رحم اجاره‌ای
 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
| بخشی از احکام عملی و فقهی |
|---|
 |
رَحِمِ اجاره‌ای از روشهای نوپدید پزشکی، به‌معنای حمل و تولد جنین متعلق به افراد دیگر است. اجاره رحم در فقه شیعه به‌عنوان یک موضوع جدید، مطرح شده و موجب طرح سؤالاتی گردیده است. جایگزینی کامل و نِسبی، دو نوعِ رایجِ رحم اجاره‌ای هستند که در نوع نخست، زن میزبان، هیچ ارتباط ژنتیکی با جنین ندارد و در دومی، تخمکِ زنِ میزبان نیز در شکل‌گیری جنین مؤثر است.
در مورد جواز یا عدم جواز این روش، سه دیدگاه کلی میان فقیهان وجود دارد: جواز مطلق، حرمت مطلق و جواز مشروط به شرایط خاص. در شرایطی که اصل این کار جایز باشد، اجرت گرفتن برای آن نیز جایز است. در رابطه با لقاح اسپرم و تخمک افراد غیر همسر، که در برخی حالت‌های رحم اجاره‌ای نیز مطرح است، دیدگاه‌های متعددی میان فقیهان وجود دارد.
در پاسخ به این سوال که کودکِ متولدشده از این روش، متعلق به چه کسی است؟ سه نظر مطرح شده است. در دیدگاه نخست کودک صرفاً متعلق به صاحب اسپرم و تخمک است و هیچ رابطه‌ای با زن صاحب رحم، در صورت جایگزینی کامل ندارد. در دیدگاه دوم، زن صاحب رحم، مادر رضاعی بچه است. در دیدگاه سوم نیز زنی که کودک را به‌دنیا آورده، مادر بچه محسوب می‌شود.
یکی از مباحث فقهی _ حقوقی مربوط به رحم اجاره‌ای، ماهیت قراردادی است که میان زوج نابارور و زنی که میزبانی جنین را به عهده می‌گیرد، منعقد می‌شود. این قراردادها می‌توانند به‌صورت اجاره اشیاء، اجاره اشخاص، جعاله، ودیعه، عاریه یا قرارداد نامعین باشند. هر یک از این قراردادها دارای شرایط و احکام خاص خود هستند که در فقه و حقوق مورد بررسی قرار گرفته‌اند.
استفاده از رحم اجاره‌ای به‌عنوان راه‌حلی برای بچه‌دارشدن زوج‌های نابارور، نگرانی‌های اخلاقی را ایجاد کرده است. به‌همین جهت، نظارت کمیته‌های اخلاقی بر این فرایند برای حفظ اصول اخلاقی ضروری است. نگرانی‌هایی مانند تجاری شدن قراردادها، به‌خطر افتادن سلامتی مادر جانشین، رضایت همسر و فرزندان او، واکنش‌های عاطفی هنگام تحویل نوزاد و افشای واقعیت، مشکلات قانونی، فرهنگی و بهداشتی از این جمله هستند. در رابطه با اجاره رحم، آثار مستقلی توسط پژوهشگران شیعه به نگارش در آمده‌اند.
معرفی و جایگاه
رحم اجاره‌ای یا رحم جایگزین، به این معناست که زنی حمل و تولد جنین مربوط به افراد دیگر را بر عهده می‌گیرد.[۱] استفاده از این روش، فرزنددار شدن زنانی را که رحم آن‌ها قابلیت تشکیل یا حمل جنین را ندارد و یا به هر دلیلی میل به حمل جنین ندارند، ممکن می‌سازد.[۲]
این موضوع که پیشینه آن به سال ۱۹۹۰م در آمریکا برمی‌گردد، به‌عنوان مسئله‌ای جدید در فقه شیعه مطرح شده است.[۳] به گزارش مکارم شیرازی، در زمان‌های گذشته، بعضی از چیزها را نمی‌فروختند یا اجاره نمی‌دادند. از این رو این موضوعات به‌عنوان چیزهای قابل اجاره، مطرح نبودند. اما امروزه، همین چیزها ممکن است فروخته یا اجاره داده شوند. برای مثال، افراد ممکن است اعضای بدن خود را بفروشند یا رحم خود را برای رسیدن به منافع اجاره بدهند.[۴]
در پژوهشی که مرتبط با این موضوع شکل گرفته، منابع فقهی مستقل در این رابطه بسیار کم ارزیابی شده است.[۵] علاوه بر مباحث فقهی، مباحثی در اخلاق پزشکی نیز در این رابطه مطرح شده است.[۶]
جایگزینی کامل
یکی از حالت‌های رحم اجاره‌ای، که با عنوان جانشینی کامل نیز از آن یاد می‌شود، به صورتی است که زن صاحب رحم میزبان، هیچ ارتباط ژنتیکی با جنین درون بطن خود ندارد.[۷] برای جایگزینی کامل حالت‌های مختلفی قابل فرض است:
- زنی میزبان نطفه تشکیل‌شده از اسپرم و تخمک تشکیل‌شده از یک زن و شوهر باشد. در این حالت، اسپرم و تخمک زوج در فضای آزمایشگاهی به لقاح رسیده و به رحم میزبان منتقل می‌شود.[۸]
- احتمال دیگر برای مسئله جایی است که زن تخمک دارد، ولی رحم ندارد یا شرایط بارداری را ندارد و همچنین مرد اسپرم ندارد. در این روش، تخمک زن با اسپرم مرد بیگانه در شرایط آزمایشگاهی ترکیب شده و جنین حاصل‌شده به رحم زن دیگری منتقل می‌شود.[۹]
- مرد اسپرم داشته باشد ولی زن تخمک نداشته باشد. در این حالت اسپرم مرد با تخمک زن دیگری در فضای آزمایشگاهی تلقیح شده و به رحم جانشین منتقل می‌شود.[۱۰]
- اسپرم و تخمک مرد و زنی که هیچ‌یک اسپرم و تخمک سالمی ندارند، با اسپرم و تخمک مرد و زن دیگری ترکیب شده و در رحم اجاره‌ای قرار داده شود. این حالت به اهداء جنین نیز شناخته می‌شود.[۱۱]
جایگزینی نِسبی
در این حالت، زن صاحب رحم اجاره‌ای، ارتباط ژنتیکی با جنینی که رشد می‌دهد دارا خواهد بود.[۱۲] این فرض دارای حالت‌های احتمالی مختلفی است:
- حالتی که تخمک زن میزبان، با اسپرم مردی که همسرش تخمک ندارد، ترکیب شده است.[۱۳]
- حالتی که تخمک زن میزبان با اسپرم مرد بیگانه، مثل بانک اسپرم، ترکیب شده است.[۱۴]
- بخشی از تخمک زن صاحب رحم در لقاح استفاده شده باشد. در درمانی که به عنوان میتوکُنْدری شناخته می‌شود، اگر زنی تخمک داشته باشد ولی تخمک او قابلیت پذیرش یا رشد اسپرم را نداشته باشد، می‌توان هسته تخمک او را جدا کرده و در تخمک دیگری جایگزین هسته آن کرد.[۱۵] در این حالت تخمکی که میزبان هسته تخمک دیگر می‌شود، تاثیر ژنتیکی در جنین خواهد داشت. به دلیل رابطه ژنتیکی سه فرد با جنین، به جنین‌های شکل گرفته از این روش کودکان سه والدی گفته می‌شود.[۱۶]
اجاره رحم جایز است؟
در رابطه با جایز بودن یا نبودن این کار، سه دیدگاه کلی توسط فقیهان ارائه شده است:
- جواز مطلق: به عقیده این گروه از فقیهان، اجاره رحم به خودی خود جایز است. خامنه‌ای،[۱۷] سیستانی،[۱۸] صافی گلپایگانی،[۱۹] مکارم شیرازی،[۲۰] روحانی،[۲۱] موسوی اردبیلی[۲۲] جناتی[۲۳] و مومن قمی[۲۴] از این دسته محسوب می‌شوند.
- حرمت مطلق: برخی همچون بهجت[۲۵] و محمدجواد فاضل لنکرانی[۲۶] به صورت کلی حمل لقاح حاصل از اسپرم و تخمک افراد دیگر را جایز نمی‌دانند.
- جواز مشروط: سبحانی،[۲۷] نوری همدانی[۲۸] و خرازی[۲۹] این عمل را در صورتی مجاز دانسته‌اند که زن صاحب رحم شوهر نداشته باشد و مرد در مدت حمل آن زن را به عقد خود در بیاورد. مظاهری، جایز بودن این کار را مشروط به ضرورت می‌داند و از دیدگاه او بهتر است که صاحب رحم مجرد بوده و به عقد صاحب نطفه در بیاید.[۳۰] منتظری نیز معتقد است که زن صاحب رحم اجاره‌ای باید مجرد باشد.[۳۱] محمد فاضل لنکرانی، این کار را تنها در هنگام ضرورت و در صورت وجود رابطه همسری میان مرد صاحب اسپرم و زن صاحب رحم جایز دانسته است.[۳۲] بر اساس پژوهشی که به بررسی فقهی اجاره رحم پرداخته است، اجاره رحم جهت لقاح جایز نیست؛ اما اگر اسپرم و تخمک در خارج از لقاح ترکیب شوند، می‌توان قابلیت رشد دادن رحم را اجاره داد.[۳۳]
زن صاحب رحم می‌تواند اجرت بگیرد؟
جایز بودن یا نبودن گرفتن اجرت برای اجاره رحم را تابع حکم اصل عمل دانسته‌اند.[۳۴] فقهایی که اصل عمل را بی‌اشکال دانسته‌اند، پرداخت اجاره‌بها به زن صاحب رحم، بابت حمل جنین را جایز می‌دانند.[۳۵] به نظر مکارم شیرازی، میزان اجرتی که زن صاحب رحم بابت این کار دریافت می‌کند تابع قرارداد است. در صورتی که قراردادی در کار نبوده و زن به رایگان این کار را انجام نداده است، باید میزان اجرتی که به صورت معمول برای این شرایط پرداخته می‌شود، به او داده شود.[۳۶]
می‌توان لقاح ترکیب شده با اسپرم و تخمک دیگران را در رحم اجاره‌ای قرار داد؟
در برخی اقسام رحم اجاره‌ای، اسپرم، تخمک یا هردوی آن‌ها متعلق به زن و شوهر متقاضی اجاره رحم نیست.[۳۷] در حکم این مسئله گروهی چون خویی،[۳۸] و فاضل لنکرانی[۳۹] بر این باورند که به صورت کلی، لقاح اسپرم مرد و زنی که رابطه همسری میان آن‌ها وجود ندارد جایز نیست. این گروه به روایتی از امام صادق(ع)[۴۰] استناد می‌کنند که بیشترین عذاب در قیامت برای کسی است که منی خود را در رحم زنی که همسرش نبوده بریزد. چرا که با توجه به این حدیث اصل ترکیب منی مرد غیر همسر با تخمک زن نهی شده است.[۴۱] تمسک به اطلاق برخی آیات و روایات و همچنین مذاق شریعت از دیگر دلایلی است که مخالفان با جواز این عمل بیان کرده‌اند.[۴۲]
در مقابل، گروهی همچون محمد مومن[۴۳] و محمد یزدی[۴۴] بر این باورند که این روایات تنها موردی را شامل می‌شود که منی بیگانه در داخل رحم با تخمک ترکیب شود. اگر بیرون از رحم این ترکیب شکل گرفته و سپس به رحم منتقل شود، مشکلی نخواهد داشت. بر این اساس این نوع اجاره رحم جایز خواهد بود.[۴۵] همچنین آیت‌الله خامنه‌ای به صورت کلی چنین کاری را جایز می‌داند؛ چه ترکیب اسپرم بیگانه بیرون رحم باشد و چه با ابزاری به داخل رحم منتقل شده و در آن‌جا با تخمک ترکیب شود.[۴۶]
جنین رشد یافته در رحم اجاره‌ای، متعلق به کیست؟
یکی از سوالات مرتبط با رحم اجاره‌ای، نسبت داشتن یا نداشتن زن صاحب رحم با بچه است. در پاسخ به این سوال سه دیدگاه مطرح شده است:
- کودک صرفاً متعلق به صاحب اسپرم و تخمک است.[۴۷] اگر صاحب اسپرم یا تخمک ناشناس هم باشند، بچه پدر یا مادر ناشناس خواهد داشت.[۴۸] صاحب رحم اجاره‌ای نیز، اگر رابطه ژنتیکی با کودک نداشته باشد، هیچ نسبتی با جنین ندارد. در عین حال در اموری مثل محرمیت، ارث و... باید احتیاط کرد.[۴۹] به عقیده این گروه، ملاک نَسَب، تشکیل شدن جنین از اجزای متعلق به پدر و مادر است.[۵۰]
- کودک برای کسانی است که رابطه ژنتیکی با جنین دارند. صاحب رحم نیز در حکم مادر رضاعی است. یعنی این طفل به او و فرزندانش محرم است، اما از یکدیگر ارث نمی‌برند.[۵۱] علت این مسئله را توجه به روایاتی دانسته‌اند که نشان می‌دهد شیردهنده نیز در رشد بچه موثر بوده و موجب محرمیت می‌شود.[۵۲] در نتیجه رشد دادن در رحم نیز آثاری همچون شیر دادن خواهد داشت.[۵۳]
- هم مادر ژنتیکی و هم مادر صاحب رحم در حکم مادر بچه هستند و در اموری مثل ازدواج، ارث، نفقه و... باید مادر جایگزین را هم راضی کرد.[۵۴] این گروه به آیه ۲ سوره مجادله استناد می‌کنند که مادر انسان را کسی می‌داند که او را زاده است.[۵۵]
نوع قرارداد در اجاره رحم
یکی از مباحث فقهی _ حقوقی مربوط به رحم اجاره‌ای، ماهیت قراردادی است که میان زوج نابارور و زنی که میزبانی جنین را به عهده می‌گیرد منعقد می‌شود.[۵۶] در این رابطه احتمال‌های مختلفی مطرح شده است:
- اجاره اشیاء: در این قرارداد، موجر شیئی را برای بهره بردن منافع آن، در ازای اجاره‌بها به مستأجر تحویل می‌دهد.[۵۷] در جانشینی رحم، می‌توان به این صورت تصویر کرد که زن میزبان، رحم خود را برای بهره‌برداری در ازای دریافت اجرت، در اختیار زن و مرد دیگری قرار می‌دهد.[۵۸] گفته شده تحویل عین مال در اجاره شرط است. از سویی تحویل دادن رحم، به عنوان مال مورد اجاره ممکن نیست. در نتیجه چنین قراردادی در رابطه با رحم اجاره‌ای صحیح نخواهد بود.[۵۹]
- اجاره اشخاص: در این نوع اجاره، اجیر در ازای دریافت مبلغ مشخصی متعهد می‌شود تا کار مشخصی را برای موجر انجام دهد.[۶۰] اجاره رحم به این صورت تصویر می‌شود که زن صاحب رحم متعهد می‌شود تا حمل و تولد جنین مربوط به افراد دیگر را در ازای دریافت اجرت به عهده بگیرد.[۶۱] بر اساس این نوع قرارداد، اگر قبل از تولد جنین سقط گردد، چون کار تعهد داده شده به انجام نرسیده است، زن مستحق دریافت اجرت نخواهد بود. برخی پژوهشگران معتقدند این امر عادلانه نیست؛ چرا که ممکن است به جهت کوتاهی زن این اتفاق رخ نداده باشد. همچنین تعهداتی در اجاره رحم وجود دارد که اساساً در عقد اجاره نمی‌توان آن‌ها را قرار داد.[۶۲] در مقابل دیدگاهی وجود دارد که این نوع اجاره را مطابق با شرایط واقع در قرارداد اجاره رحم می‌داند.[۶۳] بر اساس این دیدگاه، همانگونه که زن می‌تواند کارکرد شیردهی پستان خود را اجاره دهد، می‌تواند کارایی رحم را نیز اجاره بدهد.[۶۴]
- جُعاله: قراردادن مزد و عوض مشخص در قبال عمل حلال معین را جعاله می‌گویند. مثلا کسی به خیاط بگوید اگر لباس من را بدوزی این مقدار پول به تو می‌دهم.[۶۵] می‌توان قرارداد اجاره رحم را به صورت جعاله تصویر کرد. به این صورت که کسی که می‌خواهد نطفه مورد نظرش در رحم دیگری پرورش یابد، مزدی را برای آن قرار دهد. زن صاحب رحم نیز با پذیرش آن مزد، عمل پرورش جنین را در رحم خود به عهده بگیرد.[۶۶] مهم‌ترین اشکال بر جعاله بودن قرارداد اجاره رحم را جایز بودن جعاله دانسته‌اند. به این معنا که طرفین قرارداد می‌توانند به هر دلیلی آن را به هم بزنند. در صورتی که در قرارداد رحم جانشین، تعهد طرفین به محتوای قرارداد بسیار مهم است.[۶۷]
- ودیعه: قراردادی دو طرفه است که یکی از دوطرف، دیگری را جانشین نگهداری از مال خود می‌کند.[۶۸] گفته شده در قرارداد اجاره رحم، چون صرف نگهداری از نطفه نیست، نمی‌توان آن را ودیعه دانست. در این قرارداد زن صاحب رحم متعهد به رشد و پرورش جنین می‌شود.[۶۹]
- عاریه: نوع قراردادی است که بر اساس آن یکی از طرفین به دیگری اجازه می‌دهد تا از مال او به رایگان بهره‌برداری کند.[۷۰] می‌توان تصور کرد که زن صاحب رحم، منافع رحم خود را به طرف مقابل خودش عاریه می‌دهد.[۷۱] به دلیل این که شرط عاریه تحویل دادن مالی است که به عاریه داده می‌شود، این قرارداد را دارای مطابقت کامل با قرارداد اجاره رحم نمی‌دانند.[۷۲]
- قرارداد نامعین: بر اساس این دیدگاه، جای دادن قرارداد اجاره رحم در یکی از قراردادهای معین ضروری نیست. طرفین با توجه به اصل آزادی اراده افراد و ضوابط کلی موجود در قانون، می‌توانند توافق مشخصی را داشته باشند.[۷۳]
اجاره رحم در اخلاق پزشکی
بهره‌گیری از رحم اجاره‌ای با وجود این که راه‌حلی برای بچه‌دار شدن زوج‌های نابارور محسوب می‌شود، نگرانی‌هایی را از نظر اخلاقی ایجاد می‌کند.[۷۴] پژوهشگران عرصه اخلاق پزشکی معتقدند برای حفظ اصول اخلاقی در اجاره رحم لازم است در کنار کادر درمانی به صورت مستقل کمیته اخلاقی بر این فرایند نظارت کند.[۷۵] بررسی مقالات اخلاقی درباره رحم جایگزین شامل نگرانی‌ها درباره جلوگیری از سوء استفاده‌های احتمالی مانند تجاری شدن قراردادها، به خطر افتادن سلامتی مادر جانشین و رضایت همسر و فرزندان او، بروز واکنش‌های عاطفی هنگام تحویل نوزاد و افشای واقعیت است. علاوه بر این، نگرانی‌هایی درباره مشکلات قانونی، فرهنگی و بهداشتی نیز مطرح شده است.[۷۶]
حفظ شان و کرامت انسانی
ترویج نگاه تجاری به اجاره رحم را مایه نگرانی در مسئله حفظ شأن انسانی دانسته‌اند. نگاه ابزارگونه به انسان برای رسیدن به اهداف مالی با کرامت انسانی سازگار نیست. به خصوص ممکن است زوجی که توان بچه‌دار شدن را دارا هستند اما به دلیل خودبرتر بینی یا دوری از سختی‌های حمل و زایمان، دست به این کار بزنند.[۷۷] از این رو گفته شده است اجاره رحم تنها زمانی اخلاقی است که با نیت نوع‌دوستانه و در مواردی که با هیچ روش دیگر امکان بچه‌دار شدن زوجین نیست صورت بگیرد. البته تامین مخارج صاحب رحم و هدیه دادن به او به جهت زحمتی که متقبل می‌شود از نظر اخلاقی پسندیده است.[۷۸]
جلوگیری از آسیب‌ها
یکی دیگر از مواردی که در مسائل اخلاقی مرتبط با اجاره رحم مورد توجه قرار می‌گیرد، لزوم توجه به آسیب‌های احتمالی است که می‌تواند در این راستا به کودک یا زن صاحب رحم برسد. به همین منظور باید پیش از انجام این فرایند، سلامت جسمی و بیمار نبودن زن از هر جهت سنجیده شود. تامین صحیح و کامل تغذیه و نیازهای دارویی، مراقبتی در ایام حمل نیز از مواردی است که باید به آن توجه شود. همچنین سلامت روحی و روانی و آمادگی روحی برای اجاره رحم از ضرورت‌های این کار است.[۷۹]
.webp)
تک‌نگاری
اجاره رحم به عنوان موضوعی نوپدید مورد توجه پژوهشگران شیعه قرار گرفته و آثار مستقلی در این رابطه تالیف شده است:
- «بررسی فقهی رحم اجاره‌ای»، اثر ملیحه سادات حسینی حجةآبادی. این کتاب در سال ۱۳۹۶ش توسط نشر سخنوران به چاپ رسیده است.[۸۰]
- «رحم اجاره‌ای»، نوشته طیبه خلقی. چاپ شده در سال ۱۳۹۸ش توسط انتشارات واصف لاهیجی.[۸۱]
- «احکام و آثار اجاره رحم در فقه فریقین»، اثر رقیه قاهری، که در سال ۴۰۲ش توسط نشر هاجر منتشر شده است.[۸۲]
- بررسی فقهی تطبیق شروط اجاره بر قرارداد اجاره رحم در فقه اهل بیت(ع)، اثری از علی عباس‌آبادی. مرکز نشر کتاب این اثر را در سال ۱۴۰۲ش به انتشار رسانده است.[۸۳]
پانویس
- ↑ حسینی حجةآبادی، بررسی فقهی رحم اجاره‌ای، ۱۳۹۶ش، ص۱۱؛ آخوندی و راسخ، «مقدمه»، در رحم جایگزین، ۱۳۸۷ش، ص۹.
- ↑ حسینی حجةآبادی، بررسی فقهی رحم اجاره‌ای، ۱۳۹۶ش، ص۱۱-۱۲؛ آخوندی و راسخ، «مقدمه»، در رحم جایگزین، ۱۳۸۷ش، ص۹.
- ↑ یحیی‌زاده اردستانی، قرارداد رحم اجاره‌ای و اهدای گامت، ۱۳۹۸ش، ص۱-۲.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۸۲.
- ↑ قاهری، احکام و آثار اجاره رحم در فقه فریقین، ۱۴۰۲ش، ص۱۰.
- ↑ جهانی شوراب و لطیف‌نژاد رودسری، «مروری بر جنبه‌های حقوقی، قانونی، اخلاقی و فقهی رحم جایگزین در ایران با تأکید بر جنبه مشاوره‌ای آن»، ص۳۹.
- ↑ رمضانی، «تحلیل فقهی و حقوقی رحم جایگزین از منظر زن صاحب رحم»، ص۵۴.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۱۰۴؛ طباطبایی و جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، ص۴۰.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۴.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۹؛ طباطبایی و جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، ص۴۰.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۷؛ طباطبایی و جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، ص۴۰؛ خلفی، «اهدای جنین در پرتو فقه و حقوق»، ص۶۰.
- ↑ رمضانی، «تحلیل فقهی و حقوقی رحم جایگزین از منظر زن صاحب رحم»، ص۵۴.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۹؛ طباطبایی و جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، ص۴۰.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۷؛ طباطبایی و جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، ص۴۰.
- ↑ رضوان‌طلب و دیگران، «بررسی مشروعیت روش درمانی انتقال میتوکندری»، ص۷۰۸-۷۰۹.
- ↑ رضوان‌طلب و ملکی، «بررسی فقهی کودکان سه والدی بر اساس نظرات امام خمینی(ره)»، ص۹۲.
- ↑ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ سیستانی، «پرسش و پاسخ لقاح مصنوعی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی؛ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، «حکم اجاره رحم محارم»، سایت دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی؛ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ روحانی، استفتائات، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۳۳.
- ↑ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ جناتی، تطور اجتهاد در حوزه استنباط، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۳۵.
- ↑ مومن قمی، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۹۳.
- ↑ بهجت، «روشهای بارداری که از راه تزریق به عمل می‌آید، از نظر شرعی چه حکمی دارد؟»، مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله بهجت؛ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، بررسی فقهی تلقیح مصنوعی، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۸-۱۳۹؛ فاضل لنکرانی، مکاسب محرمه، ۱۳۹۶ش،ج۱، ص۲۸۶-۲۸۷.
- ↑ سبحانی تبریزی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۷.
- ↑ نوری همدانی، هزار و یک مسئله فقهی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۲۶۴.
- ↑ خرازی، البحوث الهامة فی المکاسب المحرمة، ۱۴۲۳ق، ج۳، ص۱۷۰-۱۸۰.
- ↑ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۸.
- ↑ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ۱۴۲۵ق، ص۵۶۰-۵۶۱.
- ↑ مهاجری، «اجاره رحم»، ص۷۶.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۳۱.
- ↑ آخوندی و بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، ص۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۲، ص۶۰۹.
- ↑ طباطبایی و جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، ص۴۰.
- ↑ خویی، توضیح المسائل، ۱۴۲۲ق، ص۵۶۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ۱۴۲۵ش، ص۵۶۴.
- ↑ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۰۶.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۰-۹۱.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۱.
- ↑ مومن، «سخنی درباره تلقیح»، ص۶۵-۶۶.
- ↑ یزدی، «باروری‌های مصنوعی و حکم فقهی آن»، ص۱۰۴-۱۰۵.
- ↑ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۱-۹۲.
- ↑ حسینی خامنه‌ای، احکام پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۳۴ و ص۳۶-۳۷؛ کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، ص۹۲-۹۳؛ حسینی و محمدی، احکام پزشکی و بیماران، ۱۳۹۴ش، ص۱۵۳.
- ↑ خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۶۶۵؛ حسینی خامنه‌ای، احکام پزشکی، ۱۳۹۵ش، ص۳۶-۳۷؛ حسینی و محمدی، احکام پزشکی و بیماران، ۱۳۹۴ش، ص۱۵۳؛ مظاهری، توضیح المسائل، ۱۳۸۹ش، ص۳۱۸.
- ↑ یزدی، «باروری‌های مصنوعی و حکم فقهی آن»، ص۱۰۵.
- ↑ سبحانی تبریزی، استفتائات، ۱۳۸۹ش، ج۲، ص۴۱۶.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، مسائل مستحدثه پزشکی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۱۰.
- ↑ مکارم شیرازی، الفتاوی الجدیدة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، مسائل مستحدثه پزشکی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۱۱-۱۱۲.
- ↑ مکارم شیرازی، الفتاوی الجدیدة، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۴۲۷.
- ↑ فاضل لنکرانی، جامع المسائل، ۱۴۲۵ق، ص۵۶۱؛ روحانی، استفتائات، ۱۳۸۳ش، ج۷، ص۳۷۲.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، مسائل مستحدثه پزشکی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ خواجه‌زاده، «ماهیت حقوقی قرارداد رحم جایگزین در فقه و قانون ایران»، ص۱۲۲.
- ↑ مشکینی اردبیلی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۱؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵.
- ↑ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۰۵.
- ↑ صالحی، «ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین»، ص۳۸؛ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۰۵-۱۰۶.
- ↑ مشکینی اردبیلی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۴۱؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۲ش، ج۱، ص۲۳۴-۲۳۵.
- ↑ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۰۶.
- ↑ صالحی، «ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین»، ص۳۸-۳۹؛ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ مکارم شیرازی، الفتاوی الجدیدة، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۴۷۱؛ حمداللهی و روشن، بررسی تطبیقی فقهی حقوقی قرارداد استفاده از رحم جایگزین، ۱۳۸۸ش، ص۱۴۶.
- ↑ جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی، ۱۴۲۳ق، ج۴، ص۳۳۱؛ بطحایی گلپایگانی، تحقیقی پیرامون تولد بدون مناکحت، ۱۳۸۲ش، ص۳۸۴.
- ↑ مشکینی اردبیلی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۱۹۵.
- ↑ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۱۲.
- ↑ صالحی، «ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین»، ص۴۰؛ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۱۳.
- ↑ مشکینی اردبیلی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۵۹۰.
- ↑ نائب‌زاده، بررسی حقوق روشهای نوین باروری مصنوعی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۶.
- ↑ مشکینی اردبیلی، مصطلحات الفقه، ۱۳۹۲ش، ص۳۸۵.
- ↑ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۱۵.
- ↑ نائب‌زاده، بررسی حقوق روشهای نوین باروری مصنوعی، ۱۳۸۰ش، ص۱۵۷.
- ↑ صالحی، «ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین»، ص۴۱-۴۲؛ مظاهری و پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، ص۱۱۶.
- ↑ نوری‌زاده، «چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین در ایران»، ص۱۶۹.
- ↑ نوری‌زاده، «چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین در ایران»، ص۱۷۱.
- ↑ جهانی شوراب و لطیف‌نژاد رودسری، «مروری بر جنبه‌های حقوقی، قانونی، اخلاقی و فقهی رحم جایگزین در ایران با تأکید بر جنبه مشاوره‌ای آن»، ص۳۹.
- ↑ اصغری، «ملاحظات اخلاقی در روش کمک باروری رحم جایگزین»، ص۳۱.
- ↑ نوری‌زاده، «چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین در ایران»، ص۱۷۲.
- ↑ نوری‌زاده، «چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین در ایران»، ص۳۳.
- ↑ حسینی حجةآبادی، بررسی فقهی رحم اجاره‌ای، ۱۳۹۶ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ خلقی، رحم اجاره‌ای، ۱۳۹۸ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ قاهری، احکام و آثار اجاره رحم در فقه فریقین، ۱۴۰۲ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ عباس‌آبادی، بررسی فقهی تطبیق شروط اجاره بر قرارداد اجاره رحم در فقه اهل بیت(ع)، ۱۴۰۲ش، شناسنامه کتاب.
منابع
- آخوندی، محمدمهدی و محمد راسخ، «مقدمه»، در رحم جایگزین: بررسی رحم جایگزین از منظر: پزشکی، حقوقی، فقهی، اخلاقی-فلسفی، روانشناختی، تهران، سمت، ۱۳۸۷ش.
- آخوندی، محمدمهدی و زهره بهجتی اردکانی، «رحم جایگزین و ضرورت استفاده از آن در درمان ناباروری»، نشریه باروری و ناباروری، شماره ۱، پیاپی ۳۴، بهار ۱۳۸۷ش.
- اصغری، فریبا، «ملاحظات اخلاقی در روش کمک باروری رحم جایگزین»، نشریه باروری و ناباروری، شماره ۱، پیاپی ۳۴، بهار ۱۳۸۷ش.
- برقی، احمد بن محمد، المحاسن، قم،دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۱ق.
- بطحایی گلپایگانی، هاشم، تحقیقی پیرامون تولد بدون مناکحت، روشهای نوین تولید مثل انسانی از دیدگاه فقه و حقوق، تهران، سازمان مطالعه و تدوین علوم انسانی (سمت)، ۱۳۸۲ش.
- بهجت، محمدتقی، «روشهای بارداری که از راه تزریق به عمل می‌آید، از نظر شرعی چه حکمی دارد؟»، مرکز تنظیم و نشر آثار آیت‌الله بهجت، تاریخ بازدید ۱۵ دی ۱۴۰۳ش.
- جمعی از پژوهشگران، موسوعة الفقه الإسلامی طبقا لمذهب أهل البیت علیهم السلام، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(علیهم السلام)، ۱۴۲۳ق.
- جناتی، محمدابراهیم، تطور اجتهاد در حوزه استنباط، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۶ش.
- جهانی شوراب، ناهید و رباب لطیف‌نژاد رودسری، «مروری بر جنبه‌های حقوقی، قانونی، اخلاقی و فقهی رحم جایگزین در ایران با تأکید بر جنبه مشاوره‌ای آن»، مجله زنان، مامایی و نازایی ایران، شماره ۴۰، اسفند ۱۳۹۵ش.
- حسینی حجةآبادی، ملیحه سادات، بررسی فقهی رحم اجاره‌ای، تهران، سخنواران، ۱۳۹۶ش.
- حسینی خامنه‌ای، سید علی، احکام پزشکی، تهران، انقلاب اسلامی، ۱۳۹۵ش.
- حسینی، مجتبی و سید محمدتقی محمدی، احکام پزشکی و بیماران، قم، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۴ش.
- حمداللهی، عاصف و محمد روشن، بررسی تطبیقی فقهی حقوقی قرارداد استفاده از رحم جایگزین، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۸ش.
- خرازی، سیدمحسن، البحوث الهامة فی المکاسب المحرمة، قم، موسسه در راه حق، ۱۴۲۳ق.
- خلفی، مسلم، «اهدای جنین در پرتو فقه و حقوق»، مجله مطالعات راهبردی زنان، شماره ۳۳، پاییز ۱۳۸۵ش.
- خلقی، طیبه، رحم اجاره‌ای، قم، واصف لاهیجی، ۱۳۹۸ش.
- خواجه‌زاده، امیر، «ماهیت حقوقی قرارداد رحم جایگزین در فقه و قانون ایران»، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، شماره ۳، پاییز ۱۳۹۷ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، مؤسسة إحیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۲۲ق.
- رضوان‌طلب، محمدرضا و مرضیه ملکی، «بررسی فقهی کودکان سه والدی بر اساس نظرات امام خمینی(ره)»، پژوهشنامە متین، شمارە ۹۲، سال ۲۳، پاییز ۴۰۰ش.
- رضوان‌طلب، محمدرضا و دیگران، «بررسی مشروعیت روش درمانی انتقال میتوکندری»، مجله پژوهش‌های فقهی، شماره ۴، دی ۱۳۹۹ش.
- رمضانی، سعدی، «تحلیل فقهی و حقوقی رحم جایگزین از منظر زن صاحب رحم»، دوفصلنامه مطالعات تطبیقی فقه و اصول مذاهب، شماره ۱، فروردین ۱۴۰۰ش.
- روحانی، سید صادق، استفتائات، قم، حدیث دل، ۱۳۸۳ش.
- سبحانی تبریزی، جعفر، استفتائات، قم، موسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۹ش.
- سیستانی، سید علی، «پرسش و پاسخ لقاح مصنوعی»، سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی، تاریخ بازدید: ۱۵ دی ۱۴۰۳ش.
- صالحی، حمیدرضا، «ماهیت حقوقی قراردادهای رحم جایگزین»، فصلنامه فقه پزشکی، شماره ۱۳ و ۱۴، سال ۴ و ۵، زمستان ۱۳۹۱ش و بهار ۱۳۹۲ش.
- طباطبایی، سید محمدصادق و مهدی جلیلی، «حقوق مالی و غیرمالی کودکان متولد از روش رحم جایگزین»، فصلنامه حقوق پزشکی، شماره ۳۰، سال ۸، پاییز ۱۳۹۳ش.
- عباس‌آبادی، علی، بررسی فقهی تطبیق شروط اجاره بر قرارداد اجاره رحم در فقه اهل بیت(ع)، قم، مرکز نشر کتاب، ۱۴۰۲ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، امیر قلم، ۱۴۲۵ق.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، بررسی فقهی تلقیح مصنوعی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۸۹ش.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، مکاسب محرمه، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۶ش.
- فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۸۳ش.
- قاهری، رقیه، احکام و آثار اجاره رحم در فقه فریقین، قم، هاجر، ۱۴۰۲ش.
- کریمی و مهتری، «حکم فقهی رحم اجاره‌ای»، مجله مطالعات فقهی و فلسفی، شماره ۲۱، سال ۳، زمستان ۱۳۹۱ش.
- مشکینی اردبیلی، علی، مصطلحات الفقه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر، ۱۳۹۲ش.
- مظاهری، حسین، توضیح المسائل، اصفهان، موسسه فرهنگی مطالعاتی الزهرا(س)، ۱۳۸۹ش.
- مظاهری، معصومه و نیره پور رسول، «تبیین ماهیت قرارداد رحم جایگزین»، مجله حقوقی دادگستری، شماره ۹۵، سال ۸۰، پاییز ۱۳۹۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «حکم اجاره رحم محارم»، سایت دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۵ دی ۱۴۰۳ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(علیه‌السلام)، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، الفتاوی الجدیدة، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(علیه‌السلام)، ۱۳۸۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دائرة المعارف فقه مقارن، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب(علیه‌السلام)، ۱۳۸۵ش.
- مومن قمی، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مومن، محمد، «سخنی درباره تلقیح»، ترجمه موسی دانش (جعفر زاده)، مجله فقه اهل بیت، شماره ۴، زمستان ۱۳۷۴ش.
- مهاجری، علیمراد، «اجاره رحم»، نشریه پژوهش‌های فقهی تا اجتهاد، شماره ۱، شماره پیاپی ۱، شهریور ۱۳۹۶ش.
- نائب‌زاده، عباس، بررسی حقوق روشهای نوین باروری مصنوعی، تهران، انتشارات مجد، ۱۳۸۰ش.
- نوری همدانی، حسین، هزار و یک مسئله فقهی، قم، مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۸ش.
- نوری‌زاده، رقیه، «چالش‌های اخلاقی رحم جایگزین در ایران»، فصلنامه اخلاق پزشکی، شماره ۱۰، سال ۳، زمستان ۱۳۸۸ش.
- هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(علیهم السلام)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت(علیهم السلام)، ۱۳۸۲ش.
- یحیی‌زاده اردستانی، وجیهه، قرارداد رحم اجاره‌ای و اهدای گامت، تهران، سنجش و دانش، ۱۳۹۸ش.
- یزدی، محمد، «باروری‌های مصنوعی و حکم فقهی آن»، مجله فقه اهل بیت، شماره ۵ و ۶، بهار و تابستان ۱۳۷۵ش.