شیخ مرتضی انصاری
| شیخ مرتضی انصاری
| |
|---|---|
 تصویر منسوب به شیخ انصاری | |
| زادروز | ۱۸ ذی‌الحجه، عید غدیر، ۱۲۱۴ق |
| زادگاه | - ایران، دزفول |
| درگذشت | در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ق |
| آرامگاه | حرم امام علی(ع) |
| محل زندگی | عراق: نجف و کربلا و ایران: اصفهان |
| استادان | حسین انصاری دزفولی، سید محمد مجاهد، شریف العلماء مازندرانی، ملا احمد نراقی،موسی کاشف الغطاء، علی کاشف الغطاء، محمدحسن نجفی |
| شاگردان | میرزای شیرازی، محمدطه نجف، شیخ جعفر شوشتری، حبیب الله رشتی، سید حسین کوه کمره‌ای |
| نقش‌های برجسته | فقیه، اصولی، |
| لقب | شیخ انصاری |
| آثار | کتاب رسائل (فرائد الاصول)، کتاب المکاسب المحرمة و... |
| خویشاوندان | جابر بن عبدالله انصاری |
مرتضی انصاری دزفولی معروف به شیخ انصاری (۱۲۱۴- ۱۲۸۱ ق) از فقیهان بزرگ شیعه در قرن سیزدهم قمری که بعد از صاحب جواهر، مرجعیت عامه یافت.
شیخ انصاری را «خاتم الفقهاء و المجتهدین» لقب داده‌اند. وی با نوآوری، علم اصول و به دنبال آن، فقه را وارد مرحله جدیدی کرد. کتاب‌های رسائل و مکاسب مهم‌ترین آثار او هستند. این کتابها از کتاب‌های درسی حوزه‌های علمیه شیعی است. به آثار وی، همچون آثار محقق حلی، علامه حلی و شهید اول، همواره توجه شده است و محققان بسیاری بر آنها شرح یا حاشیه نوشته‌اند.
او در سال ۱۲۸۱ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.
زندگی‌نامه
مرتضی بن محمدامین در ۱۸ ذی‌الحجه، عید غدیر، سال ۱۲۱۴ هجری قمری در دزفول به دنیا آمد. والدینش به مناسبت روز تولد، او را مرتضی نامیدند. نسب او به جابر بن عبدالله انصاری از صحابه پیامبر(ص) می‌رسد.[۱]
پدر او، محمد امین (متوفی ۱۲۴۸ق) از علمای پرهیزکار و از زمره مبلغان دین بوده است. مادر شیخ دختر شیخ یعقوب فرزند شیخ احمد بن شیخ شمس الدین انصاری است. وی زنی پرهیزگار و متعبد بود و نوافل شب را تا هنگام مرگ ترک نکرده و در اواخر عمر که نابینا شده بود، شیخ مقدمات تهجد وی را فراهم می‌کرد و حتی گاهی آب وضویش را گرم می‌کرد. او قبل از تولد شیخ شبی امام صادق(ع) را درعالم رؤیا می‌بیند که قرآنی طلاکاری شده به او داد. معبرین خوابش را به فرزندی صالح و بلند مرتبه تعبیر کردند. از او نقل شده که همواره تلاش می‌کرده تا در هنگام شیر دادن به فرزندش با وضو باشد. او به سال ۱۲۷۹ ق. در نجف اشرف از دنیا رفت.[۲]
درگذشت
شیخ انصاری در ۱۸ جمادی‌الثانی ۱۲۸۱ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن شد.[۳]
تحصیلات
شیح انصاری از دوران کودکی قرآن و معارف اسلامی را فراگرفت. پس از فراگیری قرآن و ادبیات عرب به خواندن فقه و اصول نزد پسر عمویش شیخ حسین انصاری پرداخت و در این دو رشته، در جوانی به درجه اجتهاد رسید. در بیست سالگی به همراه پدر به عتبات عالیات در عراق مسافرت کرده، مورد توجّه علاّمه مجاهد قرار گرفت و به تقاضای این عالم بزرگ در کربلا ماند.[۴]
شیخ از این پس به مدّت چهار سال در درس علاّمه مجاهد و شریف العلما شرکت جست. سپس شیخ انصاری در اثر حمله والی بغداد به کربلا به ایران مراجعت کرد.[۵] امّا پس از یک سال دوباره به کربلا بازگشت و قریب به دو سال دیگر در محضر شریف العلما شاگردی کرد. سپس به نجف رفته و به مدت یک سال از درس شیخ موسی کاشف الغطا استفاده کرد و بعد از این به ایران مراجعت کرد.
وی این بار به مدّت سه یا چهار سال نزد عالم بزرگ ملا احمد نراقی در کاشان شاگردی کرد. شیخ در همین دوره به اصفهان رفته و با حجت الاسلام شفتی دیدار نمود. شیخ انصاری سرانجام دوباره در سال ۱۲۴۹ وارد نجف شد و نزد علی کاشف الغطا چند سالی شاگردی کرد و به این ترتیب به مقامات بسیار بلند علمی دست یافت.[۶]
اساتید
شیخ از محضر اساتید متعددی بهره جسته است که نام چند تن از آنان چنین است:
- پسر عموی وی، شیخ حسین انصاری دزفولی (شاگرد صاحب ریاض)، تا سن ۱۷ سالگی.[۷]
- سید محمد مجاهد (از شاگردان وحید بهبهانی) او در سنین ۱۸سالگی، دو سال از محضر او بهره گرفته است.[۸]
- شریف العلماء مازندرانی.[۹]
- ملا احمد نراقی (صاحب «مستند الشیعه»)، به مدت ۴ سال تمام در کاشان.[۱۰]
- موسی کاشف الغطاء، به مدت یک سال.
- علی کاشف الغطاء، به مدت ۵ سال.
- محمدحسن نجفی صاحب جواهر الکلام (مدت بسیار اندک).[۱۱]
شاگردان
شاگردان زیادی که شمار آنها را از ۵۰۰ نفر تا ۳۰۰۰ نفر ثبت کرده‌اند، در محضر شیخ انصاری تربیت یافتند. از جمله:
- سید محمد حسن شیرازی
- میرزا حسن نجم‌آبادی
- محمدطه نجف[۱۲]
- جعفر شوشتری
- میرزا حبیب الله رشتی
- سید حسین کوه‌کمری
- محمدحسن مامقانی
- سید عبدالکریم لاهیجی
- محمد باقر نجفی
- محمدکاظم خراسانی صاحب کفایةالأصول
- ملا حسینقلی همدانی
- حسین خلیلی تهرانی
- فاضل شربیانی
- سید جمال‌الدین اسدآبادی
- میرزا ابوطالب زنجانی
- سید ابوالقاسم خوانساری
- زین‌العابدین مازندرانی[۱۳]
- سید محمدابراهیم بهبهانی
- آخوند ملا قربانعلی زنجانی
- میرزا محمدحسن آشتیانی
- حاج آقا رضا همدانی
- ملا علی کنی
مرجعیت
از سال ۱۲۶۲ مرجعیت عامه به صاحب جواهر منتقل شد. در سال ۱۲۶۶ او در لحظات آخر حیاتش در جمع بزرگان شیعه و حضور شیخ انصاری، خطاب به حاضرین گفت:
- «هذا مرجعکم من بعدی: این مرجع شما بعد از من است.»[۱۴]
شیخ انصاری پس از شیخ علی کاشف الغطا، برادرش شیخ حسن کاشف الغطا و همچنین صاحب جواهر ریاست و اداره حوزه علمیه نجف را از سال ۱۲۶۶ تا ۱۲۸۱ به مدت ۱۵ سال به عهده داشت و شیعیان جهان از وی تقلید می‌کردند.
نوآوری‌های علمی
بیشتر شهرت شیخ انصاری به دلیل ابتکارات او در اصول فقه و فقه است که با نوشته‌های شیخ و قدرت تحلیل و دقت‌های او وارد مرحله جدیدی شد. برخی از نوآوری‌های فقهی و اصولی او عبارت است از: رد نظریه انسداد باب علم، نظریه مصلحت سلوکیه، نظریه حکومت و ورود و همچنین استحکام بخشیدن و ایجاد تغییر در مباحث مربوط به حجج در اصول فقه.[۱۵][۱۶]
فضائل اخلاقی
شیخ اعظم افزون بر جهات علمی و به ویژه فقه و اصول، در جهات مختلف دیگر نیز رشد و تعالی یافته بود؛ وی در اخلاق، عرفان و تقوای دینی در مقامی بس بلند قرار داشت و احتیاط و تواضع او زبانزد بود.
نپذیرفتن مرجعیت
نقل شده است که حتّی بعد از این که صاحب جواهر او را جانشین خود معرّفی کرد و همه نیز مرجعیت او را پذیرا شدند، خود امتناع ورزید و گفت، سعید العلماء مازندرانی که اکنون در مازندران است از من اعلم است. از این رو نامه‌ای برای سعید العلما نوشت و این نکته را به او گوشزد کرد که، در درس شریف العلما که میرفتیم فهم و استفاده شما بیشتر بود؛ لذا شما هستید که باید مرجعیت را به دست بگیرید. سعید العلما در پاسخ نوشت، اگر چه در آن زمان فهم من قوی‌تر بود امّا مدّتها است که من از مباحثات علمی به دور بوده‌ام و شما به عکس در حال تحقیقات علمی بوده اید؛ لذا شما ترجیح دارید. شیخ تنها با چنین پاسخی است که راضی می‌شود مرجعیت را بپذیرد.[۱۷]
طبق نقلی، پس از فوت حاج شیخ محمد حسن نجفی "صاحب جواهر"، مردم به شیخ انصاری مراجعه کردند و از او رساله عملیه می‌خواستند. شیخ انصاری فرمود: سعید العلماء مازندرانی که در بابل زندگی می‌کند از من، اعلم است و با بودن او، من رساله عملیه در اختیار مردم نمی‌گذارم. به همین جهت، خود شیخ انصاری نامه‌ای به سعیدالعلماء نوشته و از او خواستند که به نجف مشرف شود و زعامت حوزه علمیه تشیع را بر عهده بگیرد.
سعیدالعلماء، در جواب نامه شیخ انصاری نوشت: درست است که من وقتی در نجف بودم و با شما مباحثه می‌کردم، از شما در فقه قوی‌تر بودم، ولی چون مدتهاست که در بابل زندگی می‌کنم و جلسه بحثی ندارم تارک شده‌ام، و شما را از خود اعلم می‌دانم؛ لذا باید مرجعیت را خود شما قبول فرمایید. شیخ انصاری در عین حال فرمود: من یقین به لیاقت خود برای این مقام ندارم، لذا اگر مولایم حضرت ولی عصر(ع) به من اجازه اجتهاد بدهند و مرا برای این مقام، تعیین کنند، من آن را قبول خواهم کرد!
روزی معظم له در مجلس درس نشسته بود و شاگردان هم اطرافش نشسته بودند، دیدند شخصی که آثار عظمت و جلال از قیافه‌اش ظاهر است وارد شد، به شیخ انصاری رو کرد و فرمود: نظر شما درباره زنی که شوهرش مسخ شده باشد چیست؟ (به خاطر این که مسخ در این امت، وجود ندارد این مساله، در هیچ کتابی عنوان نشده است!) لذا شیخ انصاری عرض کرد: چون در کتابها این بحث عنوان نشده، من هم نمی‌توانم جواب عرض کنم. فرمود: حالا به فرض یک چنین کاری انجام شد و مردی مسخ گردید، زنش باید چه کند؟!
شیخ انصاری عرض کرد: به نظر من اگر مرد به صورت حیوانات مسخ شده باشد، زن باید عدّه طلاق بگیرد و بعد شوهر کند، چون مرد زنده است و روح دارد، ولی اگر شوهر به صورت جماد در آمده باشد، باید زن، عده وفات بگیرد، زیرا مرد، به صورت مرده در آمده است.
آن آقا سه مرتبه فرمود: «انت المجتهد! انت المجتهد! انت المجتهد!» یعنی تو مجتهدی. و پس از این کلام، آن آقا برخاست و از جلسه درس بیرون رفت.
شیخ انصاری می‌دانست که او حضرت ولی عصر(ع) است و به او اجازه اجتهاد داده‌اند، لذا فوراً به شاگردان فرمود: این آقا را دریابید. شاگردان برخاستند و هر چه گشتند، کسی را ندیدند. لذا شیخ انصاری بعد از این جریان، حاضر شد که رساله عملیه‌اش را به مردم بدهد تا از او تقلید کنند.[۱۸]
احترام به مادر و استخاره مادر شیخ انصاری
هنگامی که شیخ انصاری از عراق به ایران بازگشته بود، پس از اندکی تصمیم می‌گیرد برای استفاده از محضر علمای ایران به شهرهای دیگر سفر کند. اما مادر شیخ که پس از مدتها فرزندش را در کنار خود می‌یافت اجازه مسافرت به او نمی‌دهد. شیخ نیز به احترام مادر مدتی سفر را به تعویق می‌اندازد تا مادرش را راضی نماید. بعد از صحبتهای فراوان مادر شیخ تصمیم به استخاره می‌گیرد. در استخاره به قرآن این آیه نمایان می‌شود:
«وَأَوْحَینَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیهِ فَإِذَا خِفْتِ عَلَیهِ فَأَلْقِیهِ فِی الْیمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوهُ إِلَیکِ وَجَاعِلُوهُ مِنَ الْمُرْسَلِینَ»
به این ترتیب قلب مادر آرامش می‌یابد و به شیخ اجازه می‌دهد تا مسافرت علمی خود را آغاز کند.[۲۰]
زهد شیخ انصاری
علی رغم آنکه شیخ مقام مرجعیت عامه شیعیان آن زمان را داشت و قریب به چهل میلیون شیعه بنا بر آمار آن روزگار مقلد وی بودند و از اطراف جهان وجوهات خود را به محضر او می‌فرستادند، زندگی ساده‌ای داشت و در پایین‌ترین حد قناعت زندگی می‌کرد. او این وجوهات را در راه اداره حوزه‌های علمیه و مساعدت فقرا خرج می‌کرد و مقید بود که مانند یکی از فقرا زندگی کند؛ بطوری که از ابتدای عمر تا روزی که از دنیا رفت هرگز وضع زندگی‌اش تغییری نکرد و در نهایت زهد و سادگی زیست. از زهد وی داستان‌های فراوانی روایت شده است.
او از خود مالی به ارث نگذاشت و روزی که از دنیا رفت تمام دارائی او هفده تومان بود و به همین اندازه هم مقروض بود و چون آن مال را برای ادای دین او کنار گذاشتند، بازماندگان او مخارج مجلس ترحیم و اقامه عزا برای او را نداشتند تا این که یک نفر از متموّلین آن زمان مخارج اقامه مجالس ختم را بعهده گرفت.[۲۱]
آثار
- فرائد الاصول (رسائل)
- کتاب المکاسب
- کتاب الصلاة
- کتاب الطهارة
- رساله‌ای در تقیه
- رساله‌ای در رضاع
- رساله‌ای در قضاء میت
- رساله‌ای در مواسعه و مضایقه
- رساله‌ای در عدالت
- رساله‌ای در مصاهره
- رساله‌ای در ملک اقرار
- رساله‌ای در تبیین قاعده لاضرر و لاضرار
- رساله‌ای در خمس
- رساله‌ای در زکات
- رساله‌ای در خلل صلوة
- رساله‌ای در ارث
- رساله‌ای در تیمم
- رساله‌ای در قاعده تسامح
- رساله‌ای در باب حجیت اخبار
- رساله‌ای در قرعه
- رساله‌ای در تقلید
- رساله‌ای در قطع و جزم
- رساله‌ای در ظن
- رساله‌ای در اصالة البرائه
- رساله‌ای در مناسک حج
- حاشیه بر مبحث استصحاب
- حاشیه بر نجاة العباد (رساله عملیه)
- حواشی بر عوائد نراقی
- حاشیه بر بغیة الطالب
- اثبات التسامح فی ادلة السنن
- التعادل و التراجیح[۲۲]
بزرگداشت‌ها و آثار منتشر شده
همایش‌هایی در نکوداشت شیخ مرتضی انصاری برگزار شده و همچنین آثار فراوانی درباره شخصیت و نظرات فقهی و اصولی وی انتشار یافته است.[۲۳] از جمله:
- کنگره جهانی بزرگداشت دویستمین سالگرد تولد شیخ مرتضی انصاری، ۲۳ تا ۲۵ آذر ۱۳۷۳ش، در مدرسه عالی تربیتی و قضایی طلاب (امروزه: دانشگاه قم) برگزار شد.[۲۴] اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت، و همچنین علما و بزرگان حوزه علمیه قم، از جمله ناصر مکارم شیرازی، عبدالله جوادی آملی، جعفر سبحانی، محمدهادی معرفت، احمد آذری قمی، محمدتقی جعفری، محمدمهدی آصفی و سید مصطفی محقق داماد، از سخنرانان این بزرگداشت بوده‌اند.[۲۵] در همین زمینه بیش از ۷۰ اثر درباره رویکرد علمی و فقهی شیخ انصاری، توسط دبیرخانه کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری چاپ و منتشر شده است.[۲۶] همچنین مجله آینه پژوهش، در شماره ۲۷ (مهر و آبان ۱۳۷۳ش)، و مجله فقه: کاوشی نو در فقه اسلامی، در شماره اول (پاییز ۱۳۷۳ش) خود، ویژه‌نامه بزرگداشت دویستمین سالگرد ولادت شیخ انصاری را منتشر کرده‌اند.
- مراسم نکوداشت شیخ اعظم انصاری، ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش در مدرسه عالی خاتم الاوصیاء در قم با پیام لطف الله صافی گلپایگانی از مراجع تقلید، و همچنین محمدجواد فاضل لنکرانی،[۲۷] ابوالقاسم علیدوست،[۲۸] و مرتضی مقتدایی[۲۹] برگزار شد.[۳۰] پیش از آن، در ۵ خرداد ۱۳۹۰ش، سخنرانی و میزگرد با حضور ابوالقاسم علیدوست، علی‌اکبر رشاد، احمد مبلغی، علی ابوالحسنی منذر و محمود حکمت‌نیا در مدرسه عالی خاتم الاوصیاء برگزار شده بود.[۳۱]
- رمان نخل و نارنج، نوشته وحید یامین‌پور، روایت داستانی از زندگی شیخ انصاری است[۳۲] که به گفته نویسنده، مخاطب آن جوانانی هستند که با فقه آشنایی ندارند.[۳۳]
پانویس
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۶؛ گلشن ابرار، ص۳۳۲.
- ↑ انصاری، زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۷۷.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۶؛ محمدی، شرح مکاسب، ج۴، ص۶۲.
- ↑ گلشن ابرار، ص۳۳۲.
- ↑ شیخ مرتضی انصاری، زندگانی و شخصیت شیخ انصاری، صص۸۶ ۸۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷.
- ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۷۹.
- ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۹۰.
- ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۸۲.
- ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۹۷.
- ↑ زندگی و شخصیت شیخ انصاری، ص۱۸۸.
- ↑ آل محبوبة، ماضی النجف و حاضرها ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۴۳۵.
- ↑ آقابزرگ، طبقات، ج۱، ص۸۰۵؛ امین، اعیان الشیعه، ج۷، ص۱۶۷.
- ↑ فقهای نامدار شیعه، ص۳۴۱ و ۳۴۲.
- ↑ نک: علی پور، مهدی، درآمدی بر تاریخ علم اصول، ص۳۶۵به بعد.
- ↑ رسائل، ج۳، ص۲۴۵-۲۳۳؛ ص۳۹۶-۳۹۴.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷.
- ↑ ملاقات با امام زمان، ج ۱، ص۲۸۵، به نقل از کتاب گنجینه دانشمندان، ج۸.
- ↑ سوره قصص، آیه ۷.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۰، ص۱۱۷-۱۱۸؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۱۹۲.
- ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵-۱۵۷.
- ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵.
- ↑ «کنگره جهانی شیخ انصاری»، ص۱۵۵-۱۵۷.
- ↑ «کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، دبیرخانه»، سایت بنیاد محقق طباطبایی.
- ↑ «بیانات حضرت آیت الله فاضل لنکرانی(دام ظله) در نکوداشت شیخ اعظم انصاری (رض) قم مدرسه خاتم الاوصیاء(ص)، سایت آیت‌الله محمدجئاد فاضل لنکزانی..
- ↑ «شیخ انصاری تجسم رنج هزاران فقیه است»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «مناطق مختلف کشور از حضور علمای بزرگ خالی شده است».
- ↑ «آیین نکوداشت شیخ اعظم انصاری آغاز شد».
- ↑ «شیخ مرتضی انصاری استاد کل، فقیه سیاستمدار»، خبرگزاری رسا.
- ↑ «نخل و نارنج»، ساتیت کتاب جمکران.
- ↑ ««نخل و نارنج» ارتباط با مخاطب جوانی است که فقه را نمی‌شناسد»، خبرگزاری مهر.
منابع
- «آیین نکوداشت شیخ اعظم انصاری آغاز شد»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- آل محبوبة، جعفر بن باقر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۶ق.
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت،دار التعارف، ۱۴۰۳ق.
- انصاری، مرتضی، زندگی و شخصیت شیخ انصاری، قم، دبیرخانه کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد تولد شیخ انصاری، ۱۳۷۳ش.
- «بیانات حضرت آیت الله فاضل لنکرانی(دام ظله) در نکوداشت شیخ اعظم انصاری (رض) قم مدرسه خاتم الاوصیاء(ص)، پنجشنبه ۹۱/۸/۱۱»، سایت آیت الله محمدجواد فاضل لنکرانی، تاریخ درج مطلب: ۱۴ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- رفیعی پور علوی علویجه، سید عباس، «شیخ انصاری»، در گلشن ابرار، چاپ سوم، نشر معروف، ۱۳۸۵ش.
- «شیخ انصاری تجسم رنج هزاران فقیه است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- «شیخ مرتضی انصاری»، کتابخانه طهور.
- «شیخ مرتضی انصاری استاد کل، فقیه سیاستمدار»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۶ خرداد ۱۳۹۰ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی.
- علی پور، مهدی، درآمدی بر تاریخ علم اصول، مرکز جهانی علوم اسلامی دفتر تدوین متون درسی، قم، ۱۳۸۲ش.
- «کنگره بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاری، دبیرخانه»، سایت بنیاد محقق طباطبایی، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- «کنگره جهانی شیخ انصاری»، در مجله کیهان اندیشه، ش۵۷، آذر و دی ۱۳۷۳ش.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۴ (خدمات متقابل اسلام و ایران)، تهران، صدرا، ۱۳۷۷ش.
- «مناطق مختلف کشور از حضور علمای بزرگ خالی شده است»، خبرگزاری رسا، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آبان ۱۳۹۱ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- ««نخل و نارنج» ارتباط با مخاطب جوانی است که فقه را نمی‌شناسد»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۳ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
- «نخل و نارنج»، سایت جمکران، تاریخ بازدید: ۲۴ فروردین ۱۳۹۸ش.
پیوند به بیرون