزهراء، نوشته حاکم نیشابوری[۱۲]
- الثغور الباسمة فی فضائل السیدة الفاطمة، نوشته جلال‌الدین سیوطی
- اتحاف السائل بما لفاطمة من المناقب و الفضائل، نوشته محمد بن عبدالله اکراوی قَلقَشندی (متوفای ۱۰۳۵ق)[۱۳]
- «فاطمة بنت النبی؛ سیرتها، فضائلها، مسندها» نوشته ابراهیم بن عبدالله المُدَیهش: این کتاب را دار الآل و الصحب الوقفیة، در عربستان در هفت جلد منتشر کرده است.[۱۴]
زندگی‌نامه‌نویسی
- زندگانی فاطمه زهرا، نوشته سید جعفر شهیدی.
- منتهی الآمال، نوشته شیخ عباس قمی.
- جلوه نور، نوشته علی سعادت‌پور.
- زندگی‌نامه صدیقه کبری فاطمه زهرا، نوشته سید عبدالحسین دستغیب.
- فاطمه بنت محمد ام‌الشهدا و سیدة النساء، نوشته عمرابونصر مصری.
- فاطمه زهرا، نوشته حسین عمادزاده اصفهانی.
- فی نور محمد فاطمه زهرا، نوشته عبدالفتاح عبدالمقصود.
- فاطمة الزهرا من المهد الی اللحد، نوشته سید محمدکاظم قزوینی.
- فاطمة الزهراء بهجة قلب المصطفی، نوشته رحمانی همدانی.
- اعلموا أنّی فاطمة، نوشته عبدالحمید مهاجر.
- عوالم‌العلوم و المعارف نوشته بحرانی اصفهانی.[۱۵]
- در نیمه اول جلد ۴۳ بحارالانوار تالیف علامه مجلسی روایات مربوط به زندگی و فضایل حضرت فاطمه(س) گردآوری شده که بخشی از آن مربوط به حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) است. این بخش با نام «زندگی حضرت زهرا علیها السلام» ترجمه و منتشر شده است.
زندگی‌نامه‌های موضوعی
تعدادی از زندگی‌نامه به مقطعی از زندگی فاطمه(س) یا واقعه خاصی از زندگی وی پرداخته‌اند. برهمین اساس شماری از سیره‌نویسان به ماجرای فدک، ولادت و ازدواج فاطمه(س) پرداخته‌اند که عبارتند از:
- مولد فاطمه، نوشته شیخ صدوق، (درگذشت،۳۸۱ق).[۱۶]
- مولد الصدیقه الزهراء، نوشته محمد بن عبدالله ابوعزیز خطی.[۱۷]
- اخبار فاطمه و نشأتها و مولدها، نوشته محمدبن زکریا‌بن دینار غلابی(درگذشت۲۹۸ق).[۱۸]
- تزویج فاطمه بنت الرسول منسوب به امام باقر(ع) به ضمیمه تزویج فاطمه بنت الرسول لعلی بن ابی‌طالب، گردآورنده، محمد هارون رویانی (درگذشت۳۰۷ق).
- تزویج فاطمه، نوشته عبدالله بن محمدبن ابی الدینا (درگذشت۲۸۱ق).[۱۹]
- تزویج فاطمه، نوشته عبدالعزیز یحیی بن‌احمد‌بن‌عیسی جلودی ازدی بصری (درگذشت۳۳۲ق).[۲۰]
در میان زندگی‌نامه‌ها آثاری به وقایع منتهی به شهادت حضرت فاطمه(س) پرداخته است. این آثار از سوی شیعیان تألیف شده است که عبارتند از:
- الظلامة الفاطمیة، نوشته حسن‌بن علی اطروش، (درگذشت۳۰۴ق).[۲۱]
- الصوارم الحاسمة فی مصائب الزهرا فاطمة، نوشته میرزا حسینی کمالی استرآبادی حلی (درگذشت۱۳۴۶ق).[۲۲]
- وفاة فاطمه الزهرا، نوشته ابوالحسن بکری مصری (درگذشت۹۵۳ق).[۲۳]
- بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان، نوشته شیخ عباس قمی.
- تظلم الزهراء من اهراق دماء آل العباء، نوشته سیدرضی‌الدین بن نبی قزوینی (درگذشت۱۱۳۴ق).
- وفاة الصدیقة الزهرا، نوشته سیدعبدالرزاق موسوی مقرم (درگذشت۱۳۹۱ق).
- الدرة الغراء فی وفاة الزهراء، نوشته حسین‌بن محمد آل‌عصفور بحرانی (درگذشت۱۲۱۶ق).
- ملکة اسلام فاطمه زهرا، اولین محکمه قضایی بعد از پیغمبر، نوشته میرزا خلیل کمره‌ای.
- النار الحاطمة لقاصد احراق بیت فاطمه، نوشته سیدمقرب علی نقوی حسینی.[۲۴]
برخی از زندگی‌نامه‌ها با رویکرد اخلاقی و تربیتی نوشته شده است:
- الزهرا قدوة، نوشته سید محمدحسین فضل‌الله.
- اخلاق حضرت فاطمة، نوشته محمدمهدی تاج‌لنگرودی.
- ام‌ابیها مادر نمونه اسلام، نوشته غلامعلی رحیمیان.
- فاطمة الزهرا المثل الأعلی للمرأة المسلمة، نوشته سیدشریف سعیدعاملی.
- فاطمه زهرا بانوی نمونه اسلام، نوشته ابراهیم امینی.
- فاطمة الزهرا قدوة و اسوة، نوشته سید محمد‌تقی مدرسی.
- نساؤنا کیف یتمثلن الزهرا، نوشته محمدجعفر شمس‌الدین عاملی.[۲۵]
در دوره اخیر از سبک ادبیات داستانی در زندگی‌نامه فاطمه(س) نیز استفاده شده است.
- کشتی پهلو گرفته، نوشته سیدمهدی شجاعی.
- بهشت ارغوان قصه ناتمام صدیقه، نوشته کمال سیدعراقی.
- فاطمه فاطمه است نوشته علی شریعتی.
دانشنامه
دانشنامه فاطمی(س) زیر نظر علی اکبر رشاد در شش جلد از سوی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی منتشر شده است. در سه جلد نخست این دانشنامه به زندگی، منزلت، سیره و آثار و معارف حضرت فاطمه(س) و در سه مجلد بعدی به مباحث فقهی، حقوقی و اجتماعی زن و خانواده پرداخته شده است. این دانشنامه در سال ۱۳۹۴ش در هفدهمین همایش کتاب سال حوزه برگزیده شده است.[۲۶]
دانشنامه‌ای نیز با عنوان «دانشنامه شهادت حضرت فاطمه(س)» به اهتمام علی لباف از سوی مرکز فرهنگی انتشاراتی منیر منتشر شده است.
خطبه فدکیه
در میان روایات و سخنان فاطمه(س)، خطبه‌ای مشهور از وی باقی ماند که در منابع تاریخی و روایی مسلمانان گزارش شده است. این خطبه به خطبه فدکیه مشهور بوده که از سوی فاطمه(س) در ماجرای غصب خلافت و فدک بیان شده است. خطبه فدکیه در کتاب‌های بلاغات النساء ابن‌طیفور، الشافی سیدمرتضی، الاحتجاج طبرسی، الطرائف ابن‌طاووس و کشف‌الغمة اربلی روایت شده است. چندین شرح درباره خطبه فدکیه نوشته شده که نام بیشتر آن‌ها شرح خطبه زهرا(س) یا شرح خطبه لُمَّه (نام دیگر خطبه فدکیه) است. در سال‌های اخیر دو شرح بر خطبه فدکیه از سوی مصباح یزدی و آقامجتبی تهرانی منتشر شده است.[۲۷]
پانویس
- ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۲-۵۶۴.
- ↑ دولابی، الذریة الطاهرة النبویة، ۱۴۰۷ق، ص۱۳۷-۱۵۰.
- ↑ معموری، کتابشناسی فاطمه، ۱۳۹۳ش، ج۲، ص۵۶۴.
- ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۶۳؛ر.ک: طبری، دلائل الامامة، ۱۴۱۳ق، ۶۵-۷۶.
- ↑ مدیر شانه‌چی، علم‌الحدیث، ۱۳۴۴ش، ص۱۷۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۳۳۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۱، ص۲۹۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۳۰، ج۷، ص۱۷۳؛شریف رازی، محمد، اختران فروزان ری و طهران، مکتبة الزهراء، ص۴۲۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۱۵.
- ↑ معموری، کتابشناسی فاطمه، ۱۳۹۳ش، ص۵۶۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۳۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۱۷۳-۱۷۴.
- ↑ ر.ک: معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ص۵۶۶.
- ↑ المدیهش، فاطمة بنت النبی، دار الآل و الصحب الوقفیة.
- ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۷۱.
- ↑ نجاشی، رجال نجاشی، ۱۴۱۶ق، ص۳۹۲.
- ↑ بغدادی، هدیة العارفین، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۴۴۱-۴۴۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۳۴۳ و ۳۴۴.
- ↑ بغدادی، هدیه العارفین، داراحیاء التراث العربی، ج۱، ص۴۴۱-۴۴۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۷۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۵، ص۲۰۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۱۵، ص۹۲.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲۵، ص۱۱۹.
- ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۷۰.
- ↑ معموری، «کتابشناسی فاطمه»، ج۲، ص۵۷۲.
- ↑ «دانشنامه فاطمی(س)»، وبگاه پژوهشگاه فرهنگ واندیشه اسلامی.
- ↑ شرح خطبه فدکیه حضرت زهرا (س)، باشگاه خبرنگاران جوان؛ ر.ک: تهرانی، بحثی کوتاه پیرامون خطبه حضرت زهرا(س)، زمستان ۱۳۸۷ش.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
- بغدادی، اسماعیل باشا، هدیة العارفین، بیروت، داراحیاءالتراث العربی، بی‌تا.
- دولابی، محمدبن احمد، الذریة الطاهرة النبویة، تحقیق سیدمحمدجواد حسینی، قم، نشراسلامی، ۱۴۰۷ق.
- «شرح خطبه فدکیه حضرت زهرا(س)»، باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ انتشار: ۱ مرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۳۰ بهمن ۱۳۹۵ش.
- طبری امامی، محمدبن جریر، دلائل الامامة، قم، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۳ق.
- مدیر شانه‌چی، کاظم، علم‌الحدیث، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد، ۱۳۴۴ش.
- معموری، علی، «کتابشناسی فاطمه»، دانشنامه فاطمی، ج۲، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- نجاشی، احمدبن علی، رجال نجاشی، قم، نشراسلامی، ۱۴۱۶ق.