پرش به محتوا

شیخ مرتضی انصاری

مقاله قابل قبول
رده ناقص
عدم رعایت شیوه‌نامه ارجاع
شناسه ارزیابی نشده
عدم جامعیت
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از شیخ انصاری)
شیخ مرتضی انصاری
فقیه، اصولی و مرجع تقلید شیعه
تصویر منسوب به شیخ انصاری
تصویر منسوب به شیخ انصاری
اطلاعات فردی
نام کاملمرتضی بن محمدامین انصاری دزفولی
لقبشیخ اعظم ،خاتم الفقهاء و المجتهدین
نسباز نسل جابر بن عبدالله انصاری
تاریخ تولد۱۸ ذی‌الحجه سال ۱۲۱۴ قمری
محل زندگیدزفول • اصفهان • نجف • کربلا
تاریخ وفات۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ قمری
محل دفنحرم امام علی(ع)
شهر وفاتنجف
اطلاعات علمی
استادانحسین انصاری (عموی شیخ) • سید محمد مجاهد • شریف العلماء مازندرانی • ملا احمد نراقی • موسی بن جعفر کاشف‌الغطاء • علی کاشف الغطاء • محمدحسن نجفی
شاگردانمیرزای شیرازی • محمدطه نجف • شیخ جعفر شوشتری • حبیب الله رشتی • سید حسین کوه کمره‌ای
محل تحصیلدزفول • کربلا • نجف • اصفهان
تألیفاتفرائد الاصول • مکاسب • حاشیه بر نجاة العباد (رساله عملیه)


مرتضی انصاری دزفولی معروف به‌ شیخ انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق) از فقیهان بزرگ شیعه در قرن سیزدهم قمری که بعد از صاحب جواهر، مرجعیت عامه یافت.

شیخ انصاری را «خاتم الفقهاء و المجتهدین» لقب داده‌اند. وی با نوآوری، علم اصول و به دنبال آن، فقه را وارد مرحله جدیدی کرد. کتاب‌های رسائل و مکاسب مهم‌ترین آثار او هستند. این کتاب‌ها از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه شیعی است. به آثار وی، همچون آثار محقق حلی، علامه حلی و شهید اول، همواره توجه شده است و محققان بسیاری بر آنها شرح یا حاشیه نوشته‌اند.

او در سال ۱۲۸۱ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.

معرفی و جایگاه

مرتضی بن محمدامین در ۱۸ ذی‌الحجه، عید غدیر، سال ۱۲۱۴ هجری قمری در دزفول به دنیا آمد. والدینش به مناسبت روز تولد، او را مرتضی نامیدند. نسب او به جابر بن عبدالله انصاری از صحابه، پیامبر (ص) می‌رسد.[۱]

پدر او، محمد امین (متوفی ۱۲۴۸ق) از علمای پرهیزکار و از زمره مبلغان دین بوده است. مادر شیخ دختر شیخ یعقوب فرزند شیخ احمد بن شیخ شمس الدین انصاری است و زنی پرهیزگار و متعبد بود. او قبل از تولد شیخ شبی امام صادق (ع) را درعالم رؤیا می‌بیند که قرآنی طلاکاری شده به او داد. مُعبِّرین خوابش را به فرزندی صالح و بلند مرتبه تعبیر کردند. از او نقل شده که همواره تلاش می‌کرده تا در هنگام شیر دادن به فرزندش با وضو باشد.[۲]

شیخ انصاری در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.[۳]


از سال ۱۲۶۲ق. مرجعیت عامه به صاحب جواهر منتقل شد. در سال ۱۲۶۶ق. او در لحظات آخر حیاتش در جمع بزرگان شیعه و حضور شیخ انصاری، خطاب به حاضرین گفت:

«هذا مرجعکم من بعدی: این مرجع شما بعد از من است.» وخطاب به شیخ انصاری گفت:قَلِّل من احتیاطک فأن الشریعة سمحة سهله (از احتیاطات خود بکاه، همانا دین اسلام دینی سهل و آسان است)[۴]
قبر شیخ انصاری در حرم امام علی(ع)

شیخ انصاری پس از علی بن جعفر کاشف‌الغطاء برادرش شیخ حسن کاشف الغطا و همچنین صاحب جواهر ریاست و اداره حوزه علمیه نجف را از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ به مدت ۱۵ سال به عهده داشت و شیعیان جهان از وی تقلید می‌کردند.[۵]

تحصیلات

شیح انصاری از دوران کودکی قرآن و معارف اسلامی را فراگرفت. پس از فراگیری قرآن و ادبیات عرب به خواندن فقه و اصول نزد پسر عمویش شیخ حسین انصاری پرداخت و در این دو رشته، در جوانی به درجه اجتهاد رسید. در بیست سالگی به همراه پدر به عتبات عالیات در عراق مسافرت کرده، مورد توجّه علاّمه مجاهد قرار گرفت و به تقاضای این عالم بزرگ در کربلا ماند.[۶]

شیخ از این پس به مدّت چهار سال در درس سید محمد طباطبایی مجاهد و محمدشریف مازندرانی شرکت جست. سپس شیخ انصاری در اثر حمله والی بغداد به کربلا به ایران مراجعت کرد.[۷] امّا پس از یک سال دوباره به کربلا بازگشت و قریب به دو سال دیگر در محضر شریف العلما شاگردی کرد. سپس به نجف رفته و به مدت یک سال از درس موسی بن جعفر کاشف‌الغطاء استفاده کرد و بعد از این به ایران مراجعت کرد.

وی این بار به مدّت سه یا چهار سال نزد عالم بزرگ ملا احمد نراقی در کاشان شاگردی کرد. شیخ در همین دوره به اصفهان رفته و با سید محمدباقر شفتی دیدار نمود. شیخ انصاری سرانجام دوباره در سال ۱۲۴۹ق. وارد نجف شد و نزد علی بن جعفر کاشف‌الغطاء چند سالی شاگردی کرد و به این ترتیب به مقامات بسیار بلند علمی دست یافت.[۸]

تمبر چاپ شده به مناسبت بزرگداشت شیخ مرتضی انصاری از سوی اداره پست جمهوری اسلامی ایران

اساتید

شیخ از محضر اساتید متعددی بهره جسته است که نام چند تن از آنان چنین است:

مطهری فقیه واسلام پژوه براین باور است که شیخ انصاری که یکی از مبتکرترین فقهای صد و پنجاه سال اخیر است، از تمام علمای فعلی کمتر استاد دیده، یعنی دوره استاد دیدنش بسیار کم بوده است. یعنی همه دوره معلم دیدن او اگر حساب شود به ده سال نمی‌رسد، در صورتی که دیگران بیست سال و بیست و پنج سال و سی سال معلم دیده‌اند. [۱۴]

تدریس

بنابر نقل شبیری زنجانی، متن درس خارج شیخ انصاری، قوانین بود. [۱۵] سید حسین کوه‌کمری، قبل از شیخ انصاری، استاد درس خارج بود و روزی تصادفا زودتر به مدرس می‌رود و قدرت بیان و نقد شیخ را می‌بیند و از آن به بعد در درس شیخ انصاری شرکت می کند.[۱۶] شاگردان زیادی که شمار آنها را از ۵۰۰ نفر تا ۳۰۰۰ نفر ثبت کرده‌اند، در محضر شیخ انصاری تربیت یافتند. از جمله:

نوآوری‌های علمی

بیشتر شهرت شیخ انصاری به دلیل ابتکارات او در اصول فقه و فقه است که با نوشته‌های شیخ و قدرت تحلیل و دقت‌های او وارد مرحله جدیدی شد. موارد زیر را از جمله ابتکارات وی دانسته‌اند.[۱۹]آقابزرگ طهرانی در الذریعه درباره فرايد الاصول شیخ مشهور به رسائل می‌گوید این کتاب که حاوی پنح رساله درباره قطع، ظن، برائت، استصحاب و تعادل است مانندش نوشته نشده و همانندش نیست نه در میان کتب پیشینان و نه در دوران معاصر و جایگاه ونفوذش تا حدی است که مکتب اصولی کربلا را نسخ کرد و فهم مطالبش میزان برای فخر وفضیلت محسوب می‌شود. [۲۰]

  • ترتیب و تنظیم تازه مباحث علم اصول،
  • وضع اصطلاحات جدید در علم اصول (برای نمونه: اطلاق مقامی، شبهه مفهومیه و شبهه مصداقیه، مصلحت سلوکیه، تنبیهات استصحاب، حکومت و ورود)،
  • شیوه‌های جدید استدلال در مباحث اصولی،
  • رد نظریه انسداد باب علم،
  • سازماندهی نوین و ایجاد تمایز بین امارات و اصول و حصر اصول عملیه در چهار اصل( برائت، استصحاب، احتیاط و تخییر) و مستند کردن آن به روایات.

نظریه ولایت فقیه

دربارهٔ آرای شیخ انصاری دربارهٔ گستره اختیارات و وظایف ولایت فقیه اختلاف نظر وجود دارد. برخی ابهام در شیوه بحث او را دلیل اختلاف نظرهای بعدی دانسته‌اند و هفت تفسیر گوناگونی را که از نوشته‌های شیخ انصاری شده است، برشمرده‌اند.[۲۱]

برخی برآنند که شیخ انصاری به ولایت فقیه در حکومت و سیاست اعتقاد ندارد. این گروه به بخشی از عبارات شیخ انصاری استناد می‌کنند که شیخ در آنها ولایت استقلالی در امور مربوط به جان و مال مردم را تنها از آن معصوم می‌داند و واگذاری این ولایت به فقها را نمی‌پذیرد.[۲۲]در برابر این نظر برخی با بازخوانی آرای شیخ انصاری در آثارش، او را یکی از مجتهدان معتقد به ولایت فقیه در حکومت می‌دانند و حتی تأکید می‌کنند که او نیز در قبول اختیارات گسترده ولی فقیه با محمدحسن نجفی هم‌نظر است و دربارهٔ این موضوع بین فقها هیچ اختلافی وجود نداشته است.[۲۳] بر اساس این دیدگاه شیخ انصاری هر چند در جایی از کتاب مکاسب با ولایت فقیه بر مال و جان مردم مخالفت کرده است، برپایی نظام (حکومت) را از اموری می‌داند که شارع راضی به ترک و معطل ماندن آن نیست و شیخ انصاری تأکید دارد که فقیه در این گونه از امور ولایت دارد. در نتیجه فقیه در حکومت و سیاست هم ولایت خواهد داشت.[۲۴]

فضیلت‌های اخلاقی

فرائد الاصول یا کتاب رسائل در علم اصول
کتاب المکاسب در موضوع علم فقه

شیخ اعظم افزون بر جهات علمی و به ویژه فقه و اصول، در جهات مختلف دیگر نیز رشد و تعالی یافته بود؛ وی در اخلاق، عرفان و تقوای دینی در مقامی بس بلند قرار داشت و پای‌بندی او به احتیاط و تواضع او زبانزد بود. ارتباط شیخ انصاری با سید علی شوشتری عارف و استاد بزرگ اخلاق و استفاده معنوی از او به حدی است که درباره‌اش نوشته‌اند: لم یکن یفارقه فی سفر و لا حضر؛ «جناب شیخ در سفر و حضر از مرحوم سیّد جدا نمی‌شد.» از ملا حسینقلی همدانی نقل شده است که سید علی شوشتری در درس شیخ انصاری حضور داشت و شیخ انصاری هر هفته در روز و ساعت خاصی به خانه شوشتری می‌رفت و از مواعظ او استفاده می‌کرد.[۲۵] مطهری نویسنده و مجتهد شیعی(درگذشت:۱۳۵۸ش.) درباره شیخ انصاری و جایگاه علمی وتقوایی‌اش می‌گوید:شیخ انصاری از علمای بزرگ است که هم از نظر علمی- در دو فن فقه و اصول‏ واقعاً از علمای محقّق و طراز اول است- و هم از نظر تقوا...گاهی که از او یک مسئله‌ شرعی می‌پرسیدند، با اینکه مجتهد بود، یادش نبود. هر وقت که یادش نبود، بلند می‌گفت: نمی‌دانم، تا شنونده و شاگردان بفهمند که اعتراف به ندانستن ننگ نیست.چیزی را که از او می‌پرسیدند، اگر می‌دانست برای طرف آرام می‌گفت، همین قدر که او خودش بفهمد، و اگر نمی‏‌دانست بلند می‌گفت: ندانم، ندانم، ندانم.[۲۶]

احتیاط در پذیرفتن مرجعیت

نقل شده است که حتّی بعد از این که صاحب جواهر او را جانشین خود معرّفی کرد و همه نیز مرجعیت او را پذیرا شدند، خود امتناع ورزید و گفت، سعید العلماء مازندرانی( از شاگردان برجسته شریف العلما) که اکنون در مازندران است از من اعلم است. در نامه‌ای از سعیدالعلماء خواست که به نجف بیاید اما او در پاسخ نامه، شیخ انصاری را اعلم از خود دانست و این‌گونه نوشت:اگر من در اوقات اشتغال علمی، اعلم از شیخ بودم، لکن در بلاد عجم تارک شده‌ام ولی شیخ، هنوز مشغول علم می‌باشد اینک برای تقلید و فتوی متعین می‌باشد.[۲۷]

احترام به مادر

هنگامی که شیخ انصاری از عراق به ایران بازگشته بود، پس از اندکی تصمیم می‌گیرد برای استفاده از محضر علمای ایران به شهرهای دیگر سفر کند. اما مادر شیخ که پس از مدتها فرزندش را در کنار خود می‌یافت اجازه مسافرت به او نمی‌دهد. شیخ نیز به احترام مادر مدتی سفر را به تعویق انداخت.[۲۸]

زهد شیخ انصاری

گزارش شده است که وجوهات شرعی که شیعیان از ایران و سایر کشورها برای شیخ انصاری می‌فرستادند تا دویست هزار تومان می‌رسید اما او زندگی بسیار ساده‌ای داشت و ثروتش را در امور عام‌المنفعه مصرف می‌کرد.[۲۹][۳۰]گفته شده او از خود مالی به ارث نگذاشت و روزی که از دنیا رفت تمام دارائی او هفده تومان بود و به همین اندازه هم مقروض بود و یکی از ثروتمندان آن زمان هزینه مجلس ختم را به عهده گرفت.[۳۱]

آثار

بزرگداشت‌ها و آثار منتشر شده

همایش‌هایی در نکوداشت شیخ مرتضی انصاری برگزار شده و همچنین آثار فراوانی دربارهٔ شخصیت و نظرات فقهی و اصولی وی انتشار یافته است.[۳۳] از جمله:

  • کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد تولد شیخ مرتضی انصاری، ۲۳ تا ۲۵ آذر ۱۳۷۳ش، در مدرسه عالی تربیتی و قضایی طلاب (امروزه: دانشگاه قم) برگزار شد.[۳۴] اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت، و همچنین علما حوزه علمیه قم، از جمله ناصر مکارم شیرازی، عبدالله جوادی آملی، جعفر سبحانی، محمدهادی معرفت، احمد آذری قمی، محمدتقی جعفری، محمدمهدی آصفی و سید مصطفی محقق داماد، از سخنرانان این بزرگداشت بوده‌اند.[۳۵] در همین زمینه بیش از ۷۰ اثر دربارهٔ رویکرد علمی و فقهی شیخ انصاری، توسط دبیرخانه کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری چاپ و منتشر شده است.[۳۶] همچنین مجله آینه پژوهش، در شماره ۲۷ (مهر و آبان ۱۳۷۳ش)، و مجله فقه: کاوشی نو در فقه اسلامی، در شماره اول (پاییز ۱۳۷۳ش) خود، ویژه‌نامه بزرگداشت دویستمین سالگرد ولادت شیخ انصاری را منتشر کرده‌اند.
  • مراسم نکوداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش در مدرسه عالی خاتم الاوصیاء در قم با پیام لطف‌الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید شیعه، و همچنین محمدجواد فاضل لنکرانی،[۳۷] ابوالقاسم علیدوست،[۳۸] و مرتضی مقتدایی[۳۹] برگزار شد.[۴۰] پیش از آن، در ۵ خرداد ۱۳۹۰ش، سخنرانی و میزگرد با حضور ابوالقاسم علیدوست، علی‌اکبر رشاد، احمد مبلغی، علی ابوالحسنی منذر و محمود حکمت‌نیا در مدرسه عالی خاتم الاوصیاء برگزار شده بود.[۴۱]
  • رمان نخل و نارنج، نوشته وحید یامین‌پور، روایت داستانی از زندگی شیخ انصاری است[۴۲] که به گفته نویسنده، مخاطب آن جوانانی هستند که با فقه آشنایی ندارند.[۴۳]
  • مستند تلویزیونی خاتم الفقهاء، درباره زندگی شیخ مرتضی انصاری، به کارگردانی مهرداد حق‌شناس در سال ۱۴۰۱ش در شبکه استانی خوزستان تولید و پخش شد.[۴۴]

پانویس

  1. ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۶؛ گلشن ابرار، ص۳۳۲.
  2. ↑ انصاری، زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۷۷.https://sath3.eshia.ir/feqh/archive/text/faqihi/feqh/1400/14000621/
  3. ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۶؛ محمدی، شرح مکاسب، ج۴، ص۶۲.
  4. ↑ فقهای نامدار شیعه، ص۳۴۱ و ۳۴۲.
  5. ↑ سبط الشیخ، زندگینامه استادالفقهاء شیخ انصاری، ص ۱۰۹
  6. ↑ گلشن ابرار، ص۳۳۲.
  7. ↑ شیخ مرتضی انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، صص۸۶ ۸۴.
  8. ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷.
  9. ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۷۹.
  10. ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۹۰.
  11. ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۸۲.
  12. ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۹۷.
  13. ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۸۸.
  14. ↑ مطهری، تعلیم وتربیت در اسلام، ص۲۰؛ https://lms.motahari.ir/book-page/12/تعلیم%20و%20تربیت%20در%20اسلام?page=20
  15. ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، موسسه کتاب شناسی شیعه، ج۱، ص۵۰۵.
  16. ↑ شبیری زنجانی، جرعه‌ای از دریا، موسسه کتاب شناسی شیعه، ج۱، ص۵۰۵.
  17. ↑ آل محبوبة، ماضی النجف و حاضرها ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۴۳۵.
  18. ↑ آقابزرگ، طبقات، الناشر اسماعیلیان، ج۱، ص۸۰۵؛ امین، اعیان الشیعه، تحقيق:تحقيق وتخريج : حسن الأمين،ج۷، ص۱۶۷.
  19. ↑ حیدری، «ابتکارهای شیخ مرتضی انصاری در علم اصول فقه»، ص ۱۹۴–۲۰۰؛نک: علی پور، مهدی، درآمدی بر تاریخ علم اصول، ص۳۶۵به بعد؛ رسائل، ج۳، ص۲۴۵–۲۳۳؛ ص۳۹۶–۳۹۴؛ برجی، «سیر تحولاصول فقه عملیه و نقش وحید بهبهانی و شیخ انصاری در آن»، ص ۸.
  20. ↑ طهرانی، الذریعه،۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۱۳۲.
  21. ↑ پیشوایی، «تحلیلی بر معضله ولایت اذنی در کتاب مکاسب شیخ انصاری و تأثیر آن بر فقه سیاسی»، ص ۱۳۳–۱۴۶
  22. ↑ حسینی و میراحمدی، «حدود اختیارات حکومتی فقیه در نگاه تطبیقی به آرای سیاسی شیخ مرتضی انصاری و مرتضی مطهری»، ص۱۱۷
  23. ↑ معرفت، ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری و آیت‌الله خویی، ص ۲۴۷–۲۴۸
  24. ↑ معرفت، «ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری و آیت الله خویی» ص ۲۵۱؛ آذری قمی، ولایت فقیه از دیدگاه فقهای اسلام، ص ۷۶؛ فاضل گلپایگانی، «شیخ انصاری و مسئله ولایت فقیه»، ص ۳۴
  25. ↑ شبیری زنجانی، سیدموسی، جرعه‌ای از دریا، موسسه کتاب شناسی شیعه، ۱۳۸۹ش، ج۱ ص۵۰۱.
  26. ↑ https://lms.motahari.ir/book-page/63/حماسه%20حسینی،%20ج%201?page=332؛ مطهری، حماسه حسینی، ج۱، ص۳۳۲.
  27. ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷، قمی، عباس، الکنی والالقاب، ۱۳۶۸ش، ج۲، ص۳۱۴.
  28. ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۹۰–۱۹۱.
  29. ↑ اعتماد السلطنه، چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصر الدین شاه (جلد اول المآثر و الآثار)، ص ۱۸۶
  30. ↑ سبط الشیخ، زندگینامه استادالفقهاء شیخ انصاری، ص ۱۶۰–۱۶۹
  31. ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۹۲.
  32. ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷–۱۱۸؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۹۲.
  33. ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵–۱۵۷.
  34. ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵.
  35. ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵–۱۵۷.
  36. ↑ «کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، دبیرخانه»، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
  37. ↑ «بیانات حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی(دام ظله) در نکوداشت شیخ اعظم انصاری (رض) قم مدرسه خاتم الاوصیاء(ص)، وبگاه آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکزانی..
  38. ↑ «شیخ انصاری تجسم رنج هزاران فقیه است»، خبرگزاری رسا.
  39. ↑ «مناطق مختلف کشور از حضور علمای بزرگ خالی شده است»، خبرگزاری رسا.
  40. ↑ «آیین نکوداشت شیخ اعظم انصاری آغاز شد».
  41. ↑ «شیخ مرتضی انصاری استاد کل، فقیه سیاستمدار»، خبرگزاری رسا.
  42. ↑ «نخل و نارنج»، سایت کتاب جمکران.
  43. ↑ ««نخل و نارنج» ارتباط با مخاطب جوانی است که فقه را نمی‌شناسد»، خبرگزاری مهر.
  44. ↑ «مستند خاتم الفقهاء - زندگینامه شیخ اعظم مرتضی انصاری»، وبگاه آپارات.

منابع

  • ««نخل و نارنج» ارتباط با مخاطب جوانی است که فقه را نمی‌شناسد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • «آیین نکوداشت شیخ اعظم انصاری آغاز شد»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • «بیانات حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی (دام ظله) در نکوداشت شیخ اعظم انصاری (رض) قم مدرسه خاتم الاوصیاء (ص)، پنجشنبه ۹۱/۸/۱۱»، سایت آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکرانی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، بهار و تابستان ۱۳۸۰ش.
  • «شیخ انصاری تجسم رنج هزاران فقیه است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • «شیخ مرتضی انصاری استاد کل، فقیه سیاستمدار»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۶ خرداد ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • «شیخ مرتضی انصاری»، کتابخانه طهور.
  • «کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، دبیرخانه»، سایت بنیاد محقق طباطبایی، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • «کنگره جهانی شیخ انصاری»، در مجله کیهان اندیشه، ش۵۷، آذر و دی ۱۳۷۳ش.
  • «مستند خاتم الفقهاء - زندگینامه شیخ اعظم مرتضی انصاری»، وبگاه آپارات، تاریخ بازدید: ۴ تیر ۱۴۰۲ش.
  • «مناطق مختلف کشور از حضور علمای بزرگ خالی شده است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • «نخل و نارنج»، سایت جمکران، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
  • آذری قمی، احمد، ولایت فقیه در دیدگاه فقهای اسلام، قم، دار العلم، ۱۳۷۲ش.
  • آل محبوبة، جعفر بن باقر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۶ق.
  • اعتمادالسلطنه، محمدحسن، چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین شاه، به کوشش ایرج افشار، تهران، اساطیر، ۱۳۶۳ش.
  • امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۳ق.
  • انصاری، مرتضی، زندگی و شخصیت شیخ انصاری، قم، دبیرخانه کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد تولد شیخ انصاری، ۱۳۷۳ش.
  • برجی، یعقوب علی، «سیر تحولاصول فقه عملیه و نقش وحید بهبهانی و شیخ انصاری در آن»، مطالعات اصوف فقه امامیه، شماره۲، پاییز و زمساتان ۱۳۹۳ش.
  • پیشوایی، سید محمد هادی، «تحلیلی بر معضله ولایت اذنی در کتاب مکاسب شیخ انصاری و تأثیر آن بر فقه سیاسی»، فقه و اجتهاد، شماره ۱۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۹.
  • حسینی، فرزاد و منصور امیر احمدی، «حدود اختیارات حکومتی فقیه در نگاه تطبیقی به آرای سیاسی شیخ مرتضی انصاری و مرتضی مطهری»، سیاست متعالیه، شماره ۲۳، زمستان ۱۳۹۷ش.
  • حیدری، محمد علی، «ابتکارهای شیخ مرتضی انصاری در علم اصول فقه»
  • رفیعی پور علوی علویجه، سید عباس، «شیخ انصاری»، در گلشن ابرار، چاپ سوم، نشر معروف، ۱۳۸۵ش.
  • سبط الشیخ، ضیاء الدین، زندگینامه استاد الفقها شیخ انصاری، قم، دبیرخانه کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم شیخ انصاری، ۱۳۷۳ش.
  • شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، قم، مؤسسه کتاب‌شناسی، ۱۳۸۹ش.
  • عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی.
  • علی پور، مهدی، درآمدی بر تاریخ علم اصول، مرکز جهانی علوم اسلامی دفتر تدوین متون درسی، قم، ۱۳۸۲ش.
  • طهرانی، آقابزررگ، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه، تهران‌ ۱۴۰۸ق.
  • فاضل گلپایگانی، محمد حسن، «شیخ انصاری و مسئله ولایت فقیه»، کتاب نقد، شماره ۶۳ و ۶۴، تابستان و پاییز ۱۳۹۱.
  • قمی، عباس، الکنی و الالقاب، تهران، مکتبة الصدر، بی تا.
  • مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۴ (خدمات متقابل اسلام و ایران)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ش.
  • معرفت، «ولایت فقیه از دیدگاه شیخ انصاری و آیت‌الله خویی»، اندیشه حوزه، سال پنجم شماره اول، ۱۳۷۸ش.
  • «بیانات حضرت آیت‌الله فاضل لنکرانی(دام ظله) در نکوداشت شیخ اعظم انصاری (رض) قم مدرسه خاتم الاوصیاء(ص)، سایت آیت‌الله محمدجواد فاضل لنکزانی.
  • «نخل و نارنج»، سایت کتاب جمکران.
  • «کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، دبیرخانه»، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
  • «شیخ مرتضی انصاری استاد کل، فقیه سیاستمدار»، خبرگزاری رسا.
  • «شیخ انصاری تجسم رنج هزاران فقیه است»، خبرگزاری رسا.
  • «مناطق مختلف کشور از حضور علمای بزرگ خالی شده است».
  • ««نخل و نارنج» ارتباط با مخاطب جوانی است که فقه را نمی‌شناسد»، خبرگزاری مهر.


برگرفته از «https://fa.wikishia.net/w/index.php?title=شیخ_مرتضی_انصاری&oldid=1374597»