عذاب الهی عقوبت و شکنجه‌ای است که انسان‌ها در پی انجام گناهان و تکذیب خدا و پیامبران در دنیا و آخرت گرفتار آن می‌شوند. برخی عذاب الهی را تجسم اعمال خود انسان دانسته‌اند. جهنم جایگاهی برای عذاب الهی در قیامت است.
وعده‌ٔ خلود یا همیشگی بودن عذاب الهی برای گروهی از انسان‌ها مورد اختلاف است برخی آن‌را با عدالت و رحمت خداوند ناسازگار و «خُلْد» را به معنای مدت طولانی و نه همیشگی معنا کرده‌اند؛ در مقابل عده‌ای آن‌را با رحمت و عدالت الهی همگون دانسته و برای آن توجیهاتی بیان کرده‌اند.
عذاب‌های الهی انواع و کیفیات مختلفی دارد؛ عذاب قبر، عذاب جهنم، عذاب مسخ و عذاب استیصال از جمله‌ٔ آن‌هاست.
وجود شخص پیامبر(ص) و انسان‌های صالح، استغفار، احسان، پیروی از دستورات الهی، و... را از موانع نزول عذاب برشمرده‌اند.
عذاب و مشتقات آن ۳۷۳ مرتبه و در ۶۹ سوره از قرآن کریم به کار رفته است.
عذاب الهی از مشترکات ادیان الهی است.
عذاب چیست و چه کسانی عذاب می‌شوند؟
عذاب به معنای عقوبت، شکنجه و یا سخت‌گرفتن و رنج‌دادن است.[۱]
عذاب و مشتقات آن ۳۷۳ مرتبه و در ۶۹ سوره از قرآن کریم به کار رفته است.[۲] مطابق گفته برخی محققین، افعالی که از این واژه مشتق شده‌اند همگی از باب تفعیل بوده که دلالت بر کثرت و گستردگی و استمرار دارد.[۳] همنشینی برخی واژگان با کلمهٔ «عذاب» در قرآن کریم همچون: «عذابٌ شَدید»، «عذابٌ قَریب»، «عذاباً نُکرا»، «عذاباً کبیرا»، «العذابُ الأکْبَر و العذابَ الأدْنی»، «عذابٌ مُهینٌ»، «عذابٌ غَلیظ»، «عَذابٌ مُقیم»، «عذاباً ضِعْفا»، «عذاباً صَعَدا»، «عذابٌ عَظیم»، «عذابٌ واصِب»، «عذابَ الحَریق»، «عذاب جَهَنّم»، «عذابَ الهُون»، «عذابِ السّّعِیر»، «عذابَ الخُلد»، «عذابَ الخِزْی»، «عذابَ الحَمیم»، «عذابَ النّار» را گواه وجودِ انواع مختلفی از عذاب و کیفیات گوناگون آن دانسته‌اند که هر کدام مخصوص گناه و خطایی خاص است.[۴]
کافران، منافقان، گمراهان، رباخواران، قاتلان، ظالمان، تکذیب‌کنندگانِ پیامبران و آیات الهی از جمله گروه‌هایی هستند که به آنها وعده عذاب داده شده است. برخی بر اساس آیه ۱۴۵ سورهٔ نساء معتقدند سخت‌ترین نوع عذاب برای منافقان است.[۵]
چرایی عذاب الهی
به گزارش گروهی از دین‌پژوهان، عذاب الهی در برزخ و قیامت ناشی از اعمال بد انسان و عقوبت گناهان اوست؛ اما سختی‌ها و رنج‌ها در دنیا، ممکن است عذاب الهی نبوده و علت‌های دیگری داشته باشد؛
عده‌ای با استناد به آیه‌ٔ ۳ سوره بلد، گفته‌اند برخی از مشکلات و سختی‌های دنیا از ویژگی‌های عالم دنیا است؛ اما گاه ممکن است مشکلات، ناشی از رحمت الهی به جهتِ ارتقای رتبه، عبرت آموزی، تضرّع و یا بازگشت و توبه باشد؛ آنها همچنین پاره‌ای از مشکلات و سختی‌ها را ناشی از اشتباهِ خودِ انسان و عدم‌دقت یا عدم‌مشورت و تجربه دیگران دانسته‌اند. در نهایت گفته شده جدای از این موارد، وجود برخی مشکلات و سختی‌ها، عقوبت اعمال خطا و گناهان است.[۶]
مطابق آنچه در قرآن کریم آمده است خداوند پاداش نیکوکاران را بر خود واجب دانسته اما عذابشان را ناشی از کردار خودشان معرفی کرده است؛[۷] گفته شده از آن‌جا که خداوند بی‌نیاز مطلق است، «عذاب» نمی‌تواند جنبهٔ انتقام داشته باشد؛[۸] بر این اساس عذاب‌های الهی را صورتی دیگر از گناهان انسان معرفی کرده که در قالب عذاب تجسّم پیدا کرده‌اند.[۹] جوادی آملی فیلسوف و مفسّر قرن ۱۴ هجری قمری، توضیح داده است که رابطهٔ بین عذاب و عملِ خطا، فراتر از رابطهٔ میان علت و معلول است بدین صورت که هر عملی دارای باطنی است و باطن گناه، عذاب است که در برزخ و قیامت ظهور پیدا می‌کند.[۱۰] در مقابل عده‌ای با استناد به برخی آیات که خداوند تواناییِ گذشتِ از بندگان را دارد و می‌تواند از عذاب آنها صرف‌نظر کند، منکر این نظریه شده‌اند.[۱۱]
عده‌ای نیز عذاب الهی را مجموعه اعمالی، برای پاک شدن روح و بازگشت به فطرت اولیه دانسته‌اند؛ در توضیح این مطلب گفته شده انسان با گناهان به فطرت اولیه خود آسیب رسانده و عذاب الهی فرایندی است در جهت ترمیم این آسیب‌ها و برگشت به فطرت پاک اولیه.
عذاب پس از مرگ
عذاب الهی ممکن است در دنیا با بروز برخی مشکلات و سختی‌ها یا پس از مرگ با آتش جهنم یا عذاب قبر یا برزخ و... صورت پذیرد.[۱۲]
عذاب قبر
عذاب قبر سختی‌ها و فشارهایی است که پس از مرگ در برزخ بر انسان وارد می‌شود. عالم قبر، همان عالم برزخ است که از زمان دفن میت (مُرده) شروع می‌شود و تا قیامت ادامه دارد.[۱۳]
عذاب جهنم
جهنم مظهر و جایگاه عذاب الهی است.[۱۴] جهنّم و عذاب الهی را از مشترکات ادیان الهی دانسته‌اند.[۱۵] جزئیات زیادی دربارۀ عذاب‌های جهنم و نسبت آن با گناهان افراد در تفصیل داستان معراج پیامبر(ص) و دیدار ایشان از جهنم آمده است.[۱۶]
خلود عذاب
واژه‌های «خالد، خُلد و خالدین» برای عذاب در قرآن کریم بکار رفته که به معنای همیشگی بودن عذاب برای برخی انسان‌ها است.[۱۷] برخی با بیان این شبهه که خطا و گناه انسان به هر‌اندازه هم که باشد سبب عذاب ابدی نباید بشود؛ خلود در عذاب را با عدالت خداوند ناسازگار پنداشته‌اند. در پاسخ عده‌ای خلد را به معنای زمانی طولانی و نه ابدی و همیشگی معنا کرده‌اند[۱۸]
در مقابل عده‌ای با سازگار پنداشتن عدالت الهی با خلود در عذاب، گفته‌اند: خطا اگر چه در زمانی محدود انجام می‌شود اما ممکن است آثار و عواقب جبران‌ناپذیر و ابدی داشته باشد؛ مثل کسی که چشم کسی را در لحظه‌ای کور می‌کند اما این عمل، اثرِ ابدیِ نابینایی را در پی دارد.[۱۹]
فرشتگان عذاب
برای عذاب الهی، فرشتگانی واسطه‌اند.[۲۰] آنها در مواقف مختلفِ قیامت، وظیفهٔ اجرای عذاب الهی را بر عهده دارند. جمعی از آنها هنگام مرگ و در برزخ، و گروه دیگر پس از آن، در قیامت عذاب‌های الهی را به اهل آن در مراتب مختلف می‌رسانند. گفته شده شمار دقیق آنها و انواع مختلف آنها روشن نیست.[۲۱]
عذاب‌های دنیایی
عذاب مسخ
در روایات و برخی آیات قرآن کریم به «عذاب مسخ» اشاره شده است. مسخ، برگردانده شدن از شکل و صورتی به صورت پست‌تر و زشت‌تر است. تبدیل شدن اقوامی از یهود به صورت «بوزینه» در پی نافرمانی از فرامین الهی، از مصادیق عذاب مسخ است. مسخ گناهکاران و گمراهان ممکن است در دنیا نمایان نشود اما صورت برزخی آن وجود داشته و در قیامت نشان داده شود.[۲۲]
عذاب استیصال
عذابِ استیصال، مجازات‌هایی است برای اقوام سرکش، که هیچ وسیلهٔ بیداری در آنها موثر نباشد. محمد حسین طباطبایی مفسر و فیلسوف (۱۲۸۱-۱۳۶ش.) شرط تحقق این عذاب را که به ریشه‌کنی و هلاکت آنها می‌انجامد، اتمام حجتِ قبلی دانسته است.[۲۳] واژه‌هایی همچون: «هلک»، «قطع دابر»، «دمّر»، «قصم»، «رجز»، «حاق» و... در قرآن کریم تداعی‌کنندهٔ عذاب استیصال هستند.[۲۴] قوم نوح، قوم عاد، قوم لوط، قوم سبأ، از جمله عذاب‌شوندگان به عذاب استیصال بوده‌اند.[۲۵]
کفر، تکبّر، تکذیب حق، عصیان و انکار آیات الهی، نداشتنِ بصیرت و غفلت، و سکوت در برابر ظلم از عوامل زمینه‌ساز برای عذاب استیصال معرفی شده است.[۲۶] مصباح یزدی، مجتهد، فیلسوف و مفسر (۱۳۱۳-۱۳۹۹ش.) با توجه به آیات قرآن کریم معتقد است عذاب استيصال اختصاص به كافران دارد، اما عذاب‌های تنبيهی ممكن است بر جامعهٔ مؤمنان نیز نازل شود.[۲۷]
چرا همانند امّت‌های پیشین عذاب نمی‌شویم؟
گفته شده عذاب هر امّتی با توجه به گناه و خطای آن امت نازل می‌شود، وجودِ برخی بیماری‌های ناشناخته یا فراگیر، بلایای طبیعی و... را از جمله مجازات انسان‌های گنهکار در عصر حاضر دانسته‌اند.[۲۸]
در مقابل با توجه به برخی روایات، گفته شده وجود افرادی صالح میان امّت، استغفار، و وجود شخص پیامبر(ص) از موانع عذاب امّت پیامبر(ص) و امت‌های بعد اوست. مطابق برخی آیات قرآن کریم، خداوند بواسطهٔ وجود پیامبر(ص)، و جهانی بودن رسالت ایشان، عذاب استیصال را از همهٔ امّت‌ها برداشته است.[۲۹]
راه‌های رهایی از عذاب الهی
ایمان به خدا و پیامبر(ص)، عمل به رهنمودهای ایشان، احسان، استغفار، جهاد در راه خدا با جان و مال، دوری از گناه و... از راه‌های رهایی از عذاب الهی در قرآن و متون دینی شمرده شده است.[۳۰]
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن الکریم، ذیل واژه عذاب.
- ↑ مهتدی، مرسلی، «معناشناسي توصيفي «عذاب» در قرآن كريم با تأكيد بر رابطه همنشيني»، ص۲۱۲؛ یوسفی، «عذاب، جایگاه و اوصاف گوناگون آن»، ص۲.
- ↑ رضی‌بهابادی، فرشباف‌فاخر، معتمدلنگرودی، «عذاب استیصال در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، ص۹.
- ↑ مهتدی، مرسلی، «معنا‌شناسی واژه عذاب و ترکیب‌های اضافی آن در قرآن کریم با تأکید بر رابطهٔ همنشینی»، ص۱۹۴ و ۲۱۲.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص ۲۲۳؛ یوسفی، «عذاب، جایگاه و اوصاف گوناگون آن»، ص۲.
- ↑ دهقانپور، «قرآن و چرایی عذاب الهی»، ص۱۵۱-۱۶۰.
- ↑ سوره سبأ، آیه ۳۵؛ سوره انفال، آیه ۵۱، سوره آل عمران، آیه ۱۸۲.
- ↑ دهقانپور، «قرآن و چرایی عذاب الهی»، ص۱۵۱-۱۶۰.
- ↑ دهقانپور، «قرآن و چرایی عذاب الهی»، ص۱۵۱-۱۶۰.
- ↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۸۸ش، ج۱۷، ص۴۷۶ و ج۸، ص۳۴۰.
- ↑ دهقانپور، «قرآن و چرایی عذاب الهی»، ص۱۶۴و۱۶۵.
- ↑ یوسفی، «عذاب، جایگاه و اوصاف گوناگون آن»، ص۲.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۵، ص۶۸؛ اردبیلی، تقریرات فلسفه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۲۳۹-۲۴۰.
- ↑ یوسفی، «عذاب، جایگاه و اوصاف گوناگون آن»، ص۲.
- ↑ محمدزاده، «سرانجام گناهکاران در ادیان الهی(مسیحیت و یهودیت)»، پایگاه تحلیل و اطلاع‌رسانی فرهنگ و علوم انسانی.
- ↑ مدرس آشتیانی، معراج‌نامه، ۱۳۹۴ش، ص۴۴-۵۸.
- ↑ میری رمی، موسوی، رنجبر حسینی، «بررسی انتقادی دیدگاه ابن‌عربی در ناسازگاری خلود در عذاب با صفت رحمت و عدل الهی، از منظر آیت الله جوادی آملی»، ص۴۷.
- ↑ میری رمی، موسوی، رنجبر حسینی، «بررسی انتقادی دیدگاه ابن‌عربی در ناسازگاری خلود در عذاب با صفت رحمت و عدل الهی، از منظر آیت الله جوادی آملی»، ص۴۷.
- ↑ میری رمی، موسوی، رنجبر حسینی، «بررسی انتقادی دیدگاه ابن‌عربی در ناسازگاری خلود در عذاب با صفت رحمت و عدل الهی، از منظر آیت الله جوادی آملی»، ص۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سوره حاقّه، آیه۳۰، سوره أنفال، آیه۵۰، سوره محمد، آیه۳۷، سوره بقره، آیه۲۱۰.
- ↑ شجاعی، ملائکه، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۲۳.
- ↑ میراحمدی، نقدعلیان، «مقایسه و ارزیابی دیدگاه وادله مفسّران و حکما درباره کیفیت عذاب مسخ»، ص۸۸-۹۰.
- ↑ رضی‌بهابادی، فرشباف‌فاخر، معتمدلنگرودی، «عذاب استیصال در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، ص۱۰.
- ↑ رضی‌بهابادی، فرشباف‌فاخر، معتمدلنگرودی، «عذاب استیصال در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، ص۱۰.
- ↑ رضی‌بهابادی، فرشباف‌فاخر، معتمدلنگرودی، «عذاب استیصال در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، ص۱۴-۲۱.
- ↑ رضی‌بهابادی، فرشباف‌فاخر، معتمدلنگرودی، «عذاب استیصال در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، ص۲۲-۲۵.
- ↑ مصباح يزدی، راه و راهنما شناسی، ص۱۴۳.
- ↑ سفرکرده، «عذاب خداوند در عصر حاضر»، وبگاه اندیشه برتر.
- ↑ سفرکرده، «عذاب خداوند در عصر حاضر»، وبگاه اندیشه برتر.
- ↑ علیپور، «راه‌های مصونیت از عذاب الهی»، پایگاه خبری کیهان.
منابع
- اردبیلی، سید عبدالغنی، تقریرات فلسفه، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ج۱۷، ۱۳۸۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، قم، اسراء، ج۸، ۱۳۸۸ش.
- دهقانپور، علیرضا و آباده، سکینه، «قرآن و چرایی عذاب الهی»، در دوفصلنامه تفسیر پژوهی، شماره۱۹، ۱۴۰۲ش.
- راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ القرآن الکریم، ۱۴۱۲ق.
- رضی‌بهابادی، بی‌بی سادات و فرشباف فاخر، مهری و معتمد لنگرودی، فرشته، «عذاب استیصال در قرآن با تکیه بر تفسیر المیزان»، در پژوهشنامه‌ی معارف قرآنی، شماره۲۷، ۱۳۹۵ش.
- سفرکرده، محمد، «عذاب خداوند در عصر حاضر»، وبگاه اندیشه برتر، تاریخ درج مطلب: ۲۰دی۱۴۰۰، تاریخ بازدید: ۱۰ بهمن ۱۴۰۲ش.
- شجاعی، محمد، ملائکه، تهران، آیت اشراق، ۱۳۸۶ش.
- شجاعی، محمدعلی، ملائکه، تهران، وثوق، ۱۳۸۶ش.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، مکتبة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، مجمع البیان، الناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت - لبنان، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- علیپور، حامد، «راه‌های مصونیت از عذاب الهی»، پایگاه خبری کیهان، تاریخ درج مطلب: ۸اردیبهشت۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۸بهمن۱۴۰۲ش.
- محمدزاده، «سرانجام گناهکاران در ادیان الهی(مسیحیت و یهودیت)»، پایگاه تحلیل و اطلاع‌رسانی فرهنگ و علوم انسانی، تاریخ درج مطلب: ۱۴اسفند۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۱۰بهمن۱۴۰۲ش.
- مدرس آشتیانی، مهدی،معراج‌نامه، تهران، مولی، ۱۳۹۴ش.
- مصباح يزدی، محمد تقی، راه و راهنما شناسی، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(قدس)، ۱۳۷۹ش.
- مهتدی، حسین و مرسلی، نوش‌آفرین، «معناشناسي توصيفي «عذاب» در قرآن كريم با تأكيد بر رابطه همنشيني»، در نشریه تحقیقات علوم قرآن و حدیث، شماره ۴۶، ۱۳۹۹ش.
- میراحمدی، عبدالله و نقدعلیان، پروانه، «مقایسه و ارزیابی دیدگاه وادله مفسّران و حکما درباره کیفیت عذاب مسخ»، در نشریه انسان‌پژوهی دینی، شماره۴۳، ۱۳۹۹ش.
- میری رمی، سید محمد مهدی و موسوی، سید محمود و رنجبر حسینی، محمد، «بررسی انتقادی دیدگاه ابن‌عربی در ناسازگاری خلود در عذاب با صفت رحمت و عدل الهی، از منظر آیت الله جوادی آملی»، در فصلنامه تحقیقات کلامی، شماره ۲۵، ۱۳۹۸ش.