 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
مَحرَمِیّت رِضاعی نوعی محرمیت که بر اثر شیرخوردن میان دو نفر یا بیشتر ایجاد می‌شود و بر اساس آن ازدواجشان با هم جایز نیست. این نوع محرمیت شرایطی دارد از جمله اینکه زن شیردهنده از راه شرعی باردار شده باشد، شیر خوردن متعدد و متوالی باشد و در میان آن از شیر زن دیگری یا غذای دیگری تغذیه نکند و سن شیرخوار کمتر از دو سال قمری باشد.
به افرادی که بر اثر شیر محرم شوند، محارم رضاعی گفته می‌شود و احکام خاصی مانند حرمت ازدواج میان آنان جاری می‌گردد. در محرمیت رضاعی اگر شیرخوار پسر باشد با مادر رضاعی (زنی که به او شیر داده)، و نیز مادر، مادربزرگ، خواهر، دختر، نوه، عمه و خاله‌های او محرم می‌شود. همچنین مادر، مادربزرگ، دختر، نوه، خاله و عمه مرد (صاحب شیر) بر او محرم می‌شوند.
اگر شیرخوار دختر باشد با پدر رضاعی (شوهر زنی که او را شیر داده) و نیز پدر، برادر، عمو، دایی، پسر و نوه‌های او محرم می‌شود. همچنین برادر، فرزند، نوه، پدر و پدربزرگ، عمو و دایی زن نیز بر او محرم می‌شوند.
برخی فقهای اهل‌سنت رضاع کبیر (شیرخوردن مرد بالغ از پستان زن نامحرم) را از اسباب محرمیت دانسته‌اند. بیشتر فقهای اهل‌سنت و همه فقهای شیعه با این حکم مخالف بوده و آن را حرام می‌دانند.
مفهوم‌شناسی
محرمیت رضاعی، نوعی خویشاوندی است که بر اثر شیرخوردن میان دو نفر یا بیشتر ایجاد می‌شود و بر اساس آن ازدواج با آنها حرام است.[۱] محارم رضاعی، کسانی‌اند که از طریق شیرخوردن با هم نسبت خویشاوندی پیدا کرده و به همدیگر مَحْرَم می‌شوند و بر اساس آن، احکام خاصی مانند حرمت ازدواج میان آنان جاری می‌گردد.[۲] در متون فقهی، به کودکی که از شیر زنی غیر از مادرش با شرایط خاصی، تغذیه کرده «مُرتَضِع»؛ به زن شیردهنده، «مُرضِعة» و به صاحب شیر (مردی که زن شیرده از او باردار شده است) «فَحْل» یا «صاحب لَبَن» می‌گویند.[۳]
از این اصطلاح در ابواب فقهیِ نکاح و ارث بحث می‌شود.[۴] بر اساس ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی ایران، به تبعیت از فقه امامیه، ازدواج با محارم رضاعی ممنوع است.[۵]
شرایط
فقهای شیعه با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان(ع)، برای تحقق محرمیت به واسطه شیر خوردن، شرایطی ذکر کرده‌اند:[۶]
- زن شیردهنده از راه شرعی باردار شده باشد.[۷]
- شیرخوار به اندازه‌ای شیر بخورد که گوشت بروید و استخوان محکم گردد.[۸]
- شیرخوار، حداقل یک شبانه‌روز از زن شیردهنده، شیر بخورد و در این مدت، غذای کودک منحصر به شیر آن زن باشد.[۹] آشامیدن آب به جهت رفع عطش و خوردن یا آشامیدن دارویی که برای مداوا به کودک خورانده می‌شود، اگر از حد متعارف خارج نشود، خللی در این حکم وارد نمی‌کند.[۱۰]
- فقیهانی چون شیخ مفید،[۱۱] سلار دیلمی،[۱۲]ابن‌براج،[۱۳] ابوصلاح حلبی،[۱۴] و علامه حلی[۱۵] تعداد دفعات شیرخوردن را ۱۰ دفعه و فقهایی مانند شیخ طوسی،[۱۶] محقق حلی[۱۷] و شهید اول[۱۸] تعداد آن را ۱۵ دفعه دانسته‌اند.
- مدت زمانی و دفعات شیرخوردن به صورت متوالی و پشت سر هم و از یک زن باشد و در بین آن، غذا یا شیر زن دیگری را نخورد.[۱۹]
- شیرخوار، شیر را از پستان زن بمکد، نه از راه دیگری.[۲۰]
- سن شیرخوار کمتر از دو سال قمری باشد.[۲۱] اگر بخشی از شیرخوردن کودک پس از دو سالگی باشد، محرمیت محقق نمی‌شود.[۲۲]
- شیرخوار، تمام دفعات شیر را از پستان زن زنده بمکد.[۲۳]
چنانکه در تفسیر نمونه آمده فلسفه محرمیت رضاعی شباهتی است که فرزندان رضاعی با فرزندان نسبی بر اثر پرورش گوشت و استخوان با شیر شیردهنده پیدا می‌کنند و هر کدام جزئی از بدن او محسوب می‌شوند.[۲۴]
محارم رضاعی
فقها با استناد به روایتی از پیامبر(ص) «هر آنچه به‌واسطه نسب حرام است، به‌واسطه رضاع نیز حرام است»،[۲۵] همه زنانی که به واسطه نسب، ازدواج با آنها حرام است، ازدواج با آنها به‌واسطه رضاع را نیز حرام دانسته‌اند.[۲۶]در صورت تحقق شرایط محرمیت به وسیله رضاع (شیرخوردن)، افراد زیر نسبت به یکدیگر مَحرَم می‌شوند:
- اگر شیرخوار دختر باشد با شوهر زنی که او را شیر داده (پدر رضاعی) و نیز پدر، برادر، عمو، دایی، پسر و نوه‌های شوهر آن زن محرم می‌شود. همچنین پدر و پدربزرگ، برادر، پسر، نوه، عمو و دایی زن نیز بر او محرم می‌شوند.[۲۷]
- اگر شیرخوار پسر باشد با زنی که به او شیر داده (مادر رضاعی)، و نیز مادر، مادربزرگ، خواهر، دختر، نوه، و خاله‌های او محرم می‌شود. همچنین مادر، مادربزرگ، دختر، خواهر، نوه، خاله و عمه مرد (صاحب شیر) بر او محرم می‌شوند.[۲۸]
افراد مذکور تنها به کودکی که شیر خورده است محرم می‌شوند، نه با خویشاوندان او.[۲۹]
رضاع کبیر
عنوانی است که در متون روایی و فقهی اهل سنت مطرح شده[۳۰] و به معنای شیرخوردن بزرگسال یا مرد بالغی از پستان زن نامحرم است.[۳۱] برخی از فقهای اهل سنت با استناد به روایتی از عایشه که بر اساس آن، پیامبر(ص) به زنی برای ایجاد محرمیت با مرد بالغ بیگانه‌ای، اجازه دادند که از شیر خودش به او بدهد تا با او محرم شود،[۳۲] شیر خوردن مرد بالغ بیگانه از زنی شیرده را از اسباب محرمیت و خویشاوندی دانسته‌اند.[۳۳] بنا به نقل ابن‌رشد در کتاب بدایةُ المجتهد، در ایجاد محرمیت به واسطه شیرخوردن پس از دو سالگی کودک، اختلاف‌نظر است.[۳۴] او معتقد است بیشتر فقهای اهل سنت مانند مالک، ابوحنیفه و شافعی، شیرخوردن پس از دو سالگی شیرخوار (رضاع کبیر) را سبب محرمیت ندانسته و آن را حرام می‌دانند.[۳۵]
فقهای شیعه در عدم ایجاد محرمیت و خویشاوندی به وسیله رضاع کبیر و همچنین در حرمت چنین عملی، اتفاق‌نظر دارند.[۳۶]
بانک شیر
بانک شیر مادر، واحدی برای جمع‌آوری، ذخیره و توزیع شیر برای مصرف نوزادان بیمار و نارس محروم از شیر مادر است.[۳۷] ایده تأسیس بانک شیر در سال ۱۹۰۹ میلادی از طرف بهداشت جهانی مطرح شد و یک سال بعد اولین مرکز بانک شیر مادران در آمریکا احداث شد.[۳۸] اولین مرکز بانک شیر در ایران نیز در تیرماه سال ۱۳۹۵ش در تبریز تأسیس شد.[۳۹]
از نظر فقهای شیعه استفاده از شیرهای بانک شیر موجب محرمیت نمی‌شود.[۴۰] چرا که از نظر آنان شیرخوردن فقط در صورتی سبب محرمیت می‌شود که شیر به وسیله شیرخوار از پستان مکیده شود.[۴۱]اما برخی از فقهای اهل سنت استفاده نوزاد از شیرهای بانک شیر را موجب درهم‌آمیختگی نسل و نسب و عملی غیراسلامی دانسته‌اند.[۴۲] چرا که فقیهانی مانند مالک بن انس شیرخوردن کودک از پستان و یا از هر طریق دیگری که در حلق او ریخته شود را سبب محرمیت دانسته‌اند،[۴۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ نگاه کنید نجفی، جواهرالکلام، ۱۴۰۴ق، ج۲۹، ص۲۶۴-۳۰۹.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۶۴.
- ↑ برای نمونه: نگاه کنید به شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۹۳.
- ↑ دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۳۷.
- ↑ منصور، قانون مدنی، ۱۳۸۹ش، ص۱۸۶-۱۸۷، ماده ۱۰۴۶.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۶۴؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۳۴ق، ج۲۰، ص۲۸۰.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۶۴.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۷۱.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۹۵.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۲۴ق، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ شیخ مفید، المقنعة، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۲.
- ↑ سلار دیلمی، المراسم، ۱۴۰۴ق، ص۱۴۹.
- ↑ ابن‌براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۱۹۰.
- ↑ حلبی، الکافی فی الفقه، ۱۴۰۳ق، ص۲۸۵.
- ↑ علامه حلی، مختلف الشیعه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷۰.
- ↑ شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۹۵.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۷.
- ↑ شهید اول، اللمعة الدمشقیة، ۱۴۱۰، ص۱۶۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الامامیه، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۹۳.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۳۲۹.
- ↑ مغربی، دعائم‌الاسلام، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان، منشورات المکتبة، ج۲، ص۱۸۲؛ مقدس اردبیلی، زبدةالبیان، المکتبة المرتضویة، ص۵۲۴.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۸-۲۲۹؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ محقق حلی، شرایع‌الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۲۹؛ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۳۴ق، ج۲، ص۲۸۸.
- ↑ فلاح‌زاده، آموزش فقه، ۱۳۸۲ش، ص۳۶۰.
- ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۰۷۶.
- ↑ مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۰۷۶.
- ↑ ابن‌حنبل، مسند احمد بن حنبل، ۱۴۲۱ق، ج۴۰، ص۱۳۰.
- ↑ ابن‌حزم، المحلی بالآثار، ۱۴۲۵ق، ج۱۰، ص۲۰۵.
- ↑ ابن‌رشد، بدایة المجتهد، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۱۳۰.
- ↑ ابن‌رشد، بدایة المجتهد، ۱۹۹۵م، ج۲، ص۱۳۰.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۹۳؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۸۲؛ سبحانی، نظام النکاح فی الشریعه الاسلامیه الغراء، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ «بانک شیر مادر»، سایت مرکز آموزشی درمانی حضرت زینب(س).
- ↑ مرتاضی، «پژوهشی در تاریخچه و ضرورت تأسیس بانک شیر مادران و چالشهای فقهی - حقوقی پیش روی آن»، ص۵۸.
- ↑ «گفت‌وگو با مدیر اولین «بانک شیر مادر» در ایران»، سایت خبرگزاری تسنیم.
- ↑ فلاح تفتی، «بررسی تطبیقی حکم تأسیس بانک شیر در مذاهب اسلامی»، ص۱۱۹.
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۲۰، ص۳۸۶؛ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۲۹۴.
- ↑ فلاح تفتی، «بررسی تطبیقی حکم تأسیس بانک شیر در مذاهب اسلامی»، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ ابن‌قدامة، شرح‌الکبیر، دار الکتاب العربی، ج۹، ص۲۰۲.
منابع
- ابن‌براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌حزم، علی بن احمد، المحلی بالآثار، بیروت، دار الجیل، ۱۴۲۵ق.
- ابن‌حنبل، مسند احمد بن حنبل، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۲۱ق.
- ابن‌رشد، محمد بن احمد، بدایةالمجتهد و نهایه المقتصد، بیروت، دارالفکر، ۱۹۹۵م.
- ابن‌قدامة، عبدالرحمن بن محمد، شرح‌الکبیر، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریرالوسیله، قم، مؤسّسة تنظیم ونشر آثار الإمام الخمینی، چاپ اول، ۱۴۳۴ق.
- «بانک شیر مادر»، سایت مرکز آموزشی درمانی حضرت زینب (س)، تاریخ درج مطلب: ۸ دی‌ماه ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۰ فروردین ۱۴۰۰ش.
- حرعاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم‌السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- حلبی، ابوصلاح، الکافی فی الفقه، اصفهان، مکتبة الإمام أمیر المؤمنین علیه السلام، ۱۴۰۳ق.
- دایرة المعارف الفقه الاسلامی، فرهنگ فقه فارسی، قم، دایرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- سبحانی، جعفر، نظام النکاح فی الشریعه الاسلامیه الغراء، قم، موسسه الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۶ق.
- سلار دیلمی، حمزة بن عبدالعزیز، المراسم فی الفقه الامامی، قم، منشورات الحرمین، ۱۴۰۴ق.
- شهید اول، محمد بن مکی، اللمعة الدمشقیة، بیروت، دارالتراث، ۱۴۱۰ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ سوم، ۱۳۸۷ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، المقنعة، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، مختلف الشیعه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- فاضل مقداد، عبدالله، کنز العرفان فی فقه القرآن، قم، منشورات المکتبة المرتضویة للإحیاء الآثار الجعفریة، بی‌تا.
- فلاح تفتی، فاطمه، «بررسی تطبیقی حکم تأسیس بانک شیر در مذاهب اسلامی»، پژوهش های فقهی، شماره ۱، بهار ۱۳۹۵ش.
- فلاح‌زاده، حسین، آموزش فقه، قم، انتشارات الهادی، ۱۳۸۲ش.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مرتاضی، احمد، «پژوهشی در تاریخچه و ضرورت تأسیس بانک شیر مادران و چالشهای فقهی - حقوقی پیش روی آن»، اخلاق و تاریخ پزشکی، شماره ۵، بهمن‌ماه ۱۳۹۴ش.
- مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، قاهره، انتشارات دارالحدیث، ۱۴۱۹ق.
- مغربی، قاضی نعمان، دعائم‌الاسلام، قم، مؤسسه آل البیت علیهم‌السلام، چاپ دوم، ۱۳۸۵ق.
- مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، زبدةالبیان فی آیات الاحکام، تهران، المکتبة المرتضویة لإحیاء الآثار الجعفریة، چاپ اول، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- منصور، جهانگیر، قانون مدنی با آخرین اصلاحیه‌ها و الحاقات همراه با قانون مسؤلیت مدنی، تهران، نشر دیدار، ۱۳۸۹ش.
- نجفی، محمد بن حسن، جواهرالکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، ۱۳۶۲ش.