تلقیح مصنوعی

تلقیح مصنوعی به‌معنای باردارکردن جنس مؤنث بدون آمیزش جنسی و با استفاده از وسائل کمکی پزشکی است. این مسئله از مسائل مستحدثه فقه شیعه است. فقیهان شیعه درباره حکم شرعی تلقیح، اختلاف نظر دارند: فقهایی مانند سید علی خامنه‌ای و سید حسن طباطبایی قمی تلقیح مصنوعی را به صورت مطلق جایز می‌دانند. از نظر سید ابوالقاسم خویی، امام خمینی و عده‌ای دیگر از فقها، تلقیح فقط بین زن و شوهر جایز است. مستند فقها در این مسئله، اطلاقات قرآنی، اصل برائت، اصل احتیاط و نیز روایاتی است که در موارد مشابهِ تلقیح مانند انتقال نطفه در حین مساحقه و تفخیذ وارد شده است.

فقیهان در بررسی احکام وضعی مربوط به تلقیح مصنوعی به رابطه نَسَب طفلِ متولدشده به روش تلقیح مصنوعی با صاحبانِ اِسپرم، تخمک و رَحِم پرداخته‌اند. از جمله مسائل مهم در مورد طفلِ متولد از تلقیح، ارث، نفقه، حضانت، ولایت و محرمیت و نیز نفقه زن حامل جنین، احکام سقط و عده او است.

تعریف و اهمیت

تلقیح مصنوعی به معنای باردارکردن جنس مونث، بدون آمیزش جنسی و با استفاده از وسایل کمکی پزشکی،^[۱] مسئله‌‌ای نوظهور در فقه و فاقد داده‌های مستقیم فقهی است.^[۲] حکم شرعی این مسئله به جهت تمایل فطری انسان به تولید نسل،^[۳] تاکید اسلام بر فرزندآوری^[۴] و همچنین عسر و حرج موجود در ناباروری قابل توجه و مورد اهمیت دانسته‌اند.^[۵]

به گفته برخی پژوهشگران این عمل، ابتدا، در اواسط قرن هفدهم میلادی، به منظور تکثیر نژاد و نسل حیوانات اهلی انجام شد و حدود یک قرن بعد بر انسان انجام گرفت و دارای نتایج مثبتی بود.^[۶] اولین قانون در خصوص تلقیح مصنوعی در ایران، با عنوان قانون «نحوه اهدای جنین به زوجین نابارور»، در سال ۱۳۸۲ش تصویب شد.^[۷]

فتواهای فقیهان درباره تلقیح مصنوعی

فقیهان شیعه، برای به‌دست‌آوردن احکام تکلیفی مرتبط با این مسئله، به اصول عملیه نظیر برائت و احتیاط و همچنین اطلاقات قرآنی و روایات صادرشده در مسائلی چون زنا،^[۸] و حاملگیِ بعد از تفخیذ^[۹] و مساحقه استناد کرده‌اند.^[۱۰] به گفته محمدجواد فاضل لنکرانی شکل‌های مختلفی در مورد تلقیح مصنوعی قابل ترسیم است که شامل تقسیم‌بندی‌هایی نسبت به مکان لقاح، مکان نگهداری جنین، دهنده اسپرم و تخمک، زنده یا مرده بودن دهنده اسپرم، تخمک یا هر دو و موارد دیگر است.^[۱۱] رأی فقیهان درمورد برخی از موارد تلقیح مصنوعی به شرح زیر است:

صاحب اسپرم و تخمک، مرد و زن متقاضی باشد؛ به گفته پژوهشگران اکثر مراجع شیعه مانند امام خمینی^[۱۲] و محمدصادق روحانی این نوع تلقیح را جایز می‌دانند.^[۱۳]
صاحب اسپرم، بیگانه و صاحب تخمک، زن متقاضی باشد (اهدای اسپرم)؛^[۱۴] عده‌ای از فقیهان شیعه چون سید ابوالقاسم خویی^[۱۵] و حسینعلی منتظری^[۱۶] این قسم را حرام دانسته‌اند.^[۱۷]
صاحب اسپرم، مرد متقاضی باشد و صاحب تخمک، بیگانه باشد (اهدای تخمک)؛ به نقل از پژوهشگران برخی فقیهان چون محمد فاضل لنکرانی و ناصر مکارم شیرازی این عمل را حرام می‌دانند.^[۱۸]
صاحب اسپرم و صاحب تخمک، بیگانه باشند (اهدای جنین)؛ به گفته ناظم‌زاده فقیهانی چون امام خمینی^[۱۹] و محمد فاضل لنکرانی در این مورد حکم به حرمت داده‌اند. اما این عمل را مصداق زنا نمی‌دانند. آنها شرط تحقق زنا را دُخول می‌دانند.^[۲۰]
اسپرم و تخمک مرد و زن متقاضی خارج رحم لقاح شود و در رحم زن بیگانه پرورش دهند (رحم اجاره‌ای).^[۲۱] به گفته محققان جمعی از مراجع تقلید شیعه چون سید علی خامنه‌ای، سید علی سیستانی و ناصر مکارم شیرازی به مشروعیت رحم اجاره‌ای حکم می‌کنند.^[۲۲] در مقابل مراجعی چون امام خمینی، سید ابوالقاسم خویی باور به حرام بودن این عمل دارند.^[۲۳]
اسپرم مرد بیگانه با تخمک زن متقاضی خارج رحم لقاح شود و در رحم زن متقاضی (اسپرم اهدایی) یا زن بیگانه پروریده شود. سید ابوالقاسم خویی این قسم را جایز نمی‌داند و معتقد است نباید نطفه مرد را، به زن دیگر که نسبت به او بیگانه است تلقیح کرد.^[۲۴] در مقابل به نقل از برخی پژوهشگران، محمدتقی بهجت این عمل را جایز می‌داند.^[۲۵]

تلقیح غیرانسانی

به باور محققان در تلقیح مصنوعی غیر انسانی حداقل یک طرف عملیاتِ لقاح، گیاه یا حیوان است.^[۲۶] به اعتقاد محسن حرم‌پناهی، فقیه و از شاگردان آیت الله بروجردی، تلقیح منی حیوان در رحم حیوان دیگر و تلقیح نطفه گیاه در رحم حیوان جایز است اما در رحم انسان باید احتیاط شود.^[۲۷]

مبانی فقهی تلقیح مصنوعی

در کشف حکم شرعی تلقیح مصنوعی برخی مبانی مورد استفاده فقیهان به شرح زیر است:

حکم انعقاد و انتقال اسپرم و تخمک غیرزوجین به رحم: به باور فقیهان ترکیب اسپرم و تخمک جایز است اما قراردادن نطفه حاصل از آن در رحم بیگانه حرام است.^[۲۸]

حکم بقای زوجیت بعد از مرگ: برخی فقیهان چون یوسف صانعی و سید محمود شاهرودی اخذ اسپرم از مرد در زمان حیات و نگهداری در بانک اسپرم را تا انقضای عده زن ممکن دانسته‌اند.^[۲۹]

حکم استمنا، لمس و نگاه به عورت به‌جهت درمان: به گفته پژوهشگران، سید علی سیستانی با توجه به مراتب ضرورت، کشف عورت را جایز می‌داند.^[۳۰] همچنین محمدرضا سیستانی در کتاب وسائل الانجاب الصناعیه استمناء با فعل غیر شهوی برای اخذ اسپرم را حرام نمی‌داند.^[۳۱]

آثار فقهی و حقوقی تلقیح مصنوعی

به باور فقیهانی چون امام خمینی و سید علی خامنه‌ای پدر طفل متولد از تلقیح، همان صاحب اسپرم است.^[۳۲] در مقابل به گفته برخی محققان، فقیهانی چون سید محمدسعید حکیم و صاحب جواهر آمیزش را از شروط تحقق نسب می‌دانند و معتقدند صاحب اسپرم پدر نیست.^[۳۳] در انتساب طفل به مادر، برخی از فقیهان صاحب رحم، برخی صاحب تخمک و برخی هردو را مادر می‌دانند.^[۳۴] به باور برخی پژوهشگران چون مسائلی نظیر ازدواج، حضانت، تربیت، ولایت، ارث و نفقه مرتبط با نسَب است؛ طفل به هرکس منسوب شود مسئولیت این حقوق کودک (بغیر از ارث) با او است.^[۳۵]

احکام زنی که مورد لقاح واقع می‌شود

سقط جنین: به گفته پژوهشگران، فقیهان معتقدند در صورت اسقاط جنین متولد از تلقیح مصنوعی، پرداخت دیه واجب است.^[۳۶]
مهریه: پژوهشگران معتقدند تلقیح مصنوعی منجر به ثبوت مهریه می‌شود؛^[۳۷] چراکه ورود نطفه سبب بارداری و ازاله بکارت است.^[۳۸]
نفقه زن حامل: به گفته سید محسن مرتضوی فقیهان معتقدند جنین تلقیح شده به هرکس منتسب باشد نفقه نیز به عهده او است.^[۳۹]

عدّه: به باور فقیهان زنی که با او تلقیح مصنوعی انجام شده است در برخی شرایط چون تزریق نطفه شوهر به رحم زن^[۴۰] و همچنین تزریق اسپرم مرد بیگانه (در صورت زنا ندانستن این عمل)، باید عده نگه دارد.^[۴۱]

معاملات مرتبط با تلقیح مصنوعی

خرید و فروش اسپرم یا تخمک به منظور تلقیح: به باور فقیهان معامله بر نجاسات جایز نیست^[۴۲] اما به‌دلیل وجود منفعت عقلایی در تلقیح مصنوعی، معامله این مایع جایز دانسته شده.^[۴۳]
اجاره رحم: به گفته محمدرضا سیستانی در برخی صور مانند بارداری با اسپرم زوج، اجاره رحم صحیح است؛ اما در برخی موارد مانند جایی که بارداری مصنوعی زنا محسوب شود اجاره رحم حرام است.^[۴۴]

تک‌نگاری

باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق نوشته محمدرضا رضانیا معلم. او در این کتاب به توضیح انواع تلقیح، پیشینه و بررسی‌های پزشکی آن، نظرات فقیهان و حقوقدانان در مورد احکام تکلیفی و وضعی تلقیح پرداخته است. این کتاب دارای ضمیمه‌ای است که در آن نظرات فقهی سایر ادیان بیان شده است. این کتاب به زبان فارسی در سال ۱۳۸۳ش توسط انتشارات بوستان کتاب قم به چاپ رسیده است.
وسائل الانجاب الصناعیه: کتابی به زبان عربی نوشته سید محمدرضا سیستانی. او در سه فصل به بررسی فقهی روش‌های تلقیح مصنوعی و احکام و آثار فقهی مرتبط با آن پرداخته است. سیستانی از میان انواع تلقیح مصنوعی، بارداری با اسپرم مرد بیگانه را با اتکاء به ارتکاز متشرعه حرام می‌داند. این کتاب در سال ۲۰۰۴م توسط انتشارات دار المؤرّخ العربی در بیروت منتشر گردیده است.
بررسی فقهی-حقوقی تلقیح مصنوعی تألیف محمدجواد فاضل لنکرانی که در سال ۱۳۸۷ش از سوی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) منتشر شده است.

پانویس

↑ حسینی‌نیک، «بررسی تأسیس حقوقی مادر جانشین در تلقیح مصنوعی،» ص۴۱؛ عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۳۱؛ حیدری، «تحلیل فقهی و حقوقی آثار تلقیح مصنوعی به وسیله اجاره رحم»، ص۲۸۲.
↑ ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۹۴؛ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.
↑ ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۱۵.
↑ ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۲۵.
↑ نصرتی مراللو، لقاح مصنوعی و اهدای جنین از منظر فقه و حقوق اسلام، ص۴۲.
↑ وطن‌خواه، «تلقیح مصنوعی از دیدگاه اخلاق و حقوق کیفری»، ص۱۳۸؛ میرهاشمی، «تلقیح مصنوعی در اندیشه فقهی- حقوقی و موافقان و مخالفان آن»، ص۲.
↑ حسینی‌نیک، «بررسی تأسیس حقوقی مادر جانشین در تلقیح مصنوعی»، ص۴۲.
↑ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۵.
↑ ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۹۰.
↑ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۴۵۸؛ دلپذیر، «حکم تکلیفی تلقیح مصنوعی با تاکید بر فتوای آیت الله خامنه‌ای»، ص۳۰.
↑ فاضل لنکرانی، بررسی فقهی حقوقی تلقیح مصنوعی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴-۱۷.
↑ خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۶۲۱.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۰-۱۳۳.
↑ نظری، «بررسی فقهی نسب کودک پدیدآمده از تلقیح مصنوعی»، ص۱۵۳.
↑ خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۷.
↑ منتظری، احکام پزشکی، ۱۴۲۷ق، ص۸۸.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۵-۱۳۹.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۹.
↑ خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۶۲۱.
↑ ناظم زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۹۰.
↑ عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۳۸.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۵-۱۴۷.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۸-۱۴۹.
↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۷.
↑ داداش‌علی، بررسی ادله و احکام فقهی تلقیح مصنوعی از منظر امامیه و اهل سنت، ۱۴۰۰ش، ص۶۳.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۲۰-۱۲۶ و ص۱۴۹-۱۵۴.
↑ حرم‌پناهی، «تلقیح مصنوعی۱»، ص۱۵۱.
↑ عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۳۹؛ حرم پناهی، «تلقیح مصنوعی۲»، ص۱۴۸؛ سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۶۵؛ حرم پناهی، «تلقیح مصنوعی۲»، ص۱۴۹؛ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۴۲-۱۱۶.
↑ ضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۴-۲۳۶؛ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۳۸-۴۲؛ ناظم زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۱۶۶.
↑ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۴.
↑ سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۲۶۰-۲۶۵.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۸۴؛ عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۴۰؛ نظری، «بررسی فقهی نسب کودک پدیدآمده از تلقیح مصنوعی»، ص۱۶۸-۱۶۹.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۸۴-۱۸۵.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۹۵-۲۰۹.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۱۷.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۲.
↑ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۰.
↑ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۰.
↑ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۴۷و۲۴۸.
↑ مرتضوی، «بررسی حکم عدّه از زوج در صور مختلف تلقیح مصنوعی از دیدگاه فقه امامیه»، ص۱۱۵.
↑ مرتضوی، «بررسی حکم عدّه از زوج در صور مختلف تلقیح مصنوعی از دیدگاه فقه امامیه»، ص۱۱۸-۱۲۱.
↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج‌۵، ص۲۹۰.
↑ سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۳۱۴؛ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۸.
↑ سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۳۱۵و۳۲۷.

منابع

قرآن کریم.
دلپذیر، حسن، «حکم تکلیفی تلقیح مصنوعی با تاکید بر فتوای آیت الله خامنه‌ای»، دوفصلنامه نقدنامه زبان‌های خارجی، دوره ۲، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش.
حسینی‌نیک، سید حسین، «بررسی تاسیس حقوقی مادر جانشین در تلقیح مصنوعی»، ماهنامه کانون، شماره ۱۱۱، ۱۳۹۸ش.
حیدری، حسن، «تحلیل فقهی و حقوقی آثار تلقیح مصنوعی به وسیله اجاره رحم»، فصلنامه قانون‌یار، دوره ۲، شماره ۵، ۱۳۹۸ش.
حرم‌پناهی، محسن، «تلقیح مصنوعی ۱»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۹، بهار ۱۳۷۶ش.
حرم‌پناهی، محسن، «تلقیح مصنوعی ۲»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، شماره ۱۰، تابستان ۱۳۷۶ش.
داداش‌علی، فرزانه، بررسی ادله و احکام فقهی تلقیح مصنوعی از منظر امامیه و اهل سنت، قم، میراث ماندگار، چاپ اول، ۱۴۰۰ش.
رضانیا‌معلم، محمدرضا، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه وحقوق، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
سیستانی، محمدرضا، وسائل الانجاب الصناعیة، بیروت، دارالمورخ العربی، چاپ اول، ۲۰۰۴م.
عبدالخانی، ساجده، موسوی، سید علی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه و حقوق»، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، سال یازدهم، شماره ۳۵، ۱۳۹۶ش.
فاضل لنکرانی، محمدجواد، بررسی فقهی-حقوقی تلقیح مصنوعی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
مرتضوی، سید محسن، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، قم، بوستان کتاب، چاپ دوم، ۱۳۹۹ش.
مرتضوی، سید محسن، «بررسی حکم عدّه از زوج در صور مختلف تلقیح مصنوعی از دیدگاه فقه امامیه»، فصلنامه جستارهای فقهی اصولی، شماره پیاپی ۲۹، ۱۴۰۱ش.
میرهاشمی، سرور، «تلقیح مصنوعی در اندیشه فقهی- حقوقی و موافقان و مخالفان آن»، دوفصلنامه ندای صادق، شماره ۳۶، ۱۳۸۳ش.
منتظری، حسینعلی، احکام پزشکی، قم، سایه، چاپ سوم، ۱۴۲۷ق.
نصرتی مراللو، عظیمه، لقاح مصنوعی و اهدای جنین از منظر فقه و حقوق اسلام، تهران، خرسندی، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
ناظم‌زاده، سید اصغر، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، قم، بوستان کتاب، چاپ اول، ۱۴۰۱ش.
نظری، اعظم، «بررسی فقهی نسب کودک پدیدآمده از تلقیح مصنوعی»، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، شماره ۲۳، ۱۳۸۹ش.

[1] حسینی‌نیک، «بررسی تأسیس حقوقی مادر جانشین در تلقیح مصنوعی،» ص۴۱؛ عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۳۱؛ حیدری، «تحلیل فقهی و حقوقی آثار تلقیح مصنوعی به وسیله اجاره رحم»، ص۲۸۲.

[2] ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۹۴؛ رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۳۷.

[3] ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۱۵.

[4] ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۲۵.

[5] نصرتی مراللو، لقاح مصنوعی و اهدای جنین از منظر فقه و حقوق اسلام، ص۴۲.

[6] وطن‌خواه، «تلقیح مصنوعی از دیدگاه اخلاق و حقوق کیفری»، ص۱۳۸؛ میرهاشمی، «تلقیح مصنوعی در اندیشه فقهی- حقوقی و موافقان و مخالفان آن»، ص۲.

[7] حسینی‌نیک، «بررسی تأسیس حقوقی مادر جانشین در تلقیح مصنوعی»، ص۴۲.

[8] رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۵.

[9] ناظم‌زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۹۰.

[10] رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۴۵۸؛ دلپذیر، «حکم تکلیفی تلقیح مصنوعی با تاکید بر فتوای آیت الله خامنه‌ای»، ص۳۰.

[11] فاضل لنکرانی، بررسی فقهی حقوقی تلقیح مصنوعی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴-۱۷.

[12] خمینی، تحریر الوسیلة، ج۲، ص۶۲۱.

[13] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۰-۱۳۳.

[14] نظری، «بررسی فقهی نسب کودک پدیدآمده از تلقیح مصنوعی»، ص۱۵۳.

[15] خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۷.

[16] منتظری، احکام پزشکی، ۱۴۲۷ق، ص۸۸.

[17] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۵-۱۳۹.

[18] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۹.

[19] خمینی، تحریر الوسیلة، ۱۳۹۰ق، ج۲، ص۶۲۱.

[20] ناظم زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۹۰.

[21] عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۳۸.

[22] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۵-۱۴۷.

[23] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۸-۱۴۹.

[24] سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۴۲۷.

[25] داداش‌علی، بررسی ادله و احکام فقهی تلقیح مصنوعی از منظر امامیه و اهل سنت، ۱۴۰۰ش، ص۶۳.

[26] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۲۰-۱۲۶ و ص۱۴۹-۱۵۴.

[27] حرم‌پناهی، «تلقیح مصنوعی۱»، ص۱۵۱.

[28] عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۳۹؛ حرم پناهی، «تلقیح مصنوعی۲»، ص۱۴۸؛ سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۶۵؛ حرم پناهی، «تلقیح مصنوعی۲»، ص۱۴۹؛ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۴۲-۱۱۶.

[29] ضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۴-۲۳۶؛ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۳۸-۴۲؛ ناظم زاده، تلقیح مصنوعی از نگاه فقه، ۱۴۰۱ش، ص۱۶۶.

[30] رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۲۱۴.

[31] سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۲۶۰-۲۶۵.

[32] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۸۴؛ عبدالخانی، موسوی، «تلقیح مصنوعی از منظر فقه وحقوق»، ص۴۰؛ نظری، «بررسی فقهی نسب کودک پدیدآمده از تلقیح مصنوعی»، ص۱۶۸-۱۶۹.

[33] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۸۴-۱۸۵.

[34] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۱۹۵-۲۰۹.

[35] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۱۷.

[36] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۲.

[37] رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۰.

[38] رضانیا‌معلم، باروری‌های پزشکی از دیدگاه فقه و حقوق، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۰.

[39] مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۴۷و۲۴۸.

[40] مرتضوی، «بررسی حکم عدّه از زوج در صور مختلف تلقیح مصنوعی از دیدگاه فقه امامیه»، ص۱۱۵.

[41] مرتضوی، «بررسی حکم عدّه از زوج در صور مختلف تلقیح مصنوعی از دیدگاه فقه امامیه»، ص۱۱۸-۱۲۱.

[42] نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج‌۵، ص۲۹۰.

[43] سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۳۱۴؛ مرتضوی، تلقیح مصنوعی در آینه فقه، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۸.

[44] سیستانی، وسائل الانجاب الصناعیة، ۲۰۰۴م، ص۳۱۵و۳۲۷.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

ن ب و مسائل مستحدثه فقه
مالی	بیمه • ارز دیجیتال • اوراق بهادار • بورس • سرقفلی • مالکیت معنوی • بانکداری اسلامی • بخت‌آزمایی • بهره بانکی • جریمه دیرکرد
خانواده	تغییر جنسیت • تلقیح مصنوعی • عقیم‌سازی • کنترل جمعیت • سقط جنین • کودک‌همسری • رحم جایگزین
سایر	شبیه‌سازی انسان • مرگ مغزی • پیوند اعضا • اهدا عضو • اشتغال زنان • کالبدشکافی • اتانازی • فقه نظام • سلاح کشتار جمعی • استعمال دخانیات