عزل منی
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
عَزلِ مَنی به معنای جلوگیری از ورود منی به رحِم زن هنگام آمیزش، یکی از روشهای پیشگیری از بارداری است. این موضوع در منابع فقهی و روایی مورد بحث قرار گرفته و با وجود برخی روایات نهیکننده، احادیث متعددی از معصومان(ع) در جواز آن نقل شده است.
در فقه اسلامی، عزل منی در ازدواج دائم، با رضایت زوجین جایز است؛ اما در صورت نارضایتی مرد، حرام و مشمول دیهای معادل ده دینار میباشد و چنانچه تنها زن ناراضی باشد، نظر مشهور فقیهان بر کراهت این عمل است.
بر پایه پژوهشها، عزل منی میتواند حق زن در لذت جنسی کامل را محدود کند و با علائمی چون افسردگی مرتبط باشد. برخی فقیهان نیز با توجه به چالشهای کاهش و پیری جمعیت، اقدام به عزل منی در صورت نارضایتی زن را تنها در موارد ضروری مجاز میدانند.
مفهوم و جایگاه
عَزلِ منی در اصطلاح فقهی، به معنای جلوگیری از ورود منی به رحم زن در هنگام آمیزش جنسی است.[۱] این عمل بهعنوان یکی از شیوههای پیشگیری از بارداری و کنترل نسل بهشمار میرود.[۲]
در منابع فقهی، موضوع عزل منی بیشتر در ابواب نکاح و دِیات مورد بررسی قرار میگیرد.[۳] در منابع روایی نیز بخشی به این موضوع اختصاص یافته و احادیثی از معصومان(ع) در این زمینه نقل گردیده است.[۴] به عنوان نمونه در روایتی از پیامبر اکرم(ص)، از انجام عزل نهی شده است.[۵] در مقابل، از روایات متعدد دیگری،[۶] جواز این عمل استفاده میشود.[۷]
حکم شرعی عزل منی
در منابع فقهی، حکم شرعیِ عزل منی به شرح ذیل بیان شده است:
- اگر زوجین هر دو به عزل منی راضی باشند، فقیهان اتفاق نظر دارند[۸] که این کار جایز است؛[۹] هرچند برخی همچون آیتالله مکارم شیرازی، آن را مکروه دانستهاند.[۱۰]
- اگر زن به عزل منی رضایت دهد، ولی مرد مخالف باشد، از نظر فقهی اقدام زن به این عمل جایز نیست،[۱۱] مگر اینکه بارداری برای وی ضرر داشته باشد.[۱۲]
- اگر مرد با عزل منی موافق باشد، اما زن با آن مخالفت کند، مشهور فُقها همچون محقق حلی،[۱۳] علامه حلی،[۱۴] شهید ثانی[۱۵] و صاحبجواهر[۱۶] با استناد به روایاتی،[۱۷] این عمل را مکروه میدانند.[۱۸] با این حال، گروهی از جمله شیخ طوسی،[۱۹] شیخ مفید،[۲۰] ابنحمزهٔ طوسی[۲۱] و شهید اول،[۲۲] بر این باورند که این اقدام بدون رضایت زن جایز نیست. برخی فقیهان، دلیل این حکم را روایتی از پیامبر(ص)[۲۳] و حق زن در داشتن فرزند، عنوان نمودهاند.[۲۴] بیشتر فقیهانِ اهلسنت نیز عزل منی بدون موافقت زن را مکروه میدانند.[۲۵]
شایان ذکر است، به تصریح فقیهان، احکام یادشده ناظر به ازدواج دائم است؛[۲۶] چراکه در ازدواج موقت، عزل منی مطلقاً جایز شمرده میشود.[۲۷]
دیهٔ عزل منی
بنابر نظر فقیهان، در مواردی که عزل منی جایز نیست (مثل وقتی که مرد به آن راضی نباشد)، کسی که به این کار اقدام کند، موظف به پرداخت دیهای بهمیزان ده دینار (تقریبا معادلِ ده مثقال طلا) خواهد بود.[۲۸] برخی حتی در موردی که عزل منی مکروه شمرده شده و زن به آن رضایت ندارد نیز، پرداخت این دیه را بر مرد واجب میدانند.[۲۹] اما نظر مشهور فقیهان بر آن است که در موارد کراهت، پرداخت دیه بر زوج لازم نیست.[۳۰] همچنین برخی فُقها همچون علامه حلی[۳۱] و محقق ثانی،[۳۲] روایت مورد استناد[۳۳] برای وجوب دیه بر مرد را حمل بر استحباب نمودهاند.
افزون بر این، فقیهان با تمسک به روایتی،[۳۴] معتقدند که حکم پرداخت این دیه، شامل شخص ثالثی نیز میشود که مثلا با انجام رفتاری خاص، موجب ترس زوجین و در نتیجه عزل منی گردد.[۳۵]
پیامدهای فردی و اجتماعی عزل منی
برخی پژوهشگران بر این باورند که عزل منی از سوی مرد، میتواند زن را از تجربهٔ کامل لذت جنسی محروم سازد و با حق او در بهرهمندی از کامجویی جنسی در تعارض باشد.[۳۶] برخی فقیهان نیز با تأکید بر این حقّ زن، آن را دلیلی بر عدم جواز عزل منی در صورت نارضایتی زوجه دانستهاند.[۳۷] همچنین برخی پژوهشهای روانپزشکی دربارهٔ ویژگیهای مایع منی نشان میدهد که میان عزل منی و کاهش باروری زنان با بروز علائم افسردگی، رابطهای معنادار وجود دارد. بر پایهٔ این یافتهها، رابطه جنسی کامل میتواند نقشی مؤثر در کاهش اضطراب ایفا کند.[۳۸]
از سوی دیگر، فقیهانی همچون ناصر مکارم شیرازی، با آنکه عزل منی را در صورت نارضایتی زن مکروه میدانند، انجام آن را در شرایط کنونی -که جمعیت مسلمانان در ایران رو به کاهش است- تنها در صورت ضرورت جایز میشمارند؛[۳۹] چراکه به باور کارشناسان، پدیدهٔ پیری جمعیت و چالشهای اقتصادی، سیاسی و امنیتیِ ناشی از آن، از پیامدهای این موضوع به شمار میرود.[۴۰]
پانویس
- ↑ محمود، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، ج۲، ص۴۹۸.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۹.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۳۸۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۰۴؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۴۳.
- ↑ ابنحیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۱۲، حدیث ۷۷۷؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۲۳۳، حدیث ۱۶۵۸۴؛ مکارم شیرازی، أنوار الفقاهة (کتاب النکاح)، ۱۴۲۵ق، ص۴۸.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۰۴؛ طباطبایی بروجردی، جامع أحادیث الشیعة، ۱۴۲۹ق، ج۲۵، ص۴۶۴، باب ۲۷.
- ↑ محدث بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۳، ص۸۶؛ سبزواری، مهذّب الأحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۴، ص۶۶.
- ↑ محدث بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۳، ص۸۶؛ سبحانی، نظام النکاح، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۹۸.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص ۸۰۹، مسئلهٔ ۶؛ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۳۷۱؛ منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۸۴ش، ج۳، ص۳۷۱، سؤال ۳۷۴۱؛ خامنهای، اجوبة الاستفتائات، ۱۴۲۴ق، ص۲۷۸.
- ↑ مکارم شیرازی، احکام پزشکی، ۱۴۲۹ق، ص۶۸، سؤال ۱۷۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص ۸۰۹، مسئلهٔ ۶؛ امام خمینی، استفتائات، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۸۳، سؤال ۷؛ منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۸۴ش، ج۳، ص۳۷۱، سؤال ۳۷۴۱؛ رسالهٔ توضیح المسائل آیتالله محمداسحاق فیاض، بخش احکام نکاح، مسأله ۲۵۲۴.
- ↑ منتظری، رساله استفتائات، ۱۳۸۴ش، ج۳، ص۳۷۱، سؤال ۳۷۴۱؛ رسالهٔ توضیح المسائل آیتالله محمداسحاق فیاض، بخش احکام نکاح، مسأله ۲۵۲۴.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۴.
- ↑ علامه حلّی، إرشاد الأذهان، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۵؛ علامه حلّی، قواعد الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیه، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۰۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۱۱۴.
- ↑ رجوع کنید به کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۰۴، حدیث ۳؛ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۱۷، حدیث ۱۶۶۹؛ حلی، مختصر البصائر، ۱۴۲۱ق، ص۲۷۲، شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۰، ص۱۵۰، حدیث ۶؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، مکتبة المرتضویة، ص۵۷۶.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به علامه حلّی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۱۲؛ شیخ انصاری، کتاب النکاح، ۱۴۱۵ق، ص۷۲؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص ۸۰۹، مسئلهٔ ۶؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، ج۲، ص۲۴۲، مسأله ۱۴؛ شبیری زنجانی، کتاب نکاح، ۱۴۱۹ق، ج۴، ص۱۳۷۱.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۵۹، مسألهٔ ۱۴۳.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۵۱۶.
- ↑ طوسی، الوسیلة، ۱۴۰۸ق، ص۳۱۴.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰ق، ص۱۷۴.
- ↑ ابنحیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۱۲، حدیث ۷۷۷؛ محدث نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۴، ص۲۳۳، حدیث ۱۶۵۸۴.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، مکتبة المرتضویة، ص۵۷۶.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۳۵۹؛ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، مکتبة المرتضویة، ص۵۷۶.
- ↑ محدث بحرانی، الحدائق الناضرة، ۱۴۰۵ق، ج۲۳، ص۸۶؛ سبحانی، نظام النکاح، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۹۸.
- ↑ مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۵، ص۳۸۰.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به علامه حلّی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۴۲۶؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص ۸۰۹، مسئلهٔ ۶؛ سبحانی، نظام النکاح، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۰۱؛ مشکینی و احمدی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۳۷۵؛ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۸۸-۸۹، مسأله ۲۱۸ و ۲۲۰.
- ↑ محقق حلّی، شرائع الإسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۱۴؛ حلّی، تحریر الأحکام، ۱۴۲۰ق، ج۳، ص۴۲۶؛ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۴.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص ۸۰۹، مسئلهٔ ۶؛ مشکینی و احمدی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۳۷۵؛ فاضل لنکرانی، تفصیل الشریعة (النکاح)، ۱۴۲۱ق، ص۳۵؛ رسالهٔ توضیح المسائل آیتالله محمداسحاق فیاض، بخش احکام نکاح، مسأله ۳۶۱۱.
- ↑ علامه حلّی، مختلف الشیعة، ۱۴۱۳ق، ج۹، ص۴۲۸.
- ↑ محقق ثانی، جامع المقاصد، ۱۴۱۴ق، ج۱۲، ص۵۰۶.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۲۸۵؛ فیض کاشانی، الوافی، ۱۴۰۶ق، ج۱۶، ص۷۸۲؛ شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعة، ۱۴۰۹ق، ج۲۹، ص۳۱۲، حدیث ۱.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۲۸۵؛ سبحانی، نظام النکاح، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۱۰۰.
- ↑ شیخ طوسی، النهایة، ۱۴۰۰ق، ص۷۷۹؛ امام خمینی، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، ج۲، ص۵۹۸، مسأله ۸؛ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۸۸، مسأله ۲۱۹؛ رسالهٔ توضیح المسائل آیتالله محمداسحاق فیاض، بخش احکام نکاح، مسأله ۳۶۱۱.
- ↑ ثمنی و دیگران، «آثار حق زوجه نسبت به منع از عزل در روابط زناشویی»، ص۸-۹.
- ↑ علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، مکتبة المرتضویة، ص۵۷۶.
- ↑ ثمنی و دیگران، «آثار حق زوجه نسبت به منع از عزل در روابط زناشویی»، ص۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، «عزل منی بدون رضایت زن»، وبگاه دفتر آیتالله مکارم شیرازی.
- ↑ موسوی، مثبت سه، ۱۴۰۰ش، ص۳۵-۳۹؛ غبیشاوی، «فرزندآوری در میزان عقلانیت اجتماعی و اخلاق»، آیین رحمت.
منابع
- ابنحیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق و مصحح: فیضی، آصف، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- ابنحیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الأحکام، محقق و مصحح: فیضی، آصف، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- امام خمینی، سید روح الله، استفتائات، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۲۲ق.
- امام خمینی، سید روح الله، تحریر الوسیلة، قم، مؤسسه مطبوعات دار العلم، چاپ اول، بیتا.
- ثمنی، لیلا، برقعی، مریم، و سدیدپور، سمانه سادات، «آثار حق زوجه نسبت به منع از عزل در روابط زناشویی»، در دو فصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات اسلامی زنان و خانواده، سال ۱۱، شماره ۲۰، بهار و تابستان ۱۴۰۳ش.
- خامنهای، سید علی، اجوبة الاستفتائات (فارسی)، قم، دفتر معظم له، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- سبحانی، جعفر، نظام النکاح فی الشریعة الإسلامیة الغراء، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.
- سبزواری، سید عبد الأعلی، مهذّب الأحکام، قم، مؤسسه المنار، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ق.
- شبیری زنجانی، سید موسی، کتاب نکاح، قم، مؤسسه پژوهشی رایپرداز، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- شهید اول (عاملی)، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة، محقق و مصحح: مروارید، محمدتقی، مروارید، علیاصغر، بیروت، دار التراث - الدار الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرائع الإسلام، قم، مؤسسة المعارف الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، کتاب النکاح، قم، کنگره جهانی بزرگداشت شیخ اعظم انصاری، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی بروجردی، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، مصحح: خراسانی، علی و دیگران، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- طوسی، محمد بن علی بن حمزه، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، محقق و مصحح: حسون، محمد، قم، کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی(ره)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، إرشاد الأذهان إلی أحکام الإیمان، محقق و مصحح: حسون، فارس، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تحریر الأحکام الشرعیة علی مذهب الإمامیة، محقق و مصحح: بهادری، ابراهیم، قم، مؤسسه امام صادق علیه السلام، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، تهران، مکتبة المرتضویة، چاپ اول، بیتا.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، قواعد الاحکام فی معرفة الحلال و الحرام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلّی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- غبیشاوی، علی، «فرزندآوری در میزان عقلانیت اجتماعی و اخلاق»، آیین رحمت، وبگاه دفتر آیتالله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱ دی ۱۴۰۴ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، تفصیل الشریعة فی شرح تحریر الوسیلة (النکاح)، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، قم، اول، ۱۴۲۱ق.
- فیاض، محمداسحاق، رساله توضیح المسائل، قم، انتشارات مجلسی، چاپ اول، ۱۴۲۶ق.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، الوافی، اصفهان، کتابخانه امام أمیر المؤمنین علی(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق با مذهب اهلبیت(ع)، قم، مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- محدث بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، محقق و مصحح: ایروانی، محمدتقی، مقرم، سید عبد الرزاق، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- محدث نوری، حسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
- محقق ثانی (کرکی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
- محقق حلّی، نجم الدین جعفر بن حسن، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، محقق و مصحح: بقال، عبد الحسین محمد علی، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- محمود، عبد الرحمان، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیة، بیجا، بیتا.
- مشکینی، علی، و احمدی جلفایی، حمید، مصطلحات الفقه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۹۲ش.
- مکارم شیرازی، ناصر «عزل منی بدون رضایت زن»، وبگاه دفتر آیتالله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱ دی ۱۴۰۴ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، أنوار الفقاهة (کتاب النکاح)، قم، انتشارات مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، احکام پزشکی، گردآورنده: علیاننژادی، ابوالقاسم، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
- منتظری، حسینعلی، رساله استفتائات، تهران، نشر سایه، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- موسوی، سید حسین، مثبت سه، قم، هیئت امروز، ۱۴۰۰ش.
- نوری همدانی، حسین، «کنترل جمعیت»، در مجله فقه اهل بیت، شمارهٔ ۳۳، قم، مؤسسهٔ فقه اهل البیت، ۱۳۸۲ش.