 | این مقاله یک نوشتار توصیفی درباره یک مفهوم فقهی است و نمیتواند معیاری برای اعمال دینی باشد. برای اعمال دینی به منابع دیگر مراجعه کنید. |
آرایش زنان زیباسازی چهره، بدن، مو یا ناخن زنان است که در فقه، احکامی برای آن صادر شده است. آرایش زنان جایز است؛ اما برای شوهر در صورت درخواست او واجب و بدون درخواست او مستحب شمرده شده است. آرایش زنان در حال احرام و در زمان عده وفات شوهر، جایز نیست.
فقیهان شیعه، پوشاندن آرایش را برای زنان در برابر نامحرم واجب دانسته‌اند. گرفتن دستمزد در برابر آرایش زنان، اگر برای امر حلالی باشد، جایز است. پوشاندن آرایش برای نماز لازم نیست؛ بلکه به فتوای برخی از فقیهان، آرایش زنان برای نماز، مستحب است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
آرایش به معنای زیبا کردن چهره با استفاده از مواد آرایشی، یا برداشتن موهای زائد صورت، یا پیچیدن و درست کردن موها و یا آراستن ناخن‌ها است.[۱]
از آرایش در کتاب‌های فقهی با واژه زینة یاد شده است؛[۲] البته معنای زینة کلی‌تر از آرایش بوده و شامل دیگر زیبایی‌ها نیز می‌شود.[۳] در لغت‌نامه‌ها، زینة به «هر چیزی که از آن برای آراستن استفاده شود» معنی شده است.[۴]
در روایات به زینت کردن زنان سفارش شده است.[۵] برای نمونه، بر اساس روایتی از امام باقر(ع)، شایسته نیست زن دست‌های خود را بدون حنا رها کند.[۶] بنا بر روایتی دیگر، یکی از ویژگی‌های زن خوب، آرایش کردن برای شوهر و پوشاندن زینت از نامحرمان است.[۷]
در کتاب‌های فقهی، در باب‌های مختلفی مانند نکاح،[۸] حج،[۹] نماز[۱۰] و مکاسب محرمه (تدلیس ماشطه)[یادداشت ۱][۱۱] از آرایش زنان یاد شده است.
مصادیق
در کتب فقهی شیعه، مواردی مانند سرمه کشیدن، خضاب ابروها،[۱۲] متصل کردن موی دیگری به مو،[۱۳] خالکوبی،[۱۴] رنگ لباس،[۱۵] استعمال عطر[۱۶] و هر چه صورت را زیبا نشان دهد[۱۷] زینت دانسته شده است. در زینت بودنِ برخی موارد، مانند متصل کردن موی دیگری به مو[۱۸] و رنگ لباس[۱۹] میان فقیهان اختلاف نظر است.
به گفته صاحب جواهر، فقیه شیعه در قرن سیزدهم قمری، زینت بودن چیزی به عُرف بستگی دارد؛برای نمونه او رنگ لباس را در زمان خود، زینت نمی‌داند.[۲۰] صاحب عروه (درگذشت ۱۳۳۷ق)، فقیه شیعه در قرن سیزده و چهاردهم، نیز زینت را به نسبت شخص آرایش کننده و زمان یا مکانی که فرد در آن زندگی می‌کند، متفاوت دانسته است.[۲۱]
همچنین به فتوای سید علی خامنه‌ای، از مراجع تقلید، زینت بودنِ مواردی مانند تاتو کردن ابرو، به نظر عرف بستگی دارد.[۲۲]
حکم فقهی
بر اساس آیه ۳۲ سوره اعراف، فقیهان شیعه هرگونه زینت و آرایشی را به خودی خود، جایز دانسته‌اند؛[۲۳] البته آرایش زنان با شرایطی واجب، مستحب یا حرام است
آرایش واجب
به فتوای فقیهان شیعه، آرایش زن برای شوهر، در صورت درخواست شوهر واجب است.[۲۴] دلیل آن وجوب اطاعت از شوهر و ادای حق او دانسته شده است.[۲۵]
آرایش مستحب
به گفته فقیهان، آرایش زن برای شوهر، بدون درخواست شوهر مستحب است.[۲۶]
آرایش زن در زمان عِدّهٔ طلاق رجعی نیز مستحب دانسته شده[۲۷] و حکمت آن، بر اساس روایت، جلب شوهر و بازگشت او به زندگی عنوان شده است.[۲۸]
آرایش حرام
به فتوای فقیهان شیعه، زینت برای زن در حال احرام[۲۹] و در زمان عده وفات شوهر، جایز نیست.[۳۰]
فقیهانی مانند شیخ مفید (درگذشت ۴۱۳ق) و صاحب جواهر (درگذشت ۱۲۶۶ق)، آرایش کردن زنان برای جلب نامحرم را حرام دانسته‌اند.[۳۱] تدلیس (آرایش برای فریب دادن خواستگار) نیز، به فتوای مشهور فقیهان شیعه حرام است.[۳۲]
آرایش خفیف
به فتوای ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید، آرایشِ گردیِ صورت و دست‌ها تا مچ، در صورتی که بسیار خفیف باشد و باعث مفسده‌ای نشود، جایز است.[۳۳] به گفته سید علی خامنه‌ای، مرجع تقلید، پوشاندن آرایش ملایم از نامحرم، اگر از نظر عُرف زینت و آرایش محسوب شود، واجب است.[۳۴] به نظر جعفر سبحانی، مرجع تقلید نیز، پوشاندن آنچه آرایش حساب شود واجب است.[۳۵] محمدصادق روحانی، آرایش ساده را اگر موجب تهییج نامحرم شود جایز ندانسته است.[۳۶]
سید علی سیستانی،[۳۷] سید ابوالقاسم خویی و میرزا جواد تبریزی[۳۸] از مراجع تقلید، پوشاندن آرایش را از دید نامحرم، حتی اگر کم باشد واجب دانسته‌اند.
احکام مرتبط
برخی از احکام مرتبط با آرایش زنان عبارتند از:
کسب درآمد از آرایش
گرفتن اجرت در برابر آرایش، اگر برای امر حلالی (مانند آرایش زن برای شوهر) باشد، جایز است.[۳۹] به فتوای سید علی خامنه‌ای، مرجع تقلید شعیه، آرایش کردن زن به قصد کمک به حرام (مانند نشان دادن آن به نامحرم) جایز نیست. به فتوای او، آرایش موها به سبک فرقه‌های ضاله نیز جایز نبوده و دستمزد دریافتی در برابر آن حلال نیست.[۴۰]
وضو و نماز با آرایش
به فتوای مراجع تقلید، مواد آرایشی که دارای جِرم است، مانع وضو بوده و باید قبل از وضو گرفتن پاک شود.[۴۱] آرایش‌هایی که تنها رنگ دارد و دارای جرم نیست[۴۲] یا زیر پوست قرار می‌گیرد، مانع وضو نبوده و وضو با وجود آن، صحیح است.[۴۳]
در هنگام نماز، پوشاندن آرایش صورت،[۴۴] زیورآلات و مویی که از دیگری به موی زن متصل شده، (در صورتی که نامحرم نبیند) لازم نیست؛[۴۵] بلکه همراه داشتن زیورآلات و حنا کردن در حال نماز برای زنان مستحب است.[۴۶] برخی مفسران از آیه ۳۱ سوره اعراف استفاده کرده‌اند که زینت کردن هنگام خواندن نماز برای مردان و زنان مستحب است. [۴۷]
نشان دادن آرایش به دیگران
در آیه وَلَا يُبۡدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا... (ترجمه:و زینت خود را آشکار نکنند، مگر برای...)[نور–۳۱] که به آیه ابداء الزینه شهرت یافته،[۴۸] از نشان دادن زینت‌های زن به نامحرم نهی شده است. به فتوای فقیهان شیعه و با استدلال به آیه ابداء الزینه، پوشاندن آرایش در برابر نامحرم واجب است.[۴۹] در کتاب‌های فقهی از نشان دادن زینت به مردان نامحرم با واژه تَبَرُّج یاد شده است.[۵۰]
همچنین در روایات، نشان دادن آرایش زن به نامحرم نکوهش شده است.[۵۱] در روایتی در کتاب تهذیب الاحکام، یکی از شرط‌های قبول شدن شهادت زن، آشکار نکردن زینت‌های زنانه و خودنمایی نکردن او (تبرج) در مجلس مردان معرفی شده است.[۵۲]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ انوری، فرهنگ بزرگ سخن، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۷۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۶۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۷۶.
- ↑ فراهیدی، کتاب العین، ۱۴۰۹ق، ذیل واژه زین؛ صاحب، المحیط فی اللغه، ۱۴۱۴ق، ذیل واژه زین.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۲۹ق، ج۱۳، ص۱۴۱؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۶ق، ج۲، ص۹۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۵۰۹.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۲۳۵.
- ↑ بحرانی، سند العروة الوثقی (نکاح)، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۸۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۸، ص۳۷۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۶۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ مفید، احکام النساء، ۱۴۱۳ق، ص۵۷.
- ↑ ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۳۰.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۶۴؛ بحرانی، سند العروة الوثقی (النکاح)، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۹۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۶۴.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۱۷.
- ↑ ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۲۸۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۲۸۰.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۶، ص۹۸.
- ↑ لباس شهرت و احکام پوشش، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ طوسی، الخلاف، ۱۴۰۷ق، ج۵، ص۷۳؛ علامه حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۵، ص۱۳۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۲۵، ص۲۱۸؛ امام خمینی، تحریر الوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۲، ص۳۲۸؛ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۱۰۶؛ لنکرانی، جامع المسائل، ۱۴۲۵ق، ص۴۲۸.
- ↑ فلاح، «حکم آرایش زنان در فقه شیعه» ص۱۲۱ و ۱۲۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن ابی‌جمهور، الاقطاب الفقهیه، ۱۴۱۰ق، ص۱۰۰؛ حکیم، الفتاوی، ۱۴۳۳ق، ص۲۹۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بحرانی، الحدایق الناظره، ۱۳۶۳ش، ج۲۵، ص۴۷۶؛ خویی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۰۳.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۳۲، ص۳۵۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۸، ص۳۷۳.
- ↑ شیخ طوسی، المبسوط، ۱۳۸۷ق، ص۲۶۳ و ۲۶۴؛ ابن براج، المهذب، ۱۴۰۶ق، ج۲، ص۳۳۰؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۲، ص۲۷۶؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۶، ص۹۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۸۵؛ مفید، احکام النساء، ۱۴۱۳ق، ص۵۷؛ «احکام آرایش زنانه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ شیخ انصاری، مکاسب، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۵۹؛ روحانی، منهاج الفقهاهه، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۲۴۲.
- ↑ حکم آرایش زنان در مقابل نامحرم، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی.
- ↑ آرایش ملایم با حفظ حجاب، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری.
- ↑ آرایش صورت در مقابل نامحرم، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی جعفر سبحانی.
- ↑ روحانی، استفتائات، ۱۳۸۲ش، ص۲۰۲.
- ↑ زینت و آرایش کردن، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی.
- ↑ خوئی، احکام شرعی بانوان، ۱۳۹۱ش، ص۴۳۹.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام، ۱۴۱۳ق، ج۱۶، ص۷۷؛ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده مرجع، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۴۱.
- ↑ «احکام آرایش زنانه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده مرجع، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۴۱؛ بهجت، استفتائات، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۱۷۳؛ «پرسش و پاسخ، غسل»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده مرجع، ۱۳۸۵ش، ص۱۹۴۱؛ بهجت، استفتائات، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۱۷۳؛ «پرسش و پاسخ، غسل»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به بهجت، استفتائات، ۱۳۸۶ق، ج۱، ص۱۷۳؛ «احکام وضو»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۸، ص۱۷۵.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ اطیب البیان، طیب، ۱۳۷۸ش، ج۷، ص۳۰۷.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۵، ص۴۹۲.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، مهدوی، ص۱۹۸؛ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۳۱۹.
- ↑ بحرانی، سند العروة الوثقی (نکاح)، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۸۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۰۰، ص۲۳۵.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴۲.
یادداشت
- ↑ تدلیس ماشطه به این معنا است که آرایشگر طوری زن را آرایش کند، که خواستگار فریب بخورد.
منابع
- آرایش صورت در مقابل نامحرم، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله‌العظمی جعفر سبحانی، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
- آرایش ملایم با حفظ حجاب، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۳ آبان ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
- روحانی، محمدصادق، استفتائات، حدیث دل، قم، ۱۳۸۲ش.
- ابن ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، الاقطاب الفقهیه، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۱۰ق.
- ابن براج، عبدالعزیز بن نحریر، المهذب، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۶ق.
- انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، سخن، ۱۳۸۱ش.
- «احکام آرایش زنانه»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۹۹ش.
- «احکام وضو»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ بازدید مطلب: ۱۹ آذر ۱۳۹۹ش.
- ازهری، محمد بن احمد، تهذیب اللغه، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۲۱ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، ۱۳۹۲ش.
- بحرانی، محمد سند، سند العروة الوثقی (النکاح)، قم، باقیات، ۱۴۲۹ق.
- بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی احکام العترة الطاهره، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، ۱۳۶۳ش.
- بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسن، توضیح المسائل مراجع مطابق با فتاوای سیزده نفر از مراجع معظم تقلید، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- بهجت، محمدتقی، استفتائات، قم، دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی بهجت، ۱۳۸۶ق.
- «پرسش و پاسخ، غسل»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۹ش.
- جمعی از پژوهشگران زیر نظر سیدمحمود هاشمی شاهرودی، موسوعة الفقه الاسلامی طبقا لمذهب اهل‌البیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۴۲۳ق.
- جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیه، تصحیح احمد عبد الغفور عطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۳۷۶ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تقصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح مؤسسة آل البیت(ع)، قم، مؤسسة آل البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، تقصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.
- حکم آرایش زنان در مقابل نامحرم، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله‌العظمی مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۴ آبان ۱۳۹۹ش.
- حکیم، سید محمدسعید، الفتاوی، قم، دار الهلال، ۱۴۳۳ق.
- خوئی، سید ابوالقاسم، جواد تبریزی، احکام شرعی بانوان، قم، دار الصديقة الشهيدة(س)، ۱۳۹۱ش.
- خویی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مدینة العلم، ۱۴۱۰ق.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- روحانی، محمدصادق، منهاج الفقاهه: التعلیق علی مکاسب الشیخ الاعظم، قم، انوار الهدی، ۱۴۲۹ق.
- زینت و آرایش کردن، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی، تاریخ درج مطلب: ۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
- سبزواری، سید عبدالاعلی، مهذب الاحکام، قم، مؤسسة المنار، ۱۴۱۳ق.
- سیستانی، سید علی، منهاج الصالحین، قم، مکتب آیة‌الله العظمی السید السیستانی، ۱۴۱۵ق.
- شیخ انصاری، مرتضی بن محمدامین، مکاسب، تحقیق محمد کلانتر، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۰ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون أخبار الرضا(ع)، تصحیح مهدی لاجوردی، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ش.
- شیخ طوسی، محمد بن الحسن، تهذیب الأحکام، تصحیح حسن الموسوی خرسان، تهران، دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الخلاف، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۷ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، المبسوط فی فقه الامامیه، تهران، مکتبة المرتضویه، ۱۳۸۷ق.
- صاحب، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه، تصحیح محمدحسن آل‌یاسین، بیروت، عالم الکتاب، ۱۴۱۴ق،
- صافی گلپایگانی، لطف‌الله، جامع الاحکام، قم، دفتر تنظیم و نشر آثار حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی گلپایگانی، ۱۳۸۵ش.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۹ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل‌الله یزدی طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- کرم ضد آفتاب برای زن، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر مقام معظم رهبری، تاریخ درج مطلب: ۱۰ دی ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۴ بهمن ۱۳۹۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- عیاشی، محمد بن مسعود، تفسیر العیاشی، تصحیح هاشم رسولی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیه، ۱۳۸۱ش.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، قم، نشر هجرت، ۱۴۰۹ق.
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء، اصفهان، مهدوی، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۹ق.
- کلینی محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، جامع المسائل، قم، امیر قلم، ۱۴۲۵ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)، تصحیح محمدباقر محمودی و دیگران، بیروت، دار احیاء التزاث العربی، ۱۴۰۳ق.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، چاپخانه سپهر، ۱۳۷۱ش.
- مفید، محمد بن محمد، احکام النساء، تحقیق مهدی نجف، قم، المؤتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، تحقیق عباس قوچانی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نوری همدانی، حسین، جایگاه بانوان در اسلام، بی‌جا، مهدی موعود(عج)، ۱۳۸۳ش.
پیوند به بیرون