آیه ۷۹ سوره واقعه که می‌گوید «و آن را جز پاکان لمس نمی‌کنند» درباره قرآن دانسته شده و عالمان مسلمان آن را چند گونه تفسیر کرده‌اند. برخی گفته‌اند منظور آیه ظاهر قرآن است و بنابر این دست زدن به قرآن نیازمند پاکی و طهارت ظاهری است و بدون وضو نمی‌توان قرآن را لمس کرد. بر این اساس آیه ۷۹ واقعه یکی از آیات الاحکام محسوب می‌شود. برخی دیگر منظور آیه را باطن و حقایق درونی آن دانسته و بهره‌گیری از باطن قرآن را نیازمند طهارت درونی دانسته‌اند.
 | |
| مشخصات آیه | |
|---|---|
| واقع در سوره | سوره واقعه |
| شماره آیه | ۷۹ |
| جزء | ۲۷ |
| اطلاعات محتوایی | |
| مکان نزول | مکه |
| موضوع | بزرگداشت قرآن |
| آیات مرتبط | آیه ۷۸ سوره واقعه، آیه ۷۷ سوره واقعه، آیه ۴ سوره زخرف |
گروهی دیگر از مفسران با تکیه بر آیه پیشین، این آیه را درباره لوح محفوظ دانسته‌اند و بعضی دیگر هم‌چون علامه طباطبایی بر این باورند که قرآن نیز ریشه در لوح محفوظ دارد و در هر دو صورت نتیجه آیه تفاوتی نخواهد کرد.
جایگاه و موضوع آیه
آیه ۷۹ سوره واقعه را آیه‌ای دربارهٔ بزرگداشت قرآن و تجلیل جایگاه آن دانسته‌اند.[۱] زیرا در آیه ۷۸ نام قرآن ذکر شده و سپس در این آیه گفته شده: ﴿لَا يَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ ٧٩﴾ [واقعه:79] آن را جز پاکان مس نمی‌کنند» بر این اساس در این آیه پاکی انسان شرط بهره‌بردن از قرآن قلمداد شده است؛ بهره‌بردن ظاهری از طریق لمس قرآن و قرائت آن، و بهره‌بردن معنوی از طریق آگاهی از معارف آن.[۲]
مفسران معنای این آیه را مرتبط با دو آیه قبل از آن دانسته‌اند؛ آنان آیه ۷۹ سوره واقعه را صفت برای «کتاب مَکْنون» (لوح محفوظ) در آیه ۷۸[۳] یا صفت سوم برای «قرآن کریم» در آیه ۷۷ قلمداد کرده‌اند.[۴] سید محمدحسین طباطبائی، مفسر قرآن، معنای نهایی هر دو احتمال را یکسان دانسته و گفته است: جز پاکان کسی بر آن کتاب مکنون (لوح محفوظ)، که قرآن از آن ریشه گرفته، یا قرآن، که در کتاب مکنون (لوح محفوظ) قرار گرفته، دسترسی ندارد.[۵]
با فرض اینکه این آیه صفت برای قرآن باشد، برخی مفسران، چون قَتادة بن دِعامه، معنایی ظاهری از قرآن ارائه داده‌اند و آن را همین قرآن مادی دانسته‌اند.[۶] همین مفسران، به دلیل آنکه ممکن است ظاهر قرآن (مصحف) مورد لمس کافران و مشرکان قرار گیرد، گفته‌اند که قرآن در آخرت مورد لمس غیر پاکان قرار نخواهد گرفت.[۷] مفسرانی دیگر نیز منظور از قرآن در این آیه را حقیقت معنوی و معارف قرآن دانسته‌اند.[۸]
منظور از مس‌کردن
در آیه ۷۹ سوره واقعه، مس‌کردن (لمس‌کردن) در عبارت «لَا یَمَسُّهُ» را به مس‌کردن ظاهری و مس‌کردن باطنی تفسیر کرده‌اند.[۹] گفته شده که برخی مفسران منظور از مس‌کردن در آیه را دست‌زدن ظاهری به قرآن دانسته‌اند.[۱۰]
بعضی مفسران، از جمله علامه طباطبایی، منظور از مس را لمس باطنی به‌معنای آگاهی‌یافتن دانسته‌اند؛[۱۱] آنان آیه را بنا بر این معنا اینگونه معنا کرده‌اند که جز پاکان کسی به معارف قرآن آگاهی نمی‌یابد.[۱۲] ناصر مکارم شیرازی معتقد است که میان معنای ظاهری و باطنی مس‌کردن تضادی وجود ندارد و این دو معنا در مفهوم کلی آیه قابل جمع هستند.[۱۳]و بر همین اساس در ترجمه آیه با رعایت هر دو معنا می‌نویسد: و جز پاکان نمی‌توانند به آن دست زنند [= دست یابند]. [۱۴]
معنا و مصداق مطهرون
در آیه ۷۹ سوره واقعه، واژه «مطهرون» را اسم مفعول[۱۵] به‌معنای پاک‌شدگان و پاکان دانسته‌اند.[۱۶] برای این واژه هم معنای ظاهری و هم معنای باطنی لحاظ شده است: به نقل از قرطبی، برخی مفسران مطهرون را به‌معنای پاک‌شدگان از پلیدی‌های ظاهری دانسته‌اند.[۱۷] آنان مصادیق این پاک‌شدگان را انسان‌های پاک از حدث اصغر و حدث اکبر و نجاسات دانسته‌اند.[۱۸]
برخی مطهرون را به‌معنای پاک‌شدگان از پلیدی‌های معنوی، چون شرک،[۱۹] گناه و خطا[۲۰] و تعلق به غیر خدا،[۲۱] قلمداد کرده‌اند. به نقل از المیزان، بسیاری از مفسران مصداق چنین پاکانی را فرشتگان دانسته‌اند؛[۲۲] از جمله ابن‌عباس[۲۳] و سعید بن جبیر.[۲۴] علامه طباطبایی مختص‌دانستن مصداق مطهرون به فرشتگان را بی‌وجه برشمرده است.[۲۵] او مصداق مطهرون را کسانی از فرشتگان و انسان‌های برگزیده‌ای دانسته که خداوند به آنان توفیق تطهیر نفوسشان را عنایت کرده است.[۲۶] همچنین، او برداشت معنوی از مطهرون را مناسب‌تر با معنای آیه برشمرده است.[۲۷]
در روایتی از پیامبر(ص) [یادداشت ۱] مصداق مطهرون در آیه مقربان دانسته شده است.[۲۸] برخی با استناد به این روایت تصریح کرده‌اند که هر چند قرآن برای هدایت عموم مردم است، عناد و تعصب برخی انسان‌ها مانع بهره‌گرفتن از قرآن است و تقوا و پاکی تنها راه دریافت حقایق و مفاهیم عمیق‌تر و بیشتر از آن است.[۲۹] در برخی تفاسیر، ائمه (ع) را مصداق کامل مطهرون در این آیه دانسته‌اند.[۳۰] علامه طباطبایی مصداق مطهرون در آیه را مصادیق «اهل البیت» در آیه تطهیر برشمرده است.[۳۱]
استفاده به‌عنوان آیه‌ای از آیات الاحکام
آیه ۷۹ سوره واقعه به‌عنوان آیه‌ای از آیات الاحکام قرآن مورد بحث قرار گرفته است.[۳۲] با استدلال به این آیه در فقه بر عدم جواز لمس آیات قرآن توسط شخص جنب، حائض و بی وضو حکم شده است.[۳۳]
روایاتی از اهل‌سنت[۳۴] و شیعه[۳۵] با تکیه بر این آیه دربارهٔ عدم جواز لمس قرآن نقل شده است. فقیهان شیعه با اتکا به این آیه و برخی روایات منظور از عدم جواز لمس قرآن را عدم جواز لمس نوشتار و خط قرآن قلمداد کرده‌اند.[۳۶] صاحب جواهر بر این باور است که این آیه به صراحت دلالتی بر حرام بودن دست‌زدن با ناپاکی به قرآن را ندارد؛ زیرا ممکن است ضمیر در لایمسه به کتاب مکنون باز گردد و مراد از مطهرون هم فرشتگان باشد. او معتقد است که با این حال به ظاهر آیه می‌توان برای حرمت استناد کرد؛ زیرا در ظاهر ضمیر در «لایمسه» به قرآن برمی‌گردد، به دلیل اینکه دو آیه قبل، یعنی «إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِيمٌ» و «تَنْزِيلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِينَ»، هر دو درباره قرآن هستند. [۳۷]
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ قرائتی، تفسیر نور، ۱۳۸۸ش، ج۹، ص۴۴۲.
- ↑ طبرانی، تفسیر القرآن العظیم، ۲۰۰۸م، ج۶، ص۱۹۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۱۰؛ طبرانی، تفسیر القرآن العظیم، ۲۰۰۸م، ج۶، ص۱۹۷؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ صنعانی، تفسیر القرآن العزیز، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۴۵؛ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۳۰۰.
- ↑ صنعانی، تفسیر القرآن العزیز، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۴۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ قرطبی، تفسیر القرطبی، ۱۳۸۴ق، ج۱۷، ص۲۲۵؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۲۸۲؛ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۵۸.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۳۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷؛ حسینی طهرانی، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۴۶؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۲۸۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۲۸۲.
- ↑ مکام شیرزای، ترجمه قرآن کریم، انتشارات مدرسة الامام علی بن ابی طالب، ۱۳۷۸ش.
- ↑ ابوحیان اندلسی، البحر المحیط، ۱۴۲۰ق، ج۱۰، ص۹۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۲۸۲.
- ↑ قرطبی، تفسیر القرطبی، ۱۳۸۴ق، ج۱۷، ص۲۲۶.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۳۰۰.
- ↑ قرطبی، تفسیر القرطبی، ۱۳۸۴ق، ج۱۷، ص۲۲۶.
- ↑ قرطبی، تفسیر القرطبی، ۱۳۸۴ق، ج۱۷، ص۲۲۶.
- ↑ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۹۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۱۰.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۱۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۲۳، ص۲۷۲.
- ↑ مدرسی، من هدی القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۱۴، ص۴۵۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۴ق، ج۱۹، ص۱۳۷.
- ↑ قطب راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۴۹؛ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۵، ص۳۰۰.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۹، ص۵۱۰.
- ↑ سیوطی، الدر المنثور، ۱۴۱۴ق، ج۸، ص۲۷–۲۸.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۳۸۴–۳۸۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۱۴–۳۱۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۱۴.
یادداشت
- ↑ «لایَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُونَ قالَ: المُقَرَّبُونَ»
منابع
- آلوسی، محمود بن عبدالله، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، تحقیق علی عبدالباری عطیه، بیروت، دارالکتب العلمیة و منشورات محمد علی بیضون، ۱۴۱۵ق.
- ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، تحقیق صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، ۱۴۲۰ق.
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق محمدصادق قمحاوی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسة آل البیت (ع) لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق،
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، نور ملکوت قرآن، مشهد، علامه طباطبایی، ۱۴۲۷ق.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، تفسیر الدر المنثور فی التفسیر المأثور، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
- صنعانی، عبدالرزاق بن عمام، تفسیر القرآن العزیز (المسمّی تفسیر عبدالرزاق)، بیروت دارالمعرفة، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۴ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، تفسیر القرآن العظیم، اربد (اردن)، دار الکتاب الثقافی، ۲۰۰۸م.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد حبیب العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، تحقیق محمدباقر شریف‌زاده و محمدباقر بهبودی، تهران، منشورات مرتضوی، ۱۳۷۳ش.
- فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق.
- قرائتی، محسن، تفسیر نور، تهران، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن، ۱۳۸۸ش.
- قرطبی، محمد بن احمد، تفسیر القرطبی (الجامع لأحکام القرآن)، تحقیق أحمد البردونی وإبراهیم أطفیش، قاهره، دار الکتب المصریة، ۱۳۸۴ق.
- قطب راوندی، سعید بن هبةالله، فقه القرآن، تحقیق سید احمد حسینی اشکوری، قم، انتشارات کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- مدرسی، محمدتقی، من هدی القرآن، تهران، دار محبی الحسین، ۱۴۱۹ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- نجفی، محمدحسن بن محمدباقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.