نکاح معاطاتی

نکاح مُعاطاتی، ازدواجی که بدون صیغه‌ مرسوم انجام می‌شود. طبق فتوای منسوب به فیض کاشانی، رضایت طرفین برای تحقق نکاح کافی است، مشروط بر اینکه لفظی دالّ بر ایجاد زوجیت نیز ابراز شود.

در صورت صحت نکاح معاطاتی، این عقد تمام شرایط و لوازم عقد نکاح را داراست، مگر الزام به خواندن صیغه ایجاب و قبول. به گفته محمدجواد فاضل نظریه بطلان نکاح معاطاتی در میان فقیهان شیعه از اعتبار بیشتری برخوردار است. اهمیت نکاح معاطاتی در مشروع دانستن ازدواج‌هایی است که بدون عقد و بدون رعایت نقش الفاظ در ایجاد پیوند زناشویی انجام می‌شوند.

پژوهشگران بر این باورند که حتی در صورت پذیرش نکاح معاطاتی، ازدواج سفید به دلیل نداشتن شروط لازم مشروع نیست. در نکاح معاطاتی همچنان شرایطی مانند مهریه، اذن پدر و لوازم شرعی عقد، از جمله پرداخت نفقه توسط شوهر و تمکین زن، لازم است؛ در حالی که ازدواج سفید بدون رعایت این شروط و بدون التزام طرفین انجام می‌شود.

بیان مسئله و اهمیت

نکاح معاطاتی به معنای آن است که مرد و زن بدون گفتن صیغه و الفاظ مخصوص، اراده خود برای ایجاد زوجیت را ابراز کنند. اهمیت این نکاح در مشروع دانستن برخی ازدواج‌هاست که برخی مسلمانان بدون عقد و عاقد و با نادیده گرفتن نقش الفاظ انجام می‌دهند. بااین حال پژوهشگران می‌گویند معاطات در آیات و روایات وارد نشده و فقیهان این اصطلاح را درباره معاملاتی به کار می‌برند که بدون صیغه انجام شده باشد. محققان معتقدند معاطات ابتدا در بحث بیع به کار رفته و شیخ انصاری نخستین فقیهی است که به‌طور مستدل درباره آن بحث کرده است. به باور محمدجواد فاضل لنکرانی، از اعضای جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، معاطات به معنای معامله بدون عقد مخصوص است؛ بنابراین اگر در معامله‌ای الفاظ عربی شرط شود اما عقد با الفاظ فارسی انجام گیرد، باز هم معاطات محسوب می‌شود.

حکم شرعی نکاح معاطاتی

فقیهان درباره حکم شرعی نکاح معاطاتی اختلاف نظر دارند:

نظریه صحیح بودن نکاح معاطاتی

براساس فتوایی منسوب به فیض کاشانی، فقیه شیعی در قرن یازدهم قمری، در نکاح رضایت دو طرف کافی است، به شرط آنکه لفظی که نشان‌دهنده ایجاد زوجیت است بر زبان آورده شود؛ اما صرف رضایت قلبی بدون اظهار لفظی معتبر نیست. برای اثبات این نظریه به روایات، آیه ۱ سوره مائده که بر لزوم وفای به عهد دلالت داد و آیه ۳ سوره نساء که نکاح را جایز می‌داند استناد شده است.

نظریه بطلان نکاح معاطاتی:

به گفته محمدجواد فاضل، این نظر از اعتبار بیشتری در فقه امامیه برخوردار است. برخی از این ادله چنین است:

• اجماع: به گفته صاحب جواهر ایجاب و قبول به اجماع شرط صحت عقد موقت است.
• روایات: سید ابوالقاسم خویی با استناد به روایات معتقد است که ذکر لفظ در عقد موقت و به طریق اولیٰ در عقد دائم لازم است.
• احتیاط: برخی فقیهان با استناد به روایات، در صورت شک درباره وجود عقد، عدم صحت آن را لازم می‌دانند.
• ملاک زنا: محمدحسین نائینی معتقد است آمیزش بدون صیغه مصداق زناست.
• سیره متشرعه.

تفاوت نکاح معاطاتی با ازدواج سفید

به گفته پژوهشگران، اگر نکاح معاطاتی باطل باشد، ازدواج سفید هیچ توجیه شرعی نداشته و مصداق زنا است. برخی معتقدند ازدواج سفید در برخی مصادیق همان نکاح معاطاتی است؛ یعنی طرفین قصد زندگی مشترک دارند اما صیغه را رعایت نکرده و با جشن یا حلقه خود را زوجین اعلام می‌کنند. در مقابل، گروهی دیگر بر این باورند که حتی اگر نکاح معاطاتی جایز باشد، ازدواج سفید شروط آن را ندارد و از دیدگاه اسلام مشروع نیست. برخی دلایل آنان به شرح زیر است:

• در ازدواج سفید عملی که به‌طور صریح نشان‌دهنده ابراز عُلقه زوجیت باشد وجود ندارد.
• در نکاح معاطاتی، مانند عقد نکاح دائم و موقت، مهریه و اذن ولی و سایر شروط نکاح به جز ایجاب و قبول لفظی باید رعایت شود؛ اما در ازدواج سفید این شرایط دیده نمی‌شود.
• در صورت جدایی زوجینی که به شیوه معاطات ازدواج کرده‌اند، طلاق شرعی لازم است اما در ازدواج سفید، چنین التزامی وجود ندارد.
• در نکاح معاطاتی برخی امور بر زوجین واجب است، مانند تمکین و اذنِ خروج زن از منزل و پرداخت نفقه توسط مرد؛ در ازدواج سفید این تعهدات وجود ندارد.