نکاح مسیار

نِکاح مِسْیار نوعی ازدواج میان اهل‌سنت است. این ازدواج شرایط ازدواج (نزد آن‌ها) مانند خواندن عقد شرعی، حضور شاهدان و مهریه را دارد، ولی در آن، زن با اختیار خود از حق نفقه و همخوابی صرف‌نظر می‌کند. در این ازدواج، شوهر می‌تواند هر وقت بخواهد نزد همسر بيايد و زن نيز در امور خويش آزاد است.

مسیار در نداشتن حق مسکن و نفقه زن، مانند ازدواج موقت در مذهب شیعه است؛ اما تفاوت‌هایی هم با آن دارد؛ مانند دائمی‌بودن آن، حدنصاب چهار زن، نیاز به شاهد، و جدایی با طلاق، خُلع یا فسخ که در ازدواج موقت نیست. گفته شده نکاح مسیار از موضوعات نوین فقهی است که نخستین بار در منطقه تمیم عربستان شروع شد. فَهَد اَلغنیم را اولین کسی دانسته‌اند که اصطلاح نکاح مسیار را به کار برد.

فقیهان امامیه با توجه به شباهت‌های مُتعه با ازدواج مسیار و همانندی زمینه‌های شکل‌گیری، مُفتیان اهل‌سنت را در باطل‌دانستن ازدواج موقت و تأیید ازدواج مسیار به قضاوت دوگانه متهم کرده‌اند. به گفته ناصر مکارم شیرازی، فقیهانی از شیعه که به بررسی مسیار پرداخته‌اند، همه، با شرایطی فتوا به جواز آن داده‌اند. گروهی از مفتیان اهل‌سنت ازدواج مسیار را جایز و برخی حرام دانسته‌ و برخی نیز درباره حکمش توقف کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

نکاح مِسْیار به نوعی از ازدواج گفته می‌شود که شرایط ازدواج نزد اهل‌سنت مانند خواندن عقد شرعی، حضور شاهدان و مهریه در آن رعایت می‌شود و زن با اختیار خود، تنها از حق نفقه و هم‌خوابی می‌گذرد. به گفته یوسف قَرضاوی، مُفتی اهل‌سنت نکاح مسیار غالباً ازدواج اول مرد نیست و وی دارای همسری دائمی است که مسکن و نفقه او را تأمین می‌کند.

به نظر عبدالله مُنَیّع، عضو شورای عالمان بزرگ عربستان، مسیار دارای همه احکام ازدواج مانند ارث، مهریه و مشروعیت فرزندان است و زن می‌تواند از برخی حقوق خود همچون همخوابی و نفقه صرف‌نظر کند. وَهبَه زُحیلی، دیگر فقیه اهل‌سنت نیز حق ارث را در ازدواج مسیار محفوظ می‌داند.

در این ازدواج، شوهر می‌تواند هروقت بخواهد نزد زن برود و زن نيز در امور خويش آزاد است. کلمه مسیار در لغت وجود ندارد و معنای آن در زبان عامیانه چیز زودگذر و آسان است.

شباهت و تفاوت با ازدواج موقت

به گفته مکارم شیرازی، نکاح مسیار شبیه ازدواج موقت است؛ زیرا در این نوع ازدواج نیز زن در خانه خودش سکونت دارد و نفقه‌اش برعهده خودش است. در هر دو ازدواج، زن حق نفقه، هم‌خوابی و مسکن ندارد و زوجین از یکدیگر ارث نمی‌برند. علاوه بر این، زن در خروج از خانه نیازمند اجازه شوهر نیست.

تفاوت ازدواج مسیار و ازدواج موقت در این است که مدت ازدواج در ازدواج موقت باید تعیین شود، ولی در ازدواج مسیار، به صورت عقد دائم منعقد می‌گردد. همچنین حدنصاب در ازدواج مسیار، همانند ازدواج دائم، چهار زن است، ولی در ازدواج موقت، نصابی قرار نداده‌اند. تفاوت دیگر این است که جدایی زوجین در مسیار به وسیله طلاق، خُلع یا فسخ است؛ اما ازدواج موقت با تمام‌شدن مدت پایان می‌یابد یا می‌توان باقی مدت را بخشید. علاوه بر این، اجرای عقد نکاح مسیار نیاز به حضور دو شاهد دارد، در‌حالی‌که عقد ازدواج موقت چنین شرطی ندارد.

تاریخچه و زمینه پیدایش

گفته شده نکاح مسیار از موضوعات نوین فقهی است که نخستین بار در منطقه تَمیم عربستان شروع شد. فَهَد اَلغنیم را اولین کسی دانسته‌اند که اصطلاح نکاح مسیار را به کار برد. در دهه ۱۹۹۰م، پس از انتشار نکاح مسیار در عربستان، این شکل ازدواج کم‌کم به کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس همچون کویت، قطر، بحرین و امارات و احتمالاً کشورهای دیگر نیز راه یافت. برخی عالمان اهل سنت کوشیده‌اند مسیار را به نمونه‌هایی در فقه خود پیوند بزنند.

بالا‌رفتن هزینه‌های ازدواج دائم مانند تهیه مسکن و مهریه‌های سنگین و میل مردان به مخفی‌کردن ازدواج دوم از خانواده را از زمینه‌های پیدایش مسیار در میان اهل‌سنت دانسته‌اند. افزایش آمار زنان مطلقه و بی‌سرپرست، نیاز مردان به چند‌همسری در برخی شرایط، مانند بیماری زن اول و تأمین هزینه مرد فقیر توسط زن هم در شمار انگیزه‌ها و اسباب شکل‌گیری مسیار قرار دارد.

پژوهشگران شیعی معتقدند مخالفت فقه اهل‌سنت با ازدواج موقت و مواجهه با زمینه‌های آن باعث واکنشی به نام نکاح مسیار شده است. برخی فقهای شیعه، در همین موضوع، به نقد عالمان اهل‌سنت پرداخته و آنان را به دوگانگی در قضاوت متهم کرده‌اند. به گفته ایشان، با توجه به شباهت‌های متعه با ازدواج مسیار و همانندی زمینه‌های شکل‌گیری آن‌ها، چرا مفتیان اهل‌سنت ازدواج موقت را باطل و حرام و در مقابل، ازدواج مسیار را جایز دانسته‌اند.

حکم نکاح مسیار

به گزارش ناصر مکارم شیرازی، همه فقیهانی از شیعه که به این موضوع پرداخته‌اند، با شرایطی، فتوا به جواز نکاح مسیار داده‌اند. به نظر وی چنین ازدواجی در دو صورت صحیح است:

1. نباید شرط مطالبه‌نکردن حقوقی مانند نفقه، هم‌خوابی، مسکن و ارث از سوی زن در متن عقد ازدواج بیاید؛ بلکه زن به لحاظ اخلاقی خود را به مطالبه‌نکردن آن‌ها متعهد کند.
2. چشم‌پوشی از برخی حقوق در متن عقد به شکل شرط فعل آورده شود، نه شرط نتیجه؛ در شرط فعل، زن می‌گوید با تو ازدواج می‌کنم و از تو حق نفقه و همخوابی را مطالبه نمی‌کنم. در شرط نتیجه، مرد می‌گوید با تو ازدواج می‌کنم، به شرط اینکه حقی نداشته باشی. در دیدگاه مکارم شیرازی زن می‌تواند به روش شرط فعل، حتی از حق ارث هم گذشت کند.

گفته شده سید علی سیستانی و حسینعلی منتظری از مراجع تقلید شیعه هم مسیار را جایز می‌دانند.

در میان مفتیان اهل‌سنت، سه نظریه در حکم مسیار نقل شده است: گروهی آن را جایز و برخی حرام دانسته‌ و برخی نیز بدون فتوا بوده و درباره حکمش توقف کرده‌اند. طرفداران مسیار معتقدند این ازدواج نیز دارای شرایط و ارکان ازدواج دائم و مصالح مهمی است. به گفته مکارم شیرازی، بسیاری از فقیهان اهل‌سنت مانند بِن‌باز مفتی عربستانی، قرضاوی و نصر فرید واصل از مفتیان مصری این نوع ازدواج را جایز دانسته‌اند؛ اما جاد اَلحق، شیخ سابق اَلازهر، با آن مخالفت کرده است. عبدالله منیع، عضو شورای عالمان بزرگ عربستان و همچنین دارُالاِفتاء مصر وابسته به الازهر نیز مسیار را صحیح دانستند.