نکاح مُعاطاتی به ایجاد پیوند زناشویی بدون خواندن صیغه عقد نکاحِ مرسوم در اسلام، گفته می‌شود. در میان فقیهان شیعه، فیض کاشانی از جمله کسانی است که معتقد به کافی‌بودن رضایت طرفین برای شکل‌گیری عقد نکاح بدون گفتن ایجاب و قبول است. او تنها اِبراز کاری را که نشان‌دهنده قصد ازدواج است، برای صحیح بودن این عقد، شرط می‌داند. در صورت صحیح‌بودن نکاح معاطاتی، این عقد تمام شرایط و لوازم عقد نکاح مگر شرطْ بودن خواندن صیغه ایجاب و قبول را دارا است. به گفته محمدجواد فاضل نظریه بطلان نکاح معاطاتی در میان فقیهان شیعه از اعتبار بیشتری برخوردار است. یکی از نقاط اهمیت اثبات نکاح معاطاتی در مشروع دانستن ازدواج‌هایی دانسته شده که امروزه برخی مسلمانان با انکار نقش الفاظ در ایجاد پیوند زناشویی، بدون عقد و عاقد انجام می‌دهند.
به گفته پژوهشگران حتی در صورت پذیرش نظریه نکاح معاطاتی آنچه امروزه تحت عنوان ازدواج سفید انجام می‌شود به دلیل نداشتن شروط لازم در نکاح، مشروع نیست. به عقیده اینان در نکاح معاطات شرایطی چون مهریه و اذن پدر هنوز لازم است و لوازم عقد نکاح صحیح شرعی مانند الزام در پرداخت نفقه توسط شوهر و لزوم تمکین برای زن پابرجاست اما ازدواج سفیدی که مرسوم است بدون در نظر گرفتن این شروط و بدون داشتن تعهدی از جانب طرفین انجام می‌شود.
بیان مسئله و اهمیت
نکاح معاطاتی به این معناست که مرد و زن بدون گفتن صیغه و لفظ مخصوص، اراده خود برای ایجاد زوجیت را ابراز کنند.[۱] یکی از نقاط اهمیت اثبات نکاح معاطاتی در مشروع دانستن ازدواج‌هایی دانسته شده که امروزه برخی مسلمانان با انکار نقش الفاظ در ایجاد پیوند زناشویی، بدون عقد و عاقد انجام می‌دهند.[۲]
به گفته پژوهشگران در آیات و روایات، معاطات یا نکاح معاطاتی وارد نشده است و این اصطلاح را فقیهان به معامله‌ای که بدون صیغه انجام شده باشد اطلاق کرده‌اند.[۳] محققان معتقدند معاطات به طور مستقل در ابتدا در بحث بیع با عنوان بیع معاطاتی به‌کار رفته است و شیخ انصاری را نخستین فقیهی دانسته‌اند که به‌طور مستدل درباره آن بحث کرده است.[۴] به باور محمدجواد فاضل معاطات به معنای معامله بدون عقد مخصوص است، لذا اگر در معامله‌ای الفاظ عربی شرط شود، ولی عقد با الفاظ فارسی صورت گیرد نیز معاطات است.[۵]
حکم شرعی نکاح معاطاتی
فقیهان در مورد حکم شرعی نکاح معاطاتی اختلاف نظر دارند:
- نظریه صحیح بودن نکاح معاطاتی: برخی فقیهان وجود رضایت میان دو طرف را کافی می‌دانند به شرطی که لفظی که دال بر ایجاد زوجیت است ابراز شود.[۶] از جمله قائلان این نظریه فیض کاشانی و برخی از ظاهریه دانسته شده‌اند. فیض در کتاب وافی حکم خود را مستند به روایتی از نوح بن شُعیب می‌داند.[۷] همچنین عمومات وفاء به عقد[۸] و عموماتی که نکاح را جایز می‌دانند[۹] از جمله دلایل این مسئله ذکر شده‌اند.[۱۰]
- نظریه بطلان نکاح معاطاتی: به گفته جواد فاضل این نظریه از اعتبار بیشتری در فقه امامیه برخوردار است.[۱۱] برای بطلان نکاح معاطاتی به برخی ادله عقلی و نقلی استناد شده است. برخی از این ادله چنین است:
- اجماع: صاحب جواهر بعد از نقل روایتی که فیض کاشانی به آن استناد کرده، نظریه او را رد می‌کند و در مسئله عقد موقت تصریح می‌کند ایجاب و قبول به اجماع محصل و منقول شرط صحیح‌بودن عقد است.[۱۲]
- روایات: سید ابوالقاسم خویی معتقد است باتوجه به روایات، در عقد موقت وجود لفظ معتبر است و به طریق اولی در عقد دائم باید رعایت شود.[۱۳] یکی از روایاتی که برای لزوم ایجاب و قبول در عقد به آن استناد شده روایتی از ابان بن تغلب است که طبق این روایت سائل از کیفیت عقد موقت از معصوم(ع) پرسش می‌کند و امام در جواب به او صیغه عقد موقت را تعلیم می‌دهد.[۱۴]
- سیره متشرعه: به گفته سید کاظم حائری سیره متشرعه از جمله دلایل بطلان نکاح معاطاتی است.[۱۵]
- احتیاط در مسئله ازدواج: به گفته برخی با استناد به برخی روایات چون معتبره شعیب بن شَداد احتیاط در مسئله نکاح لازم است. بدین صورت اگر در نکاح بودن عقدی شک کردیم باید قائل به عدم شویم.[۱۶]
- نکاح معاطاتی ملازم با ضد نکاح است: محمدحسین نائینی معتقد است آمیزش بدون صیغه از مصادیق زنا است و فعلی که مصداق زنا است نمی‌تواند نوعی از نکاح باشد.[۱۷]
تفاوت نکاح معاطاتی با ازدواج سفید
به گفته پژوهشگران در صورتی که نکاح معاطاتی را باطل بدانیم ازدواج سفید هیچ توجیه شرعی ندارد و مصداقی از زنا است.[۱۸] برخی پژوهشگران معتقدند ازدواج سفید در برخی مصادیقش همان نکاح معاطات است. به این معنا که هر دو طرف قصد زندگی مشترک را دارند اما صرفا به صیغه اعتقادی ندارند و با جشن یا دادن حلقه خود را زوجین اعلام می‌کنند.[۱۹] در مقابل برخی دیگر معتقدند حتی در صورتی که نکاح معاطات جایز باشد ازدواج سفید شروط این نوع نکاح را رعایت نمی‌کند. به گفته آنان ازدواج سفید با نکاح معاطاتی مغایر است و به‌هیچ‌وجه نمی‌توان آن را از دیدگاه اسلام مشروع دانست برخی از دلایل آنان چنین است:
- در ازدواج سفید عملی که بطور صریح نشان دهنده ابراز عُلقه زوجیت باشد وجود ندارد.
- در نکاح معاطاتی همانند عقد نکاح دائم و موقت باید مهریه و اذن پدر و باقی شروط نکاح رعایت شود و فقط ایجاب و قبول لفظی وجود ندارد اما این شرایط در ازدواج سفید دیده نمی‌شود.
- در صورت جداشدن زوجینی که به گونه معاطات ازدواج کرده‌اند، باید طلاق شرعی انجام شود اما مرد و زنی که با ازدواج سفید، هم‌باشی دارند ملتزم به این کار نیستند.
- کارهایی با نکاح معاطات بر زوجین واجب می‌شود؛ مانند تمکین و اذنِ خروج از منزل برای زن و لزوم پرداخت نفقه بر مرد که در ازدواج سفید این التزام وجود ندارد.[۲۰]
پانویس
- ↑ حسینی ادیانی، «نکاح معاطاتی»، ص۱۰۶.
- ↑ افراسیابی، «تاملی در حکم نکاح معاطاتی یا ازدواج سفید در فقه».
- ↑ حسینی ادیانی، «نکاح معاطاتی»، ص۱۰۴.
- ↑ حسینی ادیانی، «نکاح معاطاتی»، ص۱۰۵.
- ↑ فاضل لنکرانی، معاطات در نکاح، ۱۳۹۵ش، ص۱۹.
- ↑ فاضل لنکرانی، معاطات در نکاح، ۱۳۹۵ش، ص۲۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۰، ص۱۵۳.
- ↑ آیه ۱، سوره مائده.
- ↑ آیه ۳، سوره نساء.
- ↑ ستوده، میرداداشی، «انشای فعلی نکاح؛ جستاری در عدم مشروعیت»، ص۱۳۱.
- ↑ فاضل لنکرانی، معاطات در نکاح، ۱۳۹۵ش، ص۵۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۰، ص۱۵۳.
- ↑ خویی، موسوعه الامام خویی، ۱۴۱۸ق، ج ۳۳، ص۱۲۹-۱۳۰.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج ۵، ص۴۵۵.
- ↑ حسینی حایری، «عدم جریان معاطات در نکاح»، ص۶.
- ↑ جعفرزاده کوچکی، صدیقی، «بررسی تفاوتها و همسویی‌های ازدواج سفید با نکاح معاطاتی از منظر فقه امامیه»، ص۱۲.
- ↑ نائینی، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، ۱۳۷۳ق، ج۱، ص۸۱-۸۰.
- ↑ جعفرزاده کوچکی، صدیقی، «بررسی تفاوتها و همسویی‌های ازدواج سفید با نکاح معاطاتی از منظر فقه امامیه»، ص۸-۹.
- ↑ افراسیابی، «تاملی در حکم نکاح معاطاتی یا ازدواج سفید در فقه».
- ↑ جعفرزاده کوچکی، صدیقی، «بررسی تفاوتها و همسویی‌های ازدواج سفید با نکاح معاطاتی از منظر فقه امامیه»، ص۸-۹.
منابع
- افراسیابی، فرهنگ، «تاملی در حکم نکاح معاطاتی یا ازدواج سفید در فقه»، در مجله فقه، حقوق و علوم جزا، شماره ۶، جلد ۲، ۱۳۹۶ش.
- جعفرزاده کوچکی، علیرضا و فاطمه صدیقی، «بررسی تفاوتها و همسویی‌های ازدواج سفید با نکاح معاطاتی از منظر فقه امامیه»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های دینی، علوم اسلامی، فقه و حقوق در ایران و جهان اسلام، ۱۳۹۸ش.
- حسینی ادیانی، سید ابوالحسن، «نکاح معاطاتی»، دوفصلنامه مقالات و بررسی‌ها، شماره ۷۴، ۱۳۸۲ش.
- حسینی حایری، سید کاظم، «عدم جریان معاطات در نکاح»، فصلنامه فقه اهل بیت(ع)، سال ۱۷، شماره ۶۶ و ۶۷، ۱۳۹۰ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، موسوعه الامام خوئی، موسسه احیاء الاثار الامام الخویی، قم، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- ستوده، میرداداشی، «انشای فعلی نکاح؛ جستاری در عدم مشروعیت»، در مجله حقوق اسلامی، شماره ۳۲، ۱۳۹۱ش.
- فاضل لنکرانی، محمدجواد، معاطات در نکاح، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- نائینی، محمدحسین، منیة الطالب فی حاشیة المکاسب، تهران، المکتبة المحمدیة، ۱۳۷۳ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دارالاحیاء لتراث العربی، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.