زیارت‌نامه حضرت فاطمه(س)

زیارت‌نامه حضرت فاطمه(س) عباراتی است برای زیارت حضرت فاطمه(س) در مکان‌هایی که احتمال دفن وجود دارد. این زیارت‌نامه توسط امام جواد(ع) به یکی از سادات تعلیم داده شده و شیخ طوسی در کتاب تهذیب و مصباح المتهجد آن‌ را نقل کرده است. شیخ مفید نیز با اختلاف کمی آن را در کتاب المزار گزارش کرده است. شیخ طوسی بعد از این زیارت‌نامه، عبارات دیگری نیز بدون سند نقل می‌کند و خواندن آن‌ها را مستحب می‌داند. زیارت‌نامه‌های دیگری نیز در کتب ادعیه و زیارات مطرح شده است.

زیارت‌نامه حضرت فاطمه(س)

تابلو زیارت‌نامه حضرت زهرا (س) به خط نسخ اثر نبیل حسین فرحان المعموری خوشنویس عراقی و تذهیب ریحانه رحمتی به سال ۱۴۳۶ق در ابعاد ۷۰*۵۰.
اطلاعات دعا و زیارت
موضوع	زیارت حضرت فاطمه زهرا سلام‌الله علیها
مأثور/غیرمأثور	ماثور
صادره از	امام جواد(ع)
راوی	محمد بن احمد بن داود از محمد بن وهبان بصری از ابو محمد حسن بن محمد بن حسن بن سیرافی از عباس بن ولید بن عباس منصوری از ابراهیم بن محمد بن عیسی بن محمد عریضی
منابع شیعی	تهذیب، مصباح المتهجد و کتاب المزار
دعاها و زیارات مشهور
دعای توسل • دعای کمیل • دعای ندبه • دعای سمات • دعای فرج • دعای ابوحمزه ثمالی • زیارت عاشورا • زیارت جامعه کبیره • زیارت وارث • زیارت امین‌الله • زیارت اربعین

این زیارت‌نامه را به دلایلی چون استحکام‌ محتوا، نقل در منابع معتبر و تواتر مضامین زیارت‌نامه در سایر روایات، بی‌نیاز از بررسی سندی دانسته‌اند؛ با این وجود در سند روایت نیز راویان ثقه وجود دارند و مذمتی در مورد هیچ‌یک از راویان توسط علمای رجال مطرح نشده است.

بدون سلام آغاز شدن این زیارت‌نامه را به دلیل حذف سلام در نسخه‌برداری یا تقیه در آن زمان دانسته‌اند و گفته شده بهتر است امروزه این زیارت با سلام آغاز شود.

زیارت‌نامه حضرت زهرا(س) سه بخش اصلی دارد. در بخش اول به عظمت او و امتحان پیش از آفرینش در عوالم نوری اشاره می‌کند. در بخش دوم زائر اعتقاد خود را نسبت به ولایت حضرت فاطمه(س)‌ مطرح می‌کند و در بخش آخر زائر طلب می‌کند که خداوند به دلیل این ولایت او را به پیامبر(ص) و ولایت حضرت علی(ع) ملحق کرده و پاک گرداند.

آثاری در شرح این زیارت‌نامه توسط علمای شیعه به نگارش درآمده‌اند.

جایگاه و اعتبار زیارت‌نامه

بنابر آنچه در کتاب‌های المزار شیخ مفید(درگذشته ۴۱۳ق)، تهذیب الاحکام و مصباح المتهجد شیخ طوسی نقل شده زیارت‌نامه حضرت فاطمه زهرا(س)از جانب امام جواد(ع) به یکی از سادات به نام ابراهیم بن محمد بن عیسی تعلیم داده شد که موقع حضور نزد قبر وی به قصد زیارت خوانده شود. این زیارت‌نامه پس از شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) به دیگر آثار روایی و کتب ادعیه و زیارات شیعه راه یافته است.

سند زیارت

به عقیده حسین گنجی اشتهاردی (زاده: ۱۳۳۱ش) از نویسندگان شیعه به دلیل نقل این روایت در یکی از کتب اربعه، قوت محتوایی این زیارت، تواتر لفظی و معنوی عبارات زیارت در سایر روایات و نبودن انگیزه در میان موافقان و مخالفان اهل بیت(ع) برای جعل، نیازی به بررسی سلسله سندی راویان نیست. به گفته وی از نظر سلسله سندی نیز مذمتی درباره راویان وجود ندارد. مجلسی اول نیز (۱۰۰۳-۱۰۷۰ق) این روایت را قوی معرفی می‌کند. در کتاب‌های رجالی، دو نفر از راویان این حدیث یعنی محمد بن احمد بن داود و محمد بن وهبان بصری را ثقه، سه نفر از روایان یعنی حسن بن محمد بن حسن بن سیرافی، عباس بن ولید بن عباس منصوری و ابراهیم بن محمد بن عیسی بن محمد عریضی را مجهول معرفی کرده‌اند.

زمان و مکان زیارت

مقالهٔ اصلی: محل دفن حضرت فاطمه(س)

درباره مکان خواندن این زیارت گفته شده منظور از توصیه امام جواد(ع) به خواندن آن نزد قبر، به معنای مکان‌هایی است که همچون محل خانه حضرت زهرا(س)،‌ قبرستان بقیع و روضة النبی(ص) احتمال دفن در آن‌جا وجود دارد. شیخ مفید نیز محل خواندن زیارت را در قبرستان بقیع نزد مزار امام حسن(ع) دانسته است.

به‌گفته علامه مجلسی (۱۰۳۷ - ۱۱۱۰ق) خواندن زیارت‌نامه حضرت فاطمه(س)‌ در برخی زمان‌ها مثل روز ولادت و روز شهادت حضرت فاطمه(س)، روز ازدواج و نیز شب عروسی ایشان با امام علی(ع)، روز مباهله (۲۴ ذی الحجه)، روز نزول سوره انسان (۲۵ ذی الحجه) و هر روزی که کرامت و فضیلتی برای اهل بیت(ع) ثابت شده است فضیلت بیشتری دارد.

متن و ترجمه

بر اساس آن‌چه در کتاب تهذیب نقل شده است، ابراهیم بن محمد بن عیسی بن محمد عریضی نقل می‌کند که امام جواد(ع) روزی فرمودند: هنگامی که نزد قبر جده‌ات فاطمه (س) قرار گرفتی این‌گونه بگو:

يَا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَكِ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَكِ قَبْلَ أَنْ يَخْلُقَكِ فَوَجَدَكِ لِمَا امْتَحَنَكِ صَابِرَةً وَ زَعَمْنَا أَنَّا لَكِ أَوْلِيَاءُ وَ مُصَدِّقُونَ وَ صَابِرُونَ لِكُلِّ مَا أَتَانَا بِهِ أَبُوكِ ص وَ أَتَانَا بِهِ وَصِيُّهُ ع فَإِنَّا نَسْأَلُكِ إِنْ كُنَّا صَدَّقْنَاكِ إِلَّا أَلْحَقْتِنَا بِتَصْدِيقِنَا لَهُمَا بِالْبُشْرَى لِنُبَشِّرَ أَنْفُسَنَا بِأَنَّا قَدْ طَهُرْنَا بِوَلَايَتِكِ.

ای آزموده، آزمودت خدایی که تو را آفرید، پیش از آنکه تو را بیافریند، پس به آنچه آزمودت تو را شکیبا یافت، ما بر این باوریم که دوستان و تصدیق‌کنندگان توییم و به تمام آنچه پدرت (درود خدا بر او و خاندانش باد) و جانشینش برای ما آورده شکیبایی کننده‌ایم، پس از تو درخواست می‌کنیم، اگر تصدیق‌کننده تو بوده‌ایم، ما را به تصدیقمان به پدرت و جانشینش مرتبط کنی تا خود را بشارت دهیم که به سبب دوستی تو پاک شده‌ایم.

گزارش‌های دیگری از این زیارت‌نامه موجود است که با عبارت «السلام علیکِ یا ممتحنة ...» آغاز شده است. گفته شده این مطلب شاهدی است بر این که اصل زیارت با سلام آغاز می‌شود و در نسخه‌ای که از کتاب تهذیب دست ما بوده این سلام حذف شده است.

شیخ طوسی بعد از نقل این زیارت‌نامه در تهذیب، عبارات دیگری را بدون ذکر سند مطرح می‌کند که به عنوان زیارت حضرت زهرا(س) در میان علمای شیعه مرسوم بوده است. در مصباح المتهجد نیز خواندن آن را بعد از زیارت‌نامه فوق مستحب می‌داند. متن این زیارت‌نامه به این صورت است:

متن	ترجمه حسین انصاریان
السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ نَبِيِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ حَبِيبِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ خَلِيلِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ صَفِيِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ أَمِينِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ خَيْرِ خَلْقِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِياءِ اللّٰهِ وَرُسُلِهِ وَمَلائِكَتِهِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ خَيْرِ الْبَرِيَّةِ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا سَيِّدَةَ نِساءِ الْعالَمِينَ مِنَ الْأَوَّلِينَ وَالْآخِرِينَ، السَّلامُ عَلَيْكِ يَا زَوْجَةَ وَلِيِّ اللّٰهِ وَ خَيْرِ الْخَلْقِ بَعْدَ رَسُولِ اللّٰهِ؛	سلام بر تو ای دختر رسول خدا، سلام بر تو ای دختر پیامبر خدا، سلام بر تو ای دختر محبوب خدا، سلام بر تو ای دختر دوست صمیمی خدا، سلام بر تو ای دختر برگزیده خدا، سلام بر تو ای دختر امین خدا، سلام بر تو ای دختر بهترین خلق خدا، سلام بر تو ای دختر برترین پیامبران خدا و رسولان و فرشتگانش، سلام بر تو ای دختر بهترین مخلوقات، سلام بر تو ای بانوی بانوان جهان از گذشتگان و آیندگان، سلام بر تو ای همسر ولی خدا و بهترین خلق بعد از رسول خدا؛
السَّلامُ عَلَيْكِ يَا أُمَّ الْحَسَنِ وَالْحُسَيْنِ سَيِّدَيْ شَبابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الصِّدِّيقَةُ الشَّهِيدَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الرَّضِيَّةُ الْمَرْضِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْفاضِلَةُ الزَّكِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْحَوْراءُ الْإِنْسِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا التَّقِيَّةُ النَّقِيَّةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمُحَدَّثَةُ الْعَلِيمَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمَظْلُومَةُ الْمَغْصُوبَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ أَيَّتُهَا الْمُضْطَهَدَةُ الْمَقْهُورَةُ، السَّلامُ عَلَيْكِ يا فاطِمَةُ بِنْتَ رَسُولِ اللّٰهِ وَرَحْمَةُ اللّٰهِ وَبَرَكاتُهُ، صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْكِ وَعَلَىٰ رُوحِكِ وَبَدَنِكِ؛	سلام بر تو ای مادر حسن و حسین، دو سرور جوانان اهل بهشت، سلام بر تو ای صدّیقه شهیده، سلام بر تو ای خشنود از خدا و خدا خشنود از تو، سلام بر تو ای فاضله پاکیزه، سلام بر تو ای حوریه در لباس انسان، سلام بر تو ای پرهیزگار پاک، سلام بر تو ای هم‌سخن با ملائکه و ای بسیار دانا، سلام بر تو ای ستمدیده، ای که حقت غصب شده، سلام بر تو ای سرکوب شده و پس‌زده شدۀ دشمن، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای فاطمه دختر رسول خدا، درود خدا بر تو روح و تن تو؛
أَشْهَدُ أَنَّكِ مَضَيْتِ عَلَىٰ بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكِ، وَأَنَّ مَنْ سَرَّكِ فَقَدْ سَرَّ رَسُولَ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَمَنْ جَفَاكِ فَقَدْ جَفَا رَسُولَ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَمَنْ آذاكِ فَقَدْ آذىٰ رَسُولَ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَمَنْ وَصَلَكِ فَقَدْ وَصَلَ رَسُولَ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَمَنْ قَطَعَكِ فَقَدْ قَطَعَ رَسُولَ اللّٰهِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ لِأَنَّكِ بِضْعَةٌ مِنْهُ وَرُوحُهُ الَّذِي بَيْنَ جَنْبَيْهِ ، أُشْهِدُ اللّٰهَ وَرُسُلَهُ وَمَلائِكَتَهُ أَنِّي راضٍ عَمَّنْ رَضِيتِ عَنْهُ، ساخِطٌ عَلَىٰ مَنْ سَخِطْتِ عَلَيْهِ، مَتَبَرِّئٌ مِمَّنْ تَبَرَّأْتِ مِنْهُ، مُوَالٍ لِمَنْ وَالَيْتِ، مُعادٍ لِمَنْ عادَيْتِ، مُبْغِضٌ لِمَنْ أَبْغَضْتِ، مُحِبٌّ لِمَنْ أَحْبَبْتِ، وَكَفَىٰ بِاللّٰهِ شَهِيداً وَ حَسِيباً وَ جازِياً وَ مُثِيباً.	گواهی می‌دهم که بر برهانی روشن از سوی پروردگارت از جهان درگذشتی و هرکه تو را شاد کرد، رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد) را شاد نمود و هرکه به تو جفا کرد، به رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد) جفا کرد و هرکه تو را آزرد، رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد) را آزرد و هرکه به تو پیوست، به رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد) پیوست و هر که از تو برید، از رسول خدا (درود خدا بر او و خاندانش باد) برید، چراکه تو پاره تن او و روح بین دو پهلوی او هستی، خدا و رسولان خدا و فرشتگانش را گواه می‌گیرم که من خشنودم از کسی که تو از او خشنودی و خشمگینم بر کسی که تو بر او خشمگینی و بیزارم از هر که تو از او بیزاری و دوست دارم هرکه را تو دوست داری و دشمنم هرکه را تو با او دشمنی و متنفّرم از هرکه تو از او نفرت داری و محبّت دارم به هرکه تو به او محبّت داری و خدا برای شهادت و حسابرسی و کیفر دهی و پاداش دهی کافی است.

در کتب زیارات شیعه زیارت‌‌نامه‌های دیگری غیر از این دو مطرح شده است. برای نمونه ابن‌مشهدی (درگذشت: ۶۱۰ق) در المزار الکبیر دو زیارت دیگر و شیخ مفید در کتاب المزار، شهید اول (۷۳۴-۷۸۶ق) در المزار و شیخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) در مفاتیح الجنان یک زیارت‌نامه دیگر برای حضرت فاطمه(س) نقل کرده‌اند.

محتوای زیارت‌نامه

زیارت‌نامه حضرت زهرا(س) سه بخش اصلی دارد. بخش اول در رابطه با حضرت زهرا(س) و عظمت شخصیت آن حضرت است. بخش دوم درباره زائر و اعتقاد اوست. بخش سوم نیز درخواست و حاجت زائر را مطرح می‌کند.

خلقت یا آزمایش پیش از آفرینش

علی سعادت‌پرور (۱۳۰۵-۱۳۸۳ش) از علمای شیعه معتقد است، جمله اول این زیارت را به دو صورت می‌توان معنا کرد. نخست این‌که خداوند قبل از خلقت حضرت زهرا(س) به صورت مادی، او را به صورت نوری خلق کرده است. و دومین معنا بدین صورت که خداوند قبل از آفریدن حضرت زهرا(س) او را آزموده و نسبت به این آزمایش، او را اهل صبر یافته است. به گفته وی این آزمایش قاعدتا در عالم نوری بوده و می‌تواند همان آزمایشی باشد که خداوند در آیه ۶۰ سوره یس با عنوان عهد عدم اطاعت از شیطان از آن یاد می‌کند. یا همان اقرار به ربوبیت الهی در عالم ذر باشد که در آیه ۱۷۲ اعراف به آن اشاره کرده است. همچنین می‌تواند همان میثاق غلیظی باشد که به گفته آیات ۷ و ۸ سوره احزاب از پیامبران گرفته شده است و حضرت زهرا(س) نیز به جهت قرین بودن با انبیاء و اولیاء شامل این میثاق می‌شود.

گنجی اشتهاردی نیز با توجه به یکی از معانی «مُمتَحَنَة» (خالص شده)، گفته است این واژه ناظر بر علم خداوند است. خداوند با علمی که داشته می‌دانسته است که حضرت زهرا(س)‌ چه عمل و اخلاص و صبر بالایی در مقابل مشکلات دارند و از این جهت پیش از آفریدنش او را خالص کرده و چنین مقام قربی را به وی عطا کرده است. محمد سند بحرانی (زاده: ۱۳۸۲ق) نیز بر این باور است که مراد از امتحان پیش از خلق، علم خداوند به جایگاه و عمل حضرت زهرا(س) در مشکلات و سختی‌هاست.

گمان ولایت حضرت زهرا(س)

در فقره دوم زیارت‌نامه، زائر اظهار می‌کند گمان دارد که اهل ولایت و تصدیق‌کننده حضرت فاطمه(س)‌ است. این مسئله را نوعی ادب دانسته‌اند که زائر با یقین و قطع خود را اهل ولایت حضرت فاطمه(س) نمی‌داند؛ چون اگر به یقین بگوید که اهل ولایت اوست به این معنا خواهد بود که من هر آن‌چه حق ولایت شما بود را دانستم در مقام تصدیق و عمل به آن موفق شدم؛ در حالی که به‌صورت قطعی نمی‌توان چنین ادعایی داشت.

فاطمه زهرا(س) واسطه وصل انسان‌ها به نبوت و ولایت

در بخش سوم، درخواست می‌کنیم به سبب آن که تصدیق‌کننده حضرت زهرا(س) هستیم، ما را به رسول و وصیش ملحق فرماید. تا مژده طهارت و پاکی به واسطه دوستی حضرت فاطمه(س)‌ را به خود بدهیم. به نظر سید محمدمهدی میرباقری (زاده: ۱۳۴۰ش) از علمای شیعه، این فراز نشان می‌دهد که حضرت فاطمه(س) واسطه وصل میان مومنان و حقیقت نبوت و ولایت است که رسیدن به آن، طهارت حقیقی است.

تک‌نگاری

گرچه مطالبی در آثار علمای شیعه به صورت پراکنده در رابطه با زیارت‌نامه حضرت فاطمه(س) وجود دارد، کتاب‌هایی نیز مستقلا در مورد آن نوشته شده‌اند:

• کتاب «زیارت مهتاب: شرح زیارت حضرت فاطمه(س)» نوشته مهدی خدامیان آرانی در سال ۱۳۹۶ش توسط انتشارات بهار دل‌ها در ۱۱۴ صفحه چاپ شده است.

• کتاب زیارت‌نامه مادر: شرحی بر زیارت مخصوصه حضرت فاطمه زهرا(س)» نوشته حسین گنجی اشتهاردی توسط انتشارات دار النشر قم در ۱۵۸ صفحه سال ۱۳۹۹ش منتشر شده است.