تربیت فرزند
تربیت فرزند یا فرزندپروری به‌معنای ایجاد زمینه‌های رشد فرزند، به‌منظور برخورداری او از اخلاق نیکوی دینی و دنیوی است. تربیت فرزند بسیار مورد توجه روایات اسلامی است. در روایات اهل‌بیت(ع)، برای تربیت فرزند، سه دوره هفت‌ساله از زمان تولد تا ۲۱ سالگی در نظر گرفته شده که هر دوره شرایط و آداب خاصی دارد.
پرهیز از تنبیه و توهین، بخشیدن کرامت نفس، رعایت اعتدال و عدالت برخی از اصول تربیتی فرزندان است که در روایات به آن اشاره شده است. همچنین مواردی چون توجه به مراحل مختلف رشد، آموزش فرزندان، شرایط شیردهی، محبت به فرزندان و دقت در انتخاب همسر، از موضوعات پرتکرار در روایات تربیت فرزند است. طبق آموزه‌های اسلامی، علاوه بر رفتار والدین، ویژگی‌های وراثتی نیز در تربیت فرزند دخیل است.
تربیت فرزند از نگاه اندیشمندان اسلامی نیز مورد توجه بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی، حکیم و متکلم شیعه، برای تربیت فرزند به روش‌های چون کشف طبیعت و استعداد فرزند، ملکه‌ساختن معارف از راه تکرار و تذکر مداوم، مؤاخذه در صورت امتناع از وظایف دینی و انجام افعال زشت و ضررزدن به دیگران و عادت‌دادن به سختی‌ها اشاره می‌کند. ابن‌سینا نیز تأکید می‌کند که هریک از فرزندان را باید به فراخور استعداد خاصش بار آورد و به هیچ وجه نباید چیزی را بر همه، به‌یکسان تحمیل کرد؛ زیرا این کار به معنای نادیده‌انگاشتن تفاوت‌های سرشتی است که در نهایت به تباهی خواهد کشید.
اهمیت و جایگاه
فرازی از رساله حقوق امام سجاد(ع) در خصوص حق فرزندان:
«و اما حق فرزندت این است که بدانی او از توست و با خوب و بدش در دنیا، منتسب به توست و بی‌گمان، تو دربارهٔ آنچه برعهده‌ات است، یعنی خوب تربیت کردن او و راهنمایی او به سوی خداوند عزوجل و یاری او به فرمان‌برداری از خدا، مسئولی. پس در کار او، همانند کسی عمل کن که می‌داند برای نیکی‌کردن به او پاداش می‌گیرد و برای بدی‌کردن به او مجازات می‌شود.»
شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
تربیت فرزند از حقوق اساسی فرزند قلمداد شده است[۱] از نگاه اندیشمندان، این امر به‌معنای ایجاد زمینه برای پرورش و ظهور استعدادهای فرزند است.[۲] از نظر آنان، هدف از تربیت فرزند ارتقای ابعاد روحی و جسمی فرزند در مصالح دینی و دنیایی اوست.[۳]
تربیت فرزند در روایات اسلامی بسیار مورد توجه قرار گرفته است.[۴] طبق روایات اسلامی، پدر و مادر مسئولیت تربیت فرزندان را برعهده دارند.[۵] امام علی(ع) در توضیح آیه ۶ سوره تحریم، مسئله تربیت فرزندان را به عنوان یکی از مسئولیت‌های مؤمنان برای نجات از آتش مطرح کرده است.[۶] در منابع شیعی، همان‌گونه که پدر و مادر عامل ایجاد جسم فرزند خود هستند، تربیت آنان نیز خاستگاه رفتار فرزند دانسته شده است.[۷]
امام سجاد(ع) نیز در رساله حقوق خود، بخشی را به حق فرزند اختصاص داده و در آن به مسئولیت والدین در قبال تربیت الهی فرزند با عمل و آموزش اشاره کرده و سرنوشت فرزند را در گروی نوع تربیت پدر و مادر می‌داند.[۸]
بیشترین موضوعات مورد بحث در روایات تربیت فرزند
برخی از پژوهشگران، با بررسی فراوانی موضوعات مربوط به تربیت فرزند در کتاب اصول کافی، این موارد را به عنوان ده مضمون پرکاربرد مورد شمارش قرار داده‌اند:
توجه به مراحل مختلف رشد، آموزش فرزندان، شرایط شیردهی به فرزند، محبت به فرزندان، دقت در انتخاب همسر، برکاتِ داشتن فرزند صالح، تربیت صحیح فرزندان، سنت‌های حسنه، تأثیر تأدیب و تنبیه در تربیت و نام نیکو نهادن برای فرزندان.[۹]
همچنین اینان با تقسیم مراحل تربیت فرزند، بر اساس روایات، به سه دستهٔ قبل تولد، بعد تولد و بعد طفولیت، بر این باورند که پربسامدترین موضوع در میان روایاتِ مراحل تربیت فرزند به شرح ذیل است:
- مرحله قبل از تولد: دقت در انتخاب همسر؛
- مرحله بعد از تولد: توجه به شرایط دایه یا شیردهی و نیز نام‌گذاری مناسب؛
- مرحله بعد از طفولیت: رعایت اصول و قواعد تربیت فرزند، نظیر تأدیب و تنبیه فرزند، تربیت جنسی فرزند، وفای به عهد در مقابل فرزندان.[۱۰]
برخی از نکات تربیت فرزند در روایات
در روایات رسیده از امامان شیعه می‌توان نکاتی چند را جستجو کرد که در تربیت فرزند مؤثرند؛ مثل عدم تنبیه،[۱۱]عدم توهین،[۱۲]بخشیدن کرامت نفس،[۱۳]اعتدال در تربیت،[۱۴]رعایت عدالت،[۱۵]وفای به عهد،[۱۶]تربیت در سنین پایین[۱۷]و آموزش امور دینی و اجتماعی.[۱۸]
روش‌های تربیتی اهل‌بیت(ع)
برخی از محققان، روش‌های تربیتی اهل‌بیت(ع) را به سه دسته تقسیم کرده‌اند:
- روش‌های قطعی: مواردی چون مهرورزی، نصیحت، تکریم شخصیت، عدم تبعیض؛
- روش‌های اصلاحی: مواردی چون بخشش، تغافل، تشویق، تنبیه متناسب، بازی، شرکت‌دادن در مراسم مذهبی؛
- روش‌های کنایی: مواردی چون نصیحت پنهانی، برگزاری مسابقات و واگذاری برخی مسئولیت‌ها به فرزندان.[۱۹]
دوران‌های سه‌گانه در تربیت فرزند
در روایات شیعی، تربیت فرزند به سه دوره هفت‌ساله تقسیم شده است: در هفت سال اول، با عنوان «سیّد و آقا»، در هفت سال دوم با عنوان «مطیع و فرمانبردار» و در هفت سال سوّم با عنوان «وزیر و مسئول» معرفی شده است.[۲۰]
برخی این سه دوره را منطبق بر دوران کودکی، نوجوانی و جوانی دانسته‌اند[۲۱] و برخی نیز بر این باورند که این روش موجب پدیدآمدن شخصیت نیکو در فرزند می‌شود و ویژگی‌های روانی، هیجانی و رفتاریِ هماهنگ با فطرت را برایش فراهم می‌سازد.[۲۲]
نقش پاکی مادر و عملکرد پدر در تربیت فرزند
بنا بر پژوهشی، در اسلام، نقش وراثتی مادر در تربیت فرزند بیش از پدر است. در این میان، به برخی روایات و نیز آیه ۲۸ سوره مریم اشاره شده است؛[۲۳] به این دلیل که در این آیه به تأثیر ناپاکی مادر مریم(س) از زبان قوم وی اشاره شده است؛ درحالی‌که همه می‌دانستند مادر وی در طفولیت او از دنیا رفته است.[۲۴]
در خصوص تأثیر عملکرد پدر بر تربیت فرزند صالح، برخی به آیه ۴۹ سوره مریم استناد کرده‌اند که در آن به اعطای دو فرزند پاک (یعنی اسحاق(ع) و یعقوب(ع)) به ابراهیم(ع) اشاره شده که این موهبت را نتیجه عزلت‌گزینی وی و دوری او از غیرخدا می‌داند.[۲۵]
تربیت فرزند از نگاه اندیشمندان اسلامی
در برخی متون اخلاقی، توصیه‌هایی این‌چنین به پدر و مادر شده است: تقویت خوی حیا در کودک، آموزش آداب غذاخوردن، لباس‌پوشیدن، دوست‌یابی، آموختن خواندن و نوشتن و تعلیم قرآن و حدیث و اشعارِ نیک و احوال نیکان، صحبت‌کردن و بازی، و سرانجام دستورهای مربوط به پس از بلوغ، همچون اقامه نماز و روزه و برخی دیگر از تکالیف و احکام شرعیِ موردنیاز او.[۲۶]
خواجه نصیرالدین طوسی، حکیم و متکلم شیعه، برای تربیت فرزند روش‌های زیر را توصیه می‌کند:
- کشف طبیعت و استعداد فرزند؛
- ملکه‌ساختن معارف از راه تکرار و تذکر مداوم؛
- مؤاخذه در صورت امتناع از وظایف دینی و انجام افعال زشت و ضررزدن به دیگران؛
- عادت‌دادن به سختی.[۲۷]
از نظر ابن‌سینا تربیت کودک دارای شش مرحله است:
- مرحله اول (بدو تولد): انتخاب نام نیکو و شیردهی سالم؛
- مرحله دوم (پس از بازگرفتن از شیر): بازی و تربیت اخلاقی کودک؛
- مرحله سوم (حدود شش‌سالگی): آموزش کودک و تحصیل ملایم قرآن و علم؛
- مرحله چهارم: آشنایی با صنعت و حرفه؛
- مرحله پنجم: پرداختن به کار و اشتغال؛
- مرحله ششم: تشکیل زندگی مستقل.[۲۸]
ابن‌سینا همچنین تأکید می‌کند که هریک از فرزندان را باید به فراخور استعداد خاصش بار آورد و به هیچ وجه نباید چیزی را بر همه، به‌یکسان تحمیل کرد؛ زیرا این کار به معنای نادیده‌انگاشتن تفاوت‌های سرشتی است که در نهایت به تباهی خواهد کشید.[۲۹] او در کتاب قانون، رژیم غذایی را از زمان طفولیت تا نوجوانی ذکر می‌کند که در آنها علاوه بر مقاصد طبی، اهداف تعلیم‌وتربیتی را نیز مدنظر دارد.[۳۰]
کتابشناسی
به گزارش برخی، کتاب‌های تربیت فرزند تنوع بسیار بالایی داشته و با دو رویکرد کلی نگاشته شده است: برخی از این کتاب‌ها، همچون کتاب «با کودکت زندگی کن»، نوشته آذر دوست‌محمدی، تربیت فرزند را تنها از نظر روانشناسی بررسی کرده و برخی نیز همچون کتاب «اصول تعلیم و تربیت کودک (از منظر مکتب اسلام و علم روانشناسی)» نوشته فاطمه بیدی و اکبر رنجبرزاده تلفیقی از نگاه دینی و روان‌شناختی به این مسئله است.[۳۱]
برخی دیگر از کتاب‌ها در این زمینه عبارت است از:
- تربیت دینی کودک: این کتاب بازنویسی گفتارهای آیت‌الله حائری شیرازی در بیش از هفتاد جلسه «درس تربیت» با حضور دانشجویان علوم تربیتی است که در سال ۱۳۹۵ش به همت نشر معارف به چاپ رسیده است.[۳۲]
- کتاب تربیت فرزند با رویکرد فقهی، نوشته علیرضا اعرافی و سیدنقی موسوی: این کتاب در سال ۱۳۹۵ش به همت مؤسسه فرهنگی‌هنری اشراق و عرفان به چاپ رسیده است. در آن، با طراحی نظام سؤالات مطرح در تربیت فرزند تلاش شده پاسخی نیمه‌استدلالی، به برخی سؤالات ارائه شود. با توجه به فهرست مطالب این کتاب، تربیت اعتقادی، تربیت عبادی، تربیت عاطفی، تربیت جنسی و تربیت جسمانی موردتوجه قرار گرفته است.[۳۳]
پانویس
- ↑ وزیری فرد، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، ص۳.
- ↑ شریعتمداری، تعلیم و تربیت اسلامی، ۱۳۷۹ش، ص۳.
- ↑ انصاری، احکام و حقوق کودکان در اسلام، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۵۵۴–۵۵۱.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجه، ۱۳۷۳ق، ج۲، ص۱۲۱۱؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ قال رسول اللّه(ص): «ادّبُوا اوْلادَکُمْ فَانَّکُمْ مَسؤولُونَ عَنهم» (به نقل از فرهادیان، والدین و مربیان مسؤول، ۱۳۹۰ش، ص۳۷۴.)
- ↑ نگاه کنید به علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۹، ص۶۸۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲.
- ↑ ابن شعبه، رساله حقوق، بی تا، ص۶۷.
- ↑ مددی، تحلیل محتوای روایات تربیت فرزند در کتاب الکافی، ۱۴۰۰ش، ص۳۵.
- ↑ مددی، تحلیل محتوای روایات تربیت فرزند در کتاب الکافی، ۱۴۰۰ش، ص۳۸–۷۸.
- ↑ حلّی، عدّة الداعی، مکتبة الوجدانی، ص۷۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۲۹۷؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۲۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۵.
- ↑ نگاه کنید به فرهادیان، والدین و مربیان مسؤول، ۱۳۹۰ش، ص۳۳۹–۳۴۵.
- ↑ نگاه کنید به پورحسینی لیلا کوهی، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری، ۱۳۹۰ش، ص۳۰.
- ↑ بخاری، صحیح البخاری، چاپ محمد افندی، ج۳، ص۱۳۴؛ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۴۸۳.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۶۲۲؛ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۴۷–۴۹.
- ↑ نوربخش حبیب آبادی، روش‌های تربیتی اهل بیت(ع) در تربیت فرزند، ۱۳۹۶ش، ص۲۲–۱۰۳.
- ↑ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۱۴۱۲ق، ص۲۲۲.
- ↑ فرهادیان، آنچه والدین و مربیان باید بدانند، ۱۳۹۱ش، ص۱۱.
- ↑ شکوهی یکتا، مطالعهٔ تطبیقی سبک‌های فرزند پروری، ۱۳۸۵ش، ص۱۲۴.
- ↑ حسینی زاده، نقش وراثتی مادر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلامی، ۱۳۹۵ش، ص۵۳–۶۶.
- ↑ نگاه کنید به شریف لاهیجی، تفسیر، ۱۳۷۳، ج۳، ص۱۶؛ مغنیه، تفسیر الکاشف، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۱۷۹.
- ↑ نویسندگان، «حقیقت و آثار اعتکاف»، ص۶۷.
- ↑ مسکویه، تهذیب الأخلاق، ۱۳۹۸ق، ص۶۸–۷۵؛ غزالی، احیاء علوم‌الدین، دارالندوه، ج۲، ص۲۱۷–۲۱۸ و ج۳، ص۷۲–۷۴.
- ↑ صدیق اعلم، تاریخ فرهنگ ایران، ۱۳۵۱ش، ص۱۳۹–۱۶۶.
- ↑ پورحسینی لیلا کوهی، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری، ۱۳۹۰ش، ص۳۷.
- ↑ پورحسینی لیلا کوهی، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری، ۱۳۹۰ش، ص۳۸.
- ↑ پورحسینی لیلا کوهی، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری، ۱۳۹۰ش، ص۳۸.
- ↑ معرفی بهترین کتاب‌های تربیت کودک که هر والدینی باید بخواند!، سایت کتابراه
- ↑ تربیت دینی کودک، سایت نشرمعارف.
- ↑ تربیت فرزند با رویکرد فقهی، سایت پاتوق کتاب فردا.
منابع
- ابوداوود، سلیمان بن اشعث، سنن ابی‌داوود، بیروت، چاپ سعید محمد لحام، ۱۴۱۰ق.
- ابن‌حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۳۸۵ق.
- ابن شعبه، حسن بن علی، رساله حقوق، مشهد، آستان قدس رضوی، بی تا.
- ابن‌ماجه، سنن ابن‌ماجة، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴ [، چاپ افست، بیروت، بی‌تا.
- انصاری، قدرت‌الله، احکام و حقوق کودکان در اسلام، بی جا، انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۱ش.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، استانبول، چاپ محمد ذهنی‌افندی، ۱۴۰۱ق.
- پورحسینی لیلا کوهی، فاطمه، بررسی رابطه جهت‌گیری مذهبی و سبک‌های فرزندپروری با الگوی فرزند پروری سالم، دانشکده روانشناسی دانشگاه تهران، ۱۳۹۰ش.
- تربیت فرزند با رویکرد فقهی، سایت پاتوق کتاب فردا، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- تربیت دینی کودک، سایت نشرمعارف، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- حسینی زاده، سیدعلی، نقش وراثتی مادر در تربیت فرزند از دیدگاه اسلامی، تربیت اسلامی، ش۲۲، بهار و تابستان ۱۳۹۵ش.
- حلّی، ابن‌فهد، عدّة الداعی و نجاح الساعی، قم، مکتبة الوجدانی، بی‌تا.
- شریعتمداری، علی، تعلیم و تربیت اسلامی، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۷۹ش.
- شریف لاهیجی، محمدبن علی، تفسیر شریف لاهیجی، تهران، نشر داد، ۱۳۷۳ش.
- شکوهی یکتا، محسن، مطالعهٔ تطبیقی سبک‌های فرزند پروری، تربیت اسلامی، ش۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۵ش.
- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: علی اکبرغفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- صادقی، منصوره السادات، کیفیت رابطه والد فرزندی پیش شرط تربیت دینی فرزندان، فصلنامه خانواده پژوهی، سال ۳، ش۹، ۱۳۸۶ش.
- صدیق اعلم، عیسی، تاریخ فرهنگ ایران، تهران، شرکت سهامی طبع کتاب، ۱۳۵۱ش.
- طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، چاپ چهارم، ۱۴۱۲ق.
- علامه طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان، چاپ پنجم، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم‌الدین، بیروت، دارالندوة الجدیدة، بی‌تا.
- غلامی جلیسه، سمیه، نقش جهت‌گیری مذهبی والدین در سبک‌های فرزند پروری و خشونت، پایان‌نامه کارشناس ارشد رشته علوم تربیتی و روانشناسی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۹۲ش.
- فرهادیان، رضا، آنچه والدین و مربیان باید بدانند، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۱ش.
- فرهادیان، رضا، والدین و مربیان مسؤول، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
- ٰکلینی، محمد بن یعقوب، کافی، به تحقیق علی‌اکبر غفاری، آخوندی، محمد، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مددی، نجیبه، تحلیل محتوای روایات تربیت فرزند در کتاب الکافی، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث، تهران، دانشگاه الزهراء، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، اسفند ۱۴۰۰ش.
- مسکویه، احمد بن محمد، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، بیروت، چاپ حسن تمیم، ۱۳۹۸ق.
- معدنی پور، علی، مطالعه تطبیقی ارزش‌های تربیت فرزند در آسیای میانه، خاورمیانه و شمال آفریقا، فصلنامه خانواده پژوهی، ش۲۴، ۱۳۸۹ش.
- معرفی بهترین کتاب‌های تربیت کودک که هر والدینی باید بخواند!، سایت کتابراه، تاریخ بازدید: ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۲۴ق.
- موسوی، سید حسین، مثبت سه، قم، هیئت امروز، ۱۴۰۰ش.
- نوربخش حبیب آبادی، ریحانه، روش‌های تربیتی اهل بیت(ع) در تربیت فرزند، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی، گرایش علوم قرآن و حدیث، اصفهان، دانشگاه پیام نور، ۱۳۹۶ش.
- نویسندگان، حقیقت و آثار اعتکاف، نشریه تربیتی اخلاقی خلق، ش۲۹، خرداد و تیر ۱۳۹۱ش.
- نیشابوری، محمد بن حسن، روضة الواعظین، نجف، بی‌نا، ۱۳۸۶ق.
- وزیری فرد، سید محمدجواد، قرایی، تکتم، «بررسی حقوق فرزند بر والدین و ارتباط این حقوق با تربیت و تأدیب وی»، نخستین کنفرانس بین‌المللی هزاره سوم و علوم انسانی، ۱۳۹۵ش.
Baumrind ,D, The influence of parenting style on adolesceri compelence and substance uwe,* Journal of Early Adolescence, 1991.
- Luster, T, Rhoades, K & Haas, B, The relation between parental values and parenting behavior: A test of the Kohn hypothesis, Journal of Marriage and the Family, 51, 1989.
- Ellison. C. G, & Sherkat, D. E, Obedience and autonomy: Religion and parental values reconsidered, Journal for the Scientific Study of Religion, 32, 1993.