 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمی‌تواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
یَتیم در اصطلاح فقهی به کسی گفته می‌شود که پدرش را قبل از بلوغ از دست داده است. احسان، انفاق، اطعام، احترام، رسیدگی به امور یتیم و سرپرستی آن‌ها از سفارشات قرآن و روایات دربارهٔ ایتام است.
برای یتیم احکام شرعی وجود دارد؛ از جمله: محجور بودن، ولایت با جد پدری، حق حضانت با مادر، حرمت زدن ظالمانه یتیم، حفظ و امانتداری اموال یتیم و تصرف در آن به بهترین وجه، گناه کبیره بودن خوردن مال یتیم، جایز نبودن تجارت و قرض با مال یتیم بدون رعایت مصلحت او، تحویل اموال یتیم پس از بلوغ و رشد، سهم بردن سادات یتیم از خمس. یتیم پس از بلوغ یا رشد، از یتیمی و احکام آن خارج می‌شود.
مفهوم‌شناسی
یتیم (جمع: اَیتام و یَتامیٰ) در اصطلاح فقهی کسی است که پدرش را قبل از بلوغش از دست داده است؛[۱] هرچند جدش زنده باشد.[۲] از نظر شرعی به کسی که مادرش فوت کرده باشد یتیم نمی‌گویند.[۳] در قرآن و حدیث، یتیم در معنای غیرشرعی و لغوی (به معنای انفراد و تنهایی و در انسان شامل کسی می‌شود که یکی از والدینش را از دست داده است[۴]) نیز استعمال شده است.[۵]
یتیم‌نوازی
در قرآن و روایات به تکریم و سرپرستی یتیم سفارش شده است. قرآن به اِحسان،[۶] انفاق،[۷] اطعام[۸] و نیز اصلاح امور یتیمان توصیه کرده است.[۹] در قرآن گفته شده کسی که روز جزا را انکار می‌کند همان کسی است که به یتیم اهانت و خشونت می‌کند.[۱۰] در قرآن بر اساس یک توصیه اخلاقی خواسته شده است هنگام تقسیم اموال میت، هرگاه یتیمی در میان نزدیکان او باشد، سهمی نیز به او بدهند؛ هرچند وارث نباشد.[۱۱]
در نگاه پیامبر (ص)، برترین خانه‌ها خانه‌ای است که در آن به یتیمی نیکی شود و بدترین آن خانه‌ای است که بر یتیم بدی شود.[۱۲] امام علی (ع) ثواب مرد یا زن مؤمنی را که دست نوازش بر سر یتیم می‌کشند در برابر هر مویی که به دستشان می‌خورد یک حسنه می‌داند.[۱۳] امام علی (ع) پس از ضربت خوردن از ابن ملجم در وصیت به حسنین(ع) با تعبیر «اَللَّهَ اَللَّهَ فِی اَلْأَیتَامِ» دربارهٔ یتیمان سفارش می‌کند: «خدا را خدا را دربارهٔ یتیمان، آنان را گاهی سیر و گاهی گرسنه مگذارید، مباد که در کنار شما تباه شوند».[۱۴] بر پایه روایات اگر کسی سرپرستی و هزینه یتیمی را بپذیرد تا وی بی‌نیاز یا بالغ شود، خداوند بهشت رفتن آن شخص را بر خود واجب می‌داند.[۱۵]
درد یتیمی از زبان سعدی پدر مرده را سایه بر سر فکنغبارش بیفشان و خارش بکنندانی چه بودش، فرو مانده سختبود تازه، بی‌بیخ، هرگز درخت؟!چو بینی یتیمی، سر افکنده پیشمده بوسه بر روی فرزند خویشیتیم ار بگرید که نازش خرد؟وگر خشم گیرد، که بارش برد؟الا تا نگرید که عرش عظیمبلرزد همی چون بگرید یتیمبه رحمت بکن آبش از دیده پاکبه شفقت بیفشانش از چهره خاکاگر سایه‌ای خود برفت از سرشتو در سایه خویشتن پرورشمن آنگه سرِ تاجور داشتمکه سر در کنار پدر داشتماگر بر وجودم نشستی مگسپریشان شدی خاطر چند کسکنون دشمنان گر برندم اسیرنباشد کس از دوستانم نصیرمرا باشد از درد طفلان خبرکه در طفلی از سر برفتم پدریکی خار پای یتیمی بکندبه خواب اندرش دید صدر خُجَندهمی گفت و در روضه‌ها میچمیدکز آن خار، بر من چه گل‌ها دمید
کلیات سعدی، ۱۳۸۱ش، بوستان، باب دوم، صص۲۵۴–۲۵۵
یتیم معنوی و سرپرستی او
در تفسیر امام حسن عسکری(ع) مجموعه احادیثی با موضوع «یتیم آل محمد» آمده است که: شدیدترین نوع یتیم شخصی است که از امام خویش جدا شده است و نمی‌تواند به او دسترسی داشته باشد و او در خانه خودش یتیم است؛ هر کس که به علوم ما آشناست و این ایتام را هدایت کند و شریعت ما را به آن‌ها بیاموزد در عالم بالا همراه ماست؛ فضیلت و برتری سرپرست این ایتام (کافل یتیم آل محمد) که آن‌ها را از جهل و نادانی نجات می‌دهد نسبت به سرپرستانی که به یتیمان آب و غذا می‌دهند، مانند خورشید و دیگر ستارگان است؛ سرپرستان یتیم آل محمد در روز قیامت و صحرای محشر تاجی از نور بر سر دارند؛ برای ابلیس، تحمل فقیهی که این ایتام (یتیمان معنوی[۱۶]) را هدایت می‌کنند از تحمل هزار عابد سخت‌تر است؛ و….[۱۷]
احکام یتیم
در ابواب مختلف فقهی، مانند حجر، خمس، زکات، بیع، قرض، وصیت، نکاح، ولایت فقیه و … از احکام یتیم بحث می‌شود.
محجور بودن
از جمله کسانی که محجور شرعی و ممنوع از تصرف و دخالت در اموال و حقوق مالی، بلکه امور غیر مالی (مانند حق قصاص و طلاق)[۱۸] خویش‌اند افراد نابالغ و غیر رشید هستند.[۱۹] دو صفت بلوغ و رشد، در کودکان (به اصطلاح فقهی: صبی و صغیر) وجود ندارد و به همین دلیل آن‌ها از تصرف در اموالشان محجورند.[۲۰] یتیم نیز طبق تعریف، نابالغ و در نتیجه مشمول حجر و ممنوعیت تصرف در اموالش است. برای محجوریت نابالغان و از جمله یتیمان و نیز برخی از احکام آن، به آیه ۶سوره نساء استدلال شده است.[۲۱] در این آیه، به آزمایش یتیمان و نیز دو صفت بلوغ و رشد اشاره شده است و در فقه دربارهٔ تقدم و تأخر این دو عامل رفع حجر بحث می‌شود؛ از جمله این که اگر رشد فکری پیش از بلوغ جسمی رخ دهد محجوریت تمام می‌شود یا خیر؟[۲۲] یا این که علاوه بر رشد، عدالت و عدم فسق هم شرط بازگردان اموال یتیم و صغیر به خودشان هست یا خیر؟[۲۳]طبق تبصره دو الحاقی (در سال ۱۳۷۰ش) ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی ایران، «اموال صغیری را که بالغ شده است در صورتی می‌توان به او داد که رشد او ثابت شده باشد».[یادداشت ۱]
- امانتداری در اموال یتیم
آیات ۱۵۲ سوره انعام و ۳۴ سوره اسراء با عبارت یکسان و مشابه[۲۷] از نزدیک شدن و دخالت و تصرف در اموال یتیمان نهی می‌کند مگر به احسن وجه (یعنی حفظ اموال و نیز افزایش آن).[۲۸] بر اساس این آیات که به تصرف در مال یتیم به احسن وجه دستور می‌دهد فقهاء از جمله شیخ انصاری، دربارهٔ رعایت مصلحت یا مورد اصح یا کفایت عدم وجود مفسده در این تصرف بحث کرده‌اند.[۲۹] موضوع حفظ اموال یتیم در داستان خضر و موسی نیز آمده است.[یادداشت ۲] در جاهلیت یتیمان را از ارث محروم می‌کردند و به جای حفظ و امانتداری اموالشان دربارهٔ آن سهل‌انگاری می‌کردند و باعث اتلاف آن می‌شدند و حتی برخی از آن‌ها اموال یتیم را با اموال خود ضمیمه و در آن تصرف باطل و حرام می‌کردند.[۳۰] از این رو، در آیه سوم سوره نساء سه حکم مهم دربارهٔ مال یتیم صادر می‌شود: وجوب بازگرداندن اموال یتیمان به آنان؛ نهی از تبدّل خبیث به طیّب (مانند خیانت در امانت نسبت به اموال یتیم)؛ حرمت مخلوط کردن مال خود با اموال یتیم و تصرف در مجموع آن‌ها.[۳۱] آیه دهم سوره نساء به عذاب باطنی و اخروی تجاوز به اموال یتیمان و خوردن ظالمانه آن اشاره[۳۲] و چهره حقیقی تصرف ظالمانه در مال یتیم را آتش‌خواری معرفی می‌کند؛ یعنی متجاوز با خوردن ظالمانه اموال یتیمان، هم‌اکنون آتش‌خواری را آغاز کرده است و در عالم طبیعت آن را درک نمی‌کند اما با مرگ عذاب اخروی را حس می‌کند.[۳۳] در این آیه، از کلمه «ظُلْمًا» (به ستم خوردن) که حصر و محدودیت را می‌رساند معلوم می‌گردد که تجارت و تصرف عادلانه با مال یتیم، ظلم و ستم نیست و جایز است.[۳۴] در روایات نیز خوردن ظالمانه مال یتیم جزو هفت گناه کبیره برشمرده شده است[۳۵] و برای آن عقوبت دنیوی (ظهور آثار ظلم در ذریه ظالم) و اخروی (آتش جهنم) بیان شده است[۳۶] و فرقی میان کم یا زیاد بودن مقدار اکل مال یتیم نیست.[۳۷]
- تجارت و قرض با مال یتیم
به نظر شیخ طوسی، اگر کسی مال یتیم را به دیگری برای مضاربه بدهد، در صورت سوددهی، سود بر اساس توافق تقسیم می‌شود و در صورت ضرر، آن که مال را داده است ضامن است.[۳۸] اما به نظر ابن ادریس اگر این شخص، ناظر شرعی اموال یتیم یا وصی یا ولی یتیم باشد باید در تجارت و مضاربه با مال یتیم مصلحت یتیم را در نظر بگیرد و لذا در صورت خسارت، آن شخص ضامن نیست.[۳۹] قرض دادن از مال یتیم نیز بدون مصلحت او جایز نیست؛ مانند این که قرض فقط برای رفع نیاز مالی قرض‌گیرنده باشد.[۴۰]
ولی یتیم
.jpg)
ولیِّ قهری صغیر (نابالغ) با پدرش است و سپس یکی از اجداد پدری‌اش به ترتیبِ نزدیک‌تر و زنده بودن.[۴۱] همچنین در صورت فوت پدر و یتیم بودن فرزند، ولایت از آن یکی از اجداد پدری‌اش به ترتیب نزدیک‌تر و زنده بودن است.[۴۲] و اگر هیچ‌یک از اجداد یتیم زنده نبود، نوبت به وصی پدر یا یکی از اجداد پدری‌اش به ترتیب نزدیک‌تر و زنده بودن می‌رسد و اگر هیچ‌کدام از آن‌ها نبودند ولایت با حاکم است.[۴۳] و در صورت نبودن و نداشتن دسترسی به او، ولایت با عدول مؤمنین است.[۴۴] مادر، برادران و عمه‌ها و عموها ولایتی بر یتیم ندارند[۴۵] و نیز اگر جد فاسق باشد[۴۶] وصی پدر ولایت ندارد؛ چون ولایت جد شرعی است.[۴۷] در ولایت بر یتیم، با وجود جد یتیم، حاکم نیز هیچ ولایتی بر او ندارد[۴۸] و فقهایی (مانند شیخ انصاری) که بحث ولایت فقیه را مطرح کرده‌اند، ولایت بر یتیم و اموال او را جزو امور حسبیه بیان کرده‌اند که در صورتی که سرپرستی آن‌ها به عهده هیچ شخصی نباشد، چون شارع راضی به معطل گذاشتن این امور نیست، ولایت یتیم بر عهده فقیه عادل (حاکم) است.[۴۹] در قانون مدنی (مواد ۱۱۸۰ تا ۱۱۹۴) دربارهٔ ولایت قهری طفل صغیر، عدم لیاقت و امانتداری و محجوریت آن‌ها و نیز ولایت وصی منصوب سخن گفته شده و در ماده ۱۲۱۸ برای صغیرانی که ولیِّ خاصی ندارند، نصب قیّم را تکلیف کرده است.
- ازدواج و طلاق یتیم
ولی صغیر و نابالغ پسر و دختر برای ازدواج و عقد نکاح، پدر و جد پدری است[۵۰] و مادر و دیگر بستگان ولایتی ندارند.[۵۱] و با فوت پدر، به نظر برخی از فقیهان، ولایت جد برقرار است؛ چرا که در اصل این ولایت مشروط به وجود پدر نیست.[۵۲] پس از عقد نکاح توسط جد پدری، پسر و دختر صغیر (در این‌جا یتیم) پس از بلوغ خیار و اجازه فسخ ندارند.[۵۳]
- ازدواج با دختران یتیم و رعایت عدالت
چون برخی از مردان با هدف تصاحب اموال دختران یتیم با آن‌ها ازدواج می‌کردند و سپس حقوق ایشان را در پرداخت مهریه و هزینه‌های زندگی رعایت نمی‌کردند و گاهی آن‌ها را از خانه خود بیرون می‌کردند و چون این دختران دیگر اموالی نداشتند، کسی برای ازدواج با ایشان رغبت نمی‌کرد، قرآن کریم در آیه سوم سوره نساء عدم جواز اردواج با دختران یتیم را در صورت ترس عقلایی از عدم رعایت قسط و عدل نسبت به ایشان مطرح می‌کند[۵۴] که اگر کسی نمی‌تواند حقوق ایشان را رعایت کند با زنان و دختران پاک و حلال غیر یتیم ازدواج کند و حتی در صورت توانایی بر رعایت عدالت (عدالت در امور اقتصادی و مالی غیر از محبت قلبی[۵۵]) بین همسران، می‌تواند تا چهار زن ازدواج دائمی داشته باشد.[۵۶] منظور از «اَلْیتَامَیٰ» در این آیه، دختران بالغ‌اند که قابلیت ازدواج دارند و چون در گذشته یتیم بوده‌اند به آن‌ها یتیم گفته شده است[۵۷] یا از جهت انفراد و بی‌همسری.[۵۸] همچنین در آیه ۱۲۷ سوره نساء، خداوند در پاسخ به استفتاء دربارهٔ زنان، دربارهٔ دختران خردسال یتیم (با تعبیر «یتَامَی النِّسَاءِ» و بر اساس احتمال اضافه وصف به موصوف.[۵۹]) و نیز کودکان ناتوان (با تعبیر «وَالْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الْوِلْدَانِ».[۶۰])، به رعایت حقوق ایشان در خصوص ارث، مهریه و حق ازدواج فتوا می‌دهد[۶۱] و می‌افزاید که دربارهٔ یتیمان عدالت بورزید که هر کار خیری را انجام دهید خدا بر آن آگاه است.[۶۲] در احتمال دوم از تعبیر «یتَامَی النِّسَاءِ» نیز موضوع از بحث یتیم بیرون نیست و آیه دربارهٔ مادرانی که یتیمانی نزد آنان هستند (مادر یتیمان) سفارش می‌کند.[۶۳]
حضانت و تأدیب
پدر و مادر، هر دو حق حضانت دارند و در صورت فقدان پدر، حق حضانت بر یتیم با مادر اوست[۶۴] و اشخاص ثالث مانند وصی یا دیگر خویشاوندان تقدم ندارند.[۶۵] در صورت فقدان والدین، سرپرستی یتیم به جد پدری به ترتیب نزدیکی و زنده بودن می‌رسد.[۶۶] در مقابل، اقوال دیگری نیز دربارهٔ حضانت یتیم وجود دارد که استدلال‌هایشان نقد و بررسی شده است: حضانت حق وصی پدر و با فقدان او حق وصی جد است؛ حضانت با خویشاوند یتیم به ترتیب طبقات ارث است.[۶۷] نظر نهایی صاحب جواهر این است که پس از فقدان پدر و مادر، حضانت یتیم با جد پدری است و سپس با آخرین وصی، ارحام به ترتیب طبقات ارث، حاکم و سپس واجب کفایی و بر عهده مسلمانان است.[۶۸] وی سپس فروعاتی را دربارهٔ صورتی که حضانت به ارحام می‌رسد مطرح می‌کند؛ مانند وقتی خواهر پدر و خواهر مادری زنده باشند یا جد مادری و برادران آن زنده باشند.[۶۹] بر اساس قانون مدنی، حضانت به ترتیب، حق پدر و مادر، جد پدری، وصی پدر و جد است و در صورت فقدان وصی، نوبت به قیم می‌رسد و سخنی از اقارب و اقوام نیست.[۷۰] بنا بر ماده ۱۱۷۰ قانون مدنی، حضانت یتیم شرعی (فوت پدر) در صورت زنده بودن مادر، با مادر است؛ هرچند پدر برای فرزندش قیم (این‌جا یعنی وصی نه قیم اصطلاحی[۷۱]) معین کرده باشد.
زدن یتیم، عنوانی مشترک برای ادب کردن، احسان، ظلم و عدوان است و فقط با قصد و نیت مشخص می‌شود.[۷۲] زدن یتیم برای تعزیر یتیم، واجب است، برای تأدیب او مستحب است و به قصد اهانت و مانند آن حرام است.[۷۳] اگر زدن یتیم به نیت و قصد منفعت باشد احسان است و اگر به قصد ضرر رساندن باشد ظلم محسوب می‌شود.[۷۴]
خمس و زکات
در آیه خمس (آیه ۴۱ سوره انفال) که صاحبان خمس را معرفی می‌کند یکی از آن‌ها را یتیمان برمی‌شمرد که طبق نظر مفسران و فقیهان امامیه شامل «سادات یتیم» (کسانی که نسبشان از طریق پدر به عبد المطلب برسد[۷۵]) می‌شود.[۷۶] [یادداشت ۳] در سهم داشتن یتیمان از خمس ایمان شرط است و نیز این که فقیر باشند.[۸۱] بر پایه آیه ۷ سوره حشر یتیمان از اموال و غنائمی که از کافران نصیب مسلمانان می‌شود (فیء) سهم دارند تا این اموال فقط میان ثروتمندان دست به دست نشود. دربارهٔ نسبت این آیه با آیه انفال (آیه ۱ سوره انفال) و نسخ آن و نیز تفاوت انفال و فیء، میان مفسران بحث و گفتگوست.[۸۲]
میان فقها در شرط بودن بلوغ برای وجوب خمس اختلاف است و به نظر برخی از ایشان از جمله شیخ انصاری بلوغ شرط نیست و به اموال صبی (کودک) خمس تعلق می‌گیرد.[۸۳] این مسئله شامل اموال یتیم که صبی و نابالغ است نیز می‌شود. همچنین در تعلق زکات به مال صبی و یتیم اختلاف است و به نظر شیخ انصاری واجب نیست.[۸۴]
برای مطالعهٔ بیشتر
- کتاب الیتیم فی القرآن و السنّة، تألیف عزالدین بحرالعلوم، از خلال آیات قرآنی به تبیین حقوق یتیم و وظایف اجتماعی مردم در برابر آن پرداخته و فلسفه پاره‌ای از احکام قرآنی مربوط به یتیم را بیان کرده است. گفته شده با مطالعه این کتاب می‌توان دریافت که قرآن کریم و سنت پیامبر (ص) اهتمام خاصی به مشکلات یتیم ورزیده است.[۸۵]
- یتیم در قرآن و حدیث، ملیحه علمچی میبدی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۱؛ راوندی، فقه القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۴۵؛ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲؛ شیخ طوسی، التبیان، [بی‌تا]، ج۵، ص۱۲۴.
- ↑ آلوسی، روح المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۴، ص۲۴۱؛ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۳۸. (با توجه به این که شیخ انصاری اطلاق آیه «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیتِیمِ إِلّا بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ» را شامل جدّ می‌داند).
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۲، ص۲۸۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۱۹.
- ↑ جصاص، احکام القرآن، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۱۲.
- ↑ مشکینی، مصطلحات الفقه، [بی‌تا]، ص۵۷۶.
- ↑ سوره نساء، آیه ۳۶ و سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۱۵.
- ↑ سوره انسان، آیه ۸.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۲۰.
- ↑ سوره ماعون، آیات ۱ و ۲.
- ↑ سوره نساء، آیه ۸؛ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۴۲۵.
- ↑ جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، ۱۳۹۱ش، ص۳۹۸ (به نقل از: مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۷۴).
- ↑ شیخ صدوق، ثواب، ۱۳۶۴ش، ص۱۹۹، ح۷۸۴.
- ↑ نهج البلاغه، نامه ۴۷ (ترجمه از حسین انصاریان)؛ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۵۱.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۲۴، ح۴۴.
- ↑ جوادی آملی، مفاتیح الحیاة، ۱۳۹۱ش، ص۴۰۴.
- ↑ حسن بن علی (ع)، التفسیر المنسوب، ۱۴۰۹ق، ص۳۳۹–۳۴۵، ح۲۱۴–۲۲۶.
- ↑ لطفی، «استنباط احکام و حقوق محجورین از قرآن کریم»، ۱۳۸۰، ص ۲۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۱۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۱۸؛ حلّی، آیات الأحکام، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۱۰۱–۱۰۶.
- ↑ وجدانی فخر، الجواهر الفخریة، ۱۴۲۶ق، ج۸، ص۲۲۵–۲۲۸.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۲۱، ح۲۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۸۸ (به نقل از: المیزان، ج۴، ص۱۹۰و۱۹۱).
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۳۸۸.
- ↑ «وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیتیمِ إِلاَّ بِالَّتی هِی أَحْسَنُ حَتَّی یبْلُغَ أَشُدَّه».
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۲۹۷.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب المکاسب، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۵۷۳–۵۸۰.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۲۱۳و۲۱۴.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۲۱۳و۲۱۴.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۴۷۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۴۷۲.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۴۷۲.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۳۷، ح۱۰۵.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۲۳، ح۳۷و۳۹.
- ↑ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۲۴، ح ۴۲.
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۴۳۰.
- ↑ ابن ادریس، السرائر، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۴۱۱.
- ↑ علامه حلی، تحریر الاحکام، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۵۴۵.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۸، ص۳۲۲.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۸، ص۳۲۲.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۸، ص۳۲۲.
- ↑ بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۱۸، ص۳۲۲.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، [بی‌تا]، ج۵، ص۲۵۸.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، [بی‌تا]، ج۵، ص۲۵۷.
- ↑ حسینی عاملی، مفتاح الکرامة، [بی‌تا]، ج۵، ص۲۵۸.
- ↑ خویی، مصباح الفقاهة، [بی‌تا]، ج۱، ص۵۲۲.
- ↑ منتظری نجف‌آبادی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۹۵و۳۱۹.
- ↑ انصاری، موسوعة أحکام الأطفال و أدلّتها، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۵۳۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۶۴؛ انصاری، موسوعة أحکام الأطفال و أدلّتها، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۵۴۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۶۵؛ انصاری، موسوعة أحکام الأطفال و أدلّتها، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۵۵۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۸۶۵.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۲۳۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج۵، ص۱۰۷.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۲۳۸.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۲۳۸.
- ↑ سیدمرتضی، الانتصار، ۱۴۱۵ق، ص۲۸۹.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۲۱، ص۳۴و۴۰.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۲۱، ص۴۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۲۱، ص۳۴.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۲۱، ص۴۱.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۹۴ش، ج۲۱، ص۳۴و۴۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۹۳.
- ↑ مزروعی، «ماهیت حضانت»، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۹۵.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۹۶؛ مزروعی، «ماهیت حضانت»، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۹؛ نگاه کنید به: زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ص۷۹۷۱–۷۹۷۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۹۷.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۱، ص۲۹۸–۳۰۰.
- ↑ طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۳۳.
- ↑ طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۳، ص۳۳۳.
- ↑ لاری، التعلیقة علی المکاسب، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۷۰.
- ↑ شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۱۶۵.
- ↑ حائری مجاهد، کتاب المناهل، ۱۲۴۲ق، ص۴۸۴.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، [بی‌تا]، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ حسینی شیرازی، تبیین القرآن، ۱۴۲۳ق، ص۱۹۴.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الخمس، ۱۴۱۵ق، ص۳۲۰.
- ↑ علی بن موسی (ع)، الفقه المنسوب، ۱۴۰۶ق، ص۲۹۳؛ عیاشی، کتاب التفسیر، ۱۳۸۰ش، ج۱، ص۲۲۵؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۴۱، ح۱۶۵۰.
- ↑ صدر، ما وراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ صدر، ما وراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۲، ص۹۵.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیلة، [بی‌تا]، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن جوزی، زاد المسیر، ۱۴۲۲ق، ج۴، ص۲۵۷ (از میان تفاسیر اهل سنت)؛ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۹، ص۳۹۱و۳۹۲ (از میان تفاسیر شیعه).
- ↑ سبزواری، الخمس، ۱۴۲۴ق، ص۲۵۴و۲۵۵.
- ↑ شیخ انصاری، کتاب الزکاة، ۱۴۱۵ق، ص۹۰.
- ↑ حاجی میرزایی، «الیتیم فی القرآن و السنة»، ص۲۳۶۸.
یادداشت
- ↑ تطبیق مفهوم «رشد» بر «حب آل محمد»: در روایتی که دربارهٔ مفهوم رشد در آیه ۶ سوره نساء از امام صادق(ع) نقل شده است «رشد» به حب آل محمد تفسیر گردیده است که اگر دیدید یتیم حب آل محمد داشت به درجه‌اش بیفزایید.[۲۴] علامه طباطبایی این تفسیر را از باب جری و تطبیق می‌داند[۲۵] و نیز می‌توان آن را به رشد معنوی در مقابل رشد مادی دانست.[۲۶]
- ↑ آن جا که خضر بیان می‌کند علت تعمیر دیوار فروریخته شهری را که به آن دو غذا نداده بودند این است که زیر آن دیوار گنجی برای دو طفل یتیمی نهفته است که پدرشان صالح بوده است؛ خواست خدا این است که این کودکان به رشد برسند و خودشان گنج را استخراج کنند.
- ↑ نحن الیتیم: در یکی از روایات تأکید بر خمس[۷۷] آمده است که «کمترین چیزی که انسان به واسطه آن به آتش دوزخ داخل می‌شود خوردن مال یتیم است و ما جزو یتیمان هستیم (نحن الیتیم)».[۷۸] برای تعبیر یتیم در این روایت چند معنا وجود دارد از جمله این که همان‌طور که یتیم برای اموالش تسلط ندارد، امامان معصوم نیز حکومت و سلطنتی ندارند و برخی از منحرفان و فاسقان اموال ایشان (خمس) را تصاحب می‌کنند.[۷۹] و نیز این که مصرف اموال امام (خمس) بدون اذن و رعایت و تدبیر ایشان جایز نیست.[۸۰]
منابع
- آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: علی عبدالباری عطیة، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- ابن ادریس حلی، محمد بن منصور، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، زاد المسیر فی علم التفسیر، تحقیق: عبدالرزاق المهدی، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ اول، ۱۴۲۲ق.
- انصاری شیرازی، قدرت‌الله و گروهی از محققان، موسوعة أحکام الأطفال و أدلّتها: مقارنه تفصیلیه بین مذهب الامامیه و المذاهب الاخری، تحت اشراف محمدجواد فاضل لنکرانی، قم: مرکز فقهی ائمه اطهار (ع)، ج۱، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- بحرانی آل عصفور، یوسف، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محقق: محمد تقی ایروانی و سید عبد الرزاق مقرم، قم: انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق (مطابق نسخه دار الکتب الإسلامیة نجف).
- جصاص، احمد بن علی، احکام القرآن، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج۱۷، تحقیق و تنظیم: حسین اشرفی و عباس رحیمیان، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج۲۱، تحقیق و تنظیم: مجید حیدری‌فر و روح‌الله رزقی، قم: مرکز نشر اسراء، چاپ دوم، ۱۳۹۴ش.
- جوادی آملی، عبدالله، مفاتیح الحیاة، قم، نشر اسراء، چاپ چهل و چهارم، ۱۳۹۱ش.
- حاجی میرزایی، فرزاد، «الیتیم فی القرآن و السنة»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به کوشش بهاءالدین خرمشاهی، تهران، ناهید و دوستان، ۱۳۷۷ش.
- حائری مجاهد طباطبایی، سید محمد، کتاب المناهل، قم: مؤسسه آل البیت (ع)، چاپ اول، ۱۲۴۲ق.
- حسن بن علی (ع)، التفسیر المنسوب الی الامام الحسن العسکری (ع)، قم: مدرسه امام مهدی (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- حسینی شیرازی، سید محمد، تبیین القرآن، بیروت: دار العلوم، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
- حسینی عاملی، سید جواد بن محمد، مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلاّمة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، [بی‌تا].
- حلّی، مقداد بن عبدالله، آیات الأحکام، قم: مرتضوی، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم: دار العلم، چاپ اول، [بی‌تا].
- خویی، سید ابو القاسم موسوی، مصباح الفقاهة ـ المکاسب، مقرر: محمد علی توحیدی، [بی‌جا]، [بی‌تا].
- راوندی، قطب الدین، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، مصحح: سید احمد حسینی، قم: کتاب‌خانه آیت الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق.
- زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.
- زنجانی، سید موسی شبیری، کتاب نکاح، قم: چاپ اول، مؤسسه پژوهشی رای‌پرداز، ۱۴۱۹ق.
- سبزواری، سید عبد الاعلی، الخمس، بغداد: دفتر حضرت آیة الله سبزواری، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- سعدی، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، هرمس، ۱۳۸۵ش.
- سبزواری، سید عبد الاعلی، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، قم: مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- سیدمرتضی (علم الهدی)، الانتصار، قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۱۵ق.
- شهید ثانی، رسائل الشهید الثانی، محقق: مختاری، رضا و حسین شفیعی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- شیخ انصاری، کتاب الخمس، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ انصاری، کتاب الزکاة، قم: کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ انصاری، کتاب المکاسب المحرمة و البیع و الخیارات، چاپ اول، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۴۱۵ق،
- شیخ صدوق، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم: الشریف الرضی، ۱۳۶۴ش.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، قم: انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق: احمد قصیرعاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی‌تا].
- شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الإمامیة، محقق: سید محمد تقی کشفی، تهران: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- شیخ طوسی، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت: دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- صدر (شهید)، سید محمد، ما وراء الفقه، محقق: جعفر هادی دجیلی، بیروت: دار الأضواء، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- طاهری، حبیب‌الله، حقوق مدنی، قم: انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمد کاظم، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- علامه حلی، تحریر الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علی بن موسی (ع)، الفقه المنسوب الی الامام الرضا (ع)، مشهد: مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: چاپخانه علمیه، ۱۳۸۰ق.
- فخر الدین رازی، مفاتیح الغیب، محمد بن عمر، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.
- قانون مدنی: مصوب ۱۸ اردیبهشت ۱۳۰۷ با اصلاحات بعدی، تهران: اداره کل قوانین و مقررات کشور، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: غفاری، علی اکبر و محمد آخوندی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- لاری، سید عبد الحسین، التعلیقة علی المکاسب، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- لطفی، اسدالله، «استنباط احکام و حقوق محجورین از قرآن کریم»، در مجله پژوهش دینی، سال اول، ش ۲، پاییز ۱۳۸۰ش.
- مزروعی، رسول، «ماهیت حضانت و تعیین صاحبان»، در مجله فقه اهل بیت (ع)، شماره ۵۶، زمستان ۱۳۸۷ش.
- مشکینی، میرزا علی، مصطلحات الفقه، [بی‌جا]، [بی‌تا].
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منتظری نجف‌آبادی، حسین علی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجم: صلواتی، محمود و ابوالفضل شکوری، قم: مؤسسه کیهان، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- نجفی، محمدحسن (صاحب جواهر)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت: دار احیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- نهج البلاغه.
- وجدانی فخر، قدرت‌الله، الجواهر الفخریة فی شرح الروضة البهیة، قم: انتشارات سماء، چاپ دوم، ۱۴۲۶ق.