اطعام
اِطْعام به‌معنای خوراندن و غذا دادن، از آداب اسلامی و سنت‌های مسلمانان است. برای اطعام، ثواب فراوانی در روایات بیان شده و پیامبر(ص) آن‌را از بهترین اعمال معرفی کرده است. ولیمه، مهمانی، عقیقه، افطاری و نذری از انواع اطعام است. شیعیان بیشتر در ماه رمضان، ایام مُحرّم، فاطمیّه، اربعین و دیگر مناسبت‌های مرتبط با اهل‌بیت(ع) اطعام می‌دهند. پیشینه این رفتار را به سیره اهل‌بیت(ع) و اطعام زائران کعبه حتی قبل از اسلام برگردانده‌اند.
اخلاص، پرهیز از اسراف و تبذیر، حلال بودن مالی که از آن اطعام داده می‌شود و مقدم کردن کسانی که احتیاج بیشتری دارند را از آداب اطعام گفته‌اند. همچنین رفع نیازمندی‌ها، جلبِ محبّت و تحکیمِ پیوند‌های دوستی را از نتایج آن دانسته‌اند.
اطعام‌دادن در فقه نیز کفاره برخی از محرمات یا کفاره انجام ندادن واجبات در نظر گرفته شده است از این‌رو در باب‌های مختلف فقه از آن سخن به میان می‌آید.
مفهوم و جایگاه
اطعام یعنی خوراندن و غذا دادن.[۱] قرآن آن‌را از مصادیق انفاق و احسان، معرفی کرده است.[۲]
بنابر روایات، اطعام از برترین اعمال، نشانه‌ٔ ایمان، سببِ نجات گناهکار از آتش دوزخ و راهی برای رسیدن به سعادت و بهشت معرفی شده است؛[۳] همچنین قرآن، بی‌توجهی به اطعامِ مسکین را از آثار انکار معاد و هم‌ردیفِ ایمان نداشتن به خدا قرار داده است[۴] و در موردی اطعام نکردن را از خصیصه‌های کافران برشمرده است.[۵]
... اگر بنده‌ای مقداری از مالش را به‌خاطر محبّت فرزند دختر پیامبر(ص)، غذا یا غیر آن انفاق نماید، خداوند در دنیا در مقابل هر درهمی به هفتاد درهم به او برکت می‌دهد و در بهشت خواهد بود و گناهانش را می‌آمرزد.
طریحی، مجمع البحرین، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۴۰۶.
واژهٔ «طعام» و مشتقات آن ۴۷ بار در قرآن آمده است که ۱۴ مرتبهٔ آن به شکل «اطعام» است[۶] و در برخی از آن‌ها این رفتار به خداوند نسبت داده شده است.[۷] همچنین در منابع حدیثی، احادیث مربوط به اطعام در باب جداگانه‌ای گردآوری شده است. برای نمونه حرّ عاملی آن را «بابُ إسْتِحباب إطْعام الطَّعام»[۸] و کلینی باب «فَضْل إطْعام الطَّعام»[۹] نامیده‌اند.
در فقه، اطعام به عنوان کفارهٔ انجام برخی از محرمات یا انجام ندادن برخی از واجبات در نظر گرفته شده است. فقیهان از آن در باب‌های طهارت، صوم، حج، جهاد، تجارت، نکاح، کفّارات، أطعمه و أشربه ، غصب و ارث سخن گفته‌اند.[۱۰] امامان در برخی دعاها از خدا توفیق برای «اطعام» را درخواست کرده‌اند.[۱۱] همچنین یادکرد قرآن از اطعامِ میهمانانی از قوم مُنْکَرون (فرشتگان الهی) با گوساله‌ای بریان توسط حضرت ابراهیم(ع) را از نشانه‌های اهمیت اطعام از نگاهِ دینی دانسته‌اند.[۱۲] برخی روایات همین ویژگی ابراهیم(ع) را دلیل ملقب شدن او به خلیل‌الله دانسته‌اند.[۱۳] در سیره معصومان(ع) نیز به اطعام نیازمندان و مهمان تأکید بیشتری شده است.[۱۴]
رفع نیازمندی‌ها، جلب محبّت، تحکیم پیوند‌های دوستی و خویشاوندی، زدودن کدورت‌ها، و تقویت صفاتی چون کَرَم و بخشش در فردِ اطعام دهنده از آثار اطعام معرفی شده است.[۱۵] امامان معصوم(ع) برای نزول خیرات و برکات به «اطعام» رهنمود کرده‌اند.[۱۶]
حکم فقهی اطعام
اطعام خود امری پسندیده است و هر زمان یا هرجا با هر نوع غذا و نوشیدنی به هر مقدار که باشد مستحب است.[۱۷] اما فقیهان با استناد به برخی آیات و روایات، حکم به وجوب برخی موارد «اطعام» داده‌اند:[۱۸]
- اطعام فقیران در انواع کفارات: بسته به نوع کفّاره لازم است و شخصْ یک فقیر، در برخی انواع آن ۱۰ و در برخی دیگر ۶۰ مسکین را اطعام دهد. این اطعام باید به اندازه‌ای باشد که در یک وعده انسان گرسنه، سیر شود. فقیهان مقدار آن را یک مُدّ طعام (حدود ۷۵۰گرم) از قوتِ غالب برنج، جو یا گندم ذکر کرده‌اند.
- وجوب اطعامِ بینوایان از گوشت قربانی‌های حج.
- زکات مال و زکات فطره.
- اطعامِ واجب النفقه: کسانی که نققه‌ٔ آن‌ها بر شخص واجب است لازم است تا مناسب با شأنشان اطعام شوند.
- اطعام اسیر هر چند تصمیم بر کشتن او باشد.
- اطعام مُضْطَر: اطعام کسی که به حدی گرسنه است که بیم تلف شدنش یا عضوی از اعضایش می‌رود.
اطعام در سخن و سیره معصومان
پیامبر(ص) اولین مرحله از رسالتش در ماجرای حدیث یوم الدار و (دعوت از خویشان) را با «اطعام» آغاز نمود.[۱۹] مطابق آنچه در شأن نزول آیهٔ اطعام گفته شده: حضرت علی(ع)، فاطمه(س) و فضه نوبیه، به‌خاطر شفای بیماریِ حَسَنین سه روز روزه گرفتند اما هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، مسکین و یتیم و اسیری را اطعام کردند.[۲۰]
نقل شده هرگاه امام رضا(ع) می‌خواستند غذا بخورند، بهترین بخش غذا را جدا کرده و با آن نیازمندان را اطعام می‌کردند.[۲۱] امام باقر(ع) در مورد پدرشان امام سجاد(ع) فرموده است: روزی از روزها بر او نمی‌گذشت مگر اینکه در آن یک مسکین یا بیشتر را به حسب توانش سیر می‌کرد.[۲۲] اطعام همسایه[۲۳] و غذا بردن برای خانواده مصیبت‌دیده و صاحبان عزا به مدت سه روز از دیگر سنّت‌های اطعام در اسلام است.[۲۴] چنانچه پیامبر(ص) بعد از شهادت جعفر بن ابی‌طالب(ع) به فاطمه(س) فرمود تا سه روز برای اسماء بنت عُمَیس همسرِ جعفر غذا ببرند[۲۵] برخی محقّقان اطعامِ عزاداران و زائران امام حسین(ع) و دیگر أئمّه(ع) را از مستحبات موکّد معرفی کرده‌اند؛[۲۶] چنانچه در روایتی آمده است که امام سجاد(ع) برای زنان بنی‌هاشم که عزادار امام حسین(ع) بودند غذا آماده می‌کرد.[۲۷] مطابق روایات، اطعامِ مومنین و شیعیان نسبت به سایر انسان‌ها با عقاید دیگر ثواب بیشتری دارد.[۲۸]
با چه غذایی اطعام کنیم؟
مطابق برخی روایات گفته شده بهتر است که شخص از همان چیزی که خانواده خویش را با آن سیر می‌کند اطعام کند.[۲۹] نقل شده که امام علی(ع) غذایش شبیه غذای پیامبر(ص) از نان و سرکه و روغن زیتون بود اما مردم را با نان و گوشت اطعام می‌کرد.[۳۰] مطابق برخی روایات از خوردن غذاهایی چون مرغ‌بریان و ماهی برای زائران امام حسین(ع) نهی شده و گفته شده بهتر است اطعام با غذایی که مناسب عزا و ماتم است انجام گیرد.[۳۱]
عده‌ای با همانند‌سازی مفاهیم مرتبط با آیه ۳۶ سوره حج با اطعام گفته‌اند: غذایی که با نیت اطعام در میان مومنان پخش می‌شود به جهت انتسابش به خداوند، پیامبر یا امامان(ع) متبرک و خوردن آن مستحب است.[۳۲]
اطعام در فرهنگ و رسوم
برای اطعام‌دادن در ایران و دیگر کشورها آداب و رسومی شکل گرفته است[۳۳] برای نمونه ولیمه، اطعامی است که شیعیان به مناسبت ازدواج، تولد و ختنه فرزند و یا خرید خانه می‌دهند.[۳۴]
برخی شیعیان در ایام ولادت یا شهادت ائمه مانند ایّام مُحرّم، اربعین، ایام فاطمیه و عید غدیر به شرکت‌کنندگان در مجالس یا به صورت عمومی اطعام می‌دهند.[۳۵] در برخی از حرم‌های أئمّه(ع) نیز زائران را اطعام می‌کنند که به آن غذای حضرتی گفته می‌شود.[۳۶]
مهمانی‌دادن و مهمانی‌رفتن،[۳۷] افطاری‌دادن،[۳۸] عقیقهٔ تولّد فرزند و اطعام غدیر از دیگر رسوم مسلمانان است.
در مناطق مختلف غذاهایی برای اطعام وجود دارد که به نذری آن منطقه معروف است. شله‌زرد، حلوا، حلیم و قیمه از جمله آنهاست.[۳۹]
آداب اطعام
اگر سه چیز را ضمانت کنی دعوتت را قبول می‌کنم: اول آنکه برای پذیرایی چیزی از خارج منزل تهیه نکنی دوم: از آنچه درون منزل داری مضایقه نکنی سوم: خانواده‌ات را به زحمت نیاندازی.
مجلسی، بحار الأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۲۵۵.
برای اطعام آدابی برشمرده‌اند. اخلاص اطعام‌دهنده،[۴۰] پرهیز از اسراف و تبذیر و نیز حلال بودن مالی که از آن اطعام داده می‌شود[۴۱] از جمله آنهاست. در روایات سبک‌شماری غذایی که با آن اطعام کرده‌اند موجب هلاکت شخص دانسته شده است.[۴۲]
مطابق برداشت حرّ عاملی از برخی روایات، اطعامی که تنها مختص به ثروتمندان باشد و فقیران در آن جایی نداشته باشند مکروه است.[۴۳] به گفته مکارم شیرازی بر اساس آیات ۱۴تا۱۶ سورهٔ بلد، سزاوار است در اطعام، نیازمندانی که احتیاج بیشتری دارند و یتیمان، بر دیگران مقدم شوند.[۴۴]
پیشینهٔ اطعام
بر پایه آنچه در برخی روایات و منابع تاریخی آمده است، پیشینهٔ «اطعام» به زمان حضرت اسماعیل(ع) باز می‌گردد که قبایل پیرامون کعبه به‌پاس زحمات او در تکمیل بنای خانه‌ٔ کعبه برای او هدایا و قربانی‌هایی آوردند پس از آن به ایشان وحی شد تا شتران هدیه را قربانی کرده و زائران کعبه را با آن اطعام کند.[۴۵] به‌گزارش برخی منابع، این سنت را فرزندان و نوادگان او ادامه داده و در مکه مکان‌هایی برای پخت غذا فراهم کردند.[۴۶] همچنین گزارش شده که تُبَّعْ، حاکم یمن پس از پوشاندن خانه کعبه به اطعام مردم پرداخت.[۴۷]
سنّت اطعام در کعبه، پیش از اسلام نیز جریان داشت؛ گفته شده در دوران قصی بن کلاب جدّ چهارم پیامبر(ص)، اطعام حاجیان رونق یافت و قریش به‌این منظور سالانه مبلغی را به او پرداخت می‌کرد. پس از او پسرش عبد مناف سپس عمرو(هاشم) عهده‌دار برپایی این سنت بودند.[۴۸] گفته شده در زمان قحطی مکّه، عمرو با اطعام آبگوشت به هشام (کسی که نان خشک را در آبگوشت تَرید می‌کند) لقب داده شد و از آن پس فرزندان او را به «آل هاشم» نام نهادند.[۴۹] سقایت و رفادت به‌معنای آب دادن و غذا دادن به حاجیان دو منصبی هستند که در منابع دینی و تاریخی از آن یاد شده است.
پانویس
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ذیل واژه طعام.
- ↑ سوره یس، آیه۴۷؛ «جایگاه اطعام و غذا دادن در آموزه های دین اسلام»، وبگاه الشیعه.
- ↑ البرقی، المحاسن، دارالکتب الإسلامیّه، ج۲۷ ص۳۸۷؛ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۴، ص۲۸۷؛ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰.
- ↑ سوره حاقّه، آیه۳۳و۳۴.
- ↑ سوره یس، آیه۴۷.
- ↑ میرمحمدی، «اطعام»، ص۲۷۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سوره قریش، آیه۴؛ سوره شعراء، آیه۷۹؛ سوره انعام، آیه۱۴.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۴، ص۲۸۷.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۰.
- ↑ گروهی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۵۸۱.
- ↑ حسینی، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۴۸.
- ↑ حسینی، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۴۶و۴۷.
- ↑ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۸۴، ص۱۴۴.
- ↑ شکر، «عادات عاشوراء شعائر أم...؟ الاطعام»، ص۱۶.
- ↑ فجری، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۴۸؛ «آثار دنیوی و اخروی اطعام»، وبگاه آستان مقدس حضرت معصومه(س).
- ↑ البرقی، المحاسن، دارالکتب الإسلامیّه، ج۲۷ ص۳۸۷.
- ↑ المعامیری، «علی حُبّ الحسین یُطعمون»، ص۱۲۲.
- ↑ گروهی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ج۱، ص۵۸۱.
- ↑ فجری، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۵۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۵، ص۳۴۵.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴ ص۵۲.
- ↑ «جایگاه اطعام و غذا دادن در آموزه های دین اسلام»، وبگاه الشیعه.
- ↑ فجری، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۶۳.
- ↑ البرقی، المحاسن، دارالکتب الإسلامیه، ج۲، ص۴۱۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۱۸۲؛ النجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۴، ص۳۲۸.
- ↑ شکر، «عادات عاشوراء شعائر أم...؟ الاطعام»، ص۱۷.
- ↑ المعامیری، «علی حُبّ الحسین یُطعمون»، ص۱۲۲؛ مجلسی، بحارالأنوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۸۴؛ شکر، «عادات عاشوراء شعائر أم...؟ الاطعام»، ص۱۷.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۴، ص۳۰۴؛ البرقی، المحاسن، دارالکتب الإسلامیه، ج۲، ص۳۹۱-۳۹۳.
- ↑ فجری، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۶۴.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۲۸.
- ↑ المعامیری، «علی حُبّ الحسین یُطعمون»، ص۱۲۵.
- ↑ «کی گفته نذری دادن ثواب داره ؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه جهانی سبطین(ع)؛ «احکام عزاداری و مداحی، خیرات و نذورات»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ «غذاهای نذری ساده که می‌توان در محرم درست کرد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ فجری، «آثار فردی و اجتماعی اطعام»، ص۵۴.
- ↑ «چرا نذری می‌دهیم؟»، خبرگزاری ایسنا.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: «۵۰۰ سال سفره‌داری در حرم امام مهربانی‌ها»، خبرگزاری قدس.
- ↑ حسینی، «نگاهی به موقعیت میهمان در سیره و گفتار پیامبر(ص)»، وبگاه پژوهه.
- ↑ «افطاری دادن به مؤمنین؛ جلوه زیبای رمضان»، خبرگزاری مهر.
- ↑ «غذاهای نذری ساده که می‌توان در محرم درست کرد»، خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۴، ص۳۱۲.
- ↑ همدانی، «اطعام و سقایت»، وبگاه پژوهه.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۷۶.
- ↑ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲۴، ص۲۹۹.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۲۷، ص۳۰و۳۱.
- ↑ حسینی، «اطعام»، ص۶۸۲.
- ↑ حسینی، «اطعام»، ص۶۸۲.
- ↑ تاریخ طبری، الطبری، ج۱، ص۶۳۱.
- ↑ حسینی، «اطعام»، ص۶۸۲و۶۸۳.
- ↑ الحمیری، السيرة النبويه، دارالمعرفه، ج۲، ص۴۰۲.
منابع
- قرآن کریم.
- «جایگاه اطعام و غذا دادن در آموزه‌های دین اسلام»، وبگاه الشیعه، تاریخ بازدید: ۱۹آذر۱۴۰۲ش.
- «بزرگترین سفره جهان در ایام اربعین حسینی»، وبگاه آستان قدس حسینی، تاریخ درج مطلب: ۲۲دی۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۴آبان۱۴۰۲ش.
- «آثار دنیوی و اخروی اطعام»، وبگاه آستان مقدس حضرت معصومه(س)، تاریخ بازدید: ۱۹آذر۱۴۰۲ش.
- سفره جهان که برای زائران اربعین پهن شده است»، خبرگزاری ایمنا، تاریخ درج مطلب: ۱۷آذر۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۴آبان۱۴۰۲ش.
- «چرا نذری می‌دهیم؟»، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، تاریخ درج مطلب: ۷مهر۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید:۱۴آبان۱۴۰۲ش.
- «احکام عزاداری و مداحی، خیرات و نذورات»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ بازدید: ۲۲آذر۱۴۰۲ش.
- «آداب و رسوم کشورهای مختلف برای برگزاری عید ولایت»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مرداد ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۸ آبان ۱۴۰۲ش.
- «۵۰۰ سال سفره‌داری در حرم امام مهربانی‌ها»، خبرگزاری قدس، تاریخ درج مطلب: ۱۶اسفند۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۱۹آذر۱۴۰۲ش.
- «کی گفته نذری دادن ثواب داره ؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی موسسه جهانی سبطین(ع)، تاریخ بازدید: ۲۲آذر۱۴۰۲ش.
- «افطاری دادن به مؤمنین؛ جلوه زیبای رمضان»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۶اردیبهشت۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۲۰آذر۱۴۰۲ش.
- البرقی، المحاسن، دارالکتب الإسلامیّه، ج۲۷ ص۳۸۷.
- الحمیری، ابن‌هشام، السيرة النبويه، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- الکلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الكتب الإسلاميه، ۱۴۰۷ق.
- المعامیری، علی یعقوب، «علی حبّ الحسین یُطعمون»، در رسالة القلم، شماره۶۱، ۱۴۴۱ق.
- النجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- حسینی، سید علی‌اکبر، «نگاهی به موقعیت میهمان در سیره و گفتار پیامبر(ص)»، وبگاه پژوهه، تاریخ درج مطلب: ۲۴آبان۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۹آذر۱۴۰۲ش.
- حسینی، سید سعید، «اطعام»، در دانشنامه حج و حرمین شرفین، قم، پژوهشکده حج و زیارت، بی‌تا.
- شکر، سید فیصل، «عادات عاشوراء شعائر اما...؟! الاطعام»، در ماهنامه بقیةالله، شماره۱۲۶، سال ۲۰۰۲م.
- شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تهران، کتابفروشی مرتضوی، ۱۳۷۵ش.
- فجری، محمدمهدی، «آثار فردی و اجتماعی إطعام»، در ماهنامه مبلغان، شماره ۱۴۳، سال ۱۳۹۰ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
- میرمحمدی، سید کمال الدین، «إطعام»، در دانشنامه امام رضا(ع)، قم، مرکز بين‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، جلد۲، بی‌تا.
- همدانی، مصطفی، «اطعام و سقایت»، وبگاه پژوهه، تاریخ بازدید: ۲۰آذر۱۴۰۲ش.