کنترل جمعیت
کنترل جمعیت یا تنظیم خانواده، اقداماتی است که از سوی دولت‌ها و مردم با هدف تنظیم میزان زاد و ولد صورت می‌گیرد. مسئله کنترل جمعیت از مسائل جدیدی است که مورد توجه فقها قرار گرفته است. از نظر آنان کنترل جمعیت در جهت محدودساختن زاد و ولد، حرام نیست و متقابلاً فرزندآوری یا زیادی اولاد نیز واجب نیست، ولی برخی با استناد به دسته‌ای از آیات و روایات بر این نظرند که فرزندآوری و زیادی اولاد در دین اسلام مطلوب است و کنترل جمعیت در جهت محدودساختن زاد و ولد مطلوب نیست. برخی نیز با استناد به دسته‌ای دیگر از آیات و روایات بر این باورند که کنترل جمعیت جایز و کاری مباح است.
عده‌ای از فقها نیز گفته‌اند اگرچه حکم اولی کنترل جمعیت دائرمدار مطلوبیت و عدم مطلوبیت است، اما حکم ثانوی آن با توجه به شرایط خاص ممکن است به حرمت یا وجوب تغییر یابد که البته تابع تصمیم حکومت اسلامی است، یعنی اگر در برهه‌ای، زیادی جمعیت و کثرت زاد و ولد به نفع جامعه اسلامی نباشد و کم‌بودن زاد و ولد به مصلحت جامعه اسلامی باشد، حکومت اسلامی می‌تواند مردم را بر زاد و ولدِ محدود و بر داشتن تعداد معین فرزندان ملزم کند و بر مردم واجب است که از حکم وی تبعیت کنند.
در موافقت و مخالفت با مسئله کنترل جمعیت آثار متعددی از سوی عالمان و محققان مسلمان تحریر شده است. «رساله نکاحیه» از سید محمدحسین حسینی طهرانی و «اسلام و تنظیم خانواده» از سید محمدعلی ایازی از جمله این آثارند.
مفهوم‌شناسی
به مجموع اقداماتی که از سوی دولت‌ها و مردم در جهت تنظیم میزان زاد و ولد صورت می‌گیرد، کنترل جمعیت می‌گویند.[۱] این بحث با تعابیر دیگری همچون «تنظیم خانواده»، «تنظیم نسل» یا «تنظیم زاد و ولد» نیز مطرح گردیده است.[۲]
گفته می‌شود کنترل جمعیت یا تنظیم خانواده عملی آگاهانه و ارادی است که در سطح خانواده با هدف برقراری توازن بین امکانات اقتصادی و تعداد اولاد و در سطح جامعه با هدف ایجاد تعادل بین نرخ جمعیت و میزان تولید، انجام می‌گیرد.[۳] بر همین اساس گفته‌اند که منظور از کنترل جمعیت لزوماً کاهش جمعیت و جلوگیری از فرزندآوری نیست.[۴]
البته تعبیر «کنترل جمعیت» یا «تنظیم خانواده»، در برخی نوشته‌ها نیز وقتی بدون قید بیاید به همان معنای تحدید نسل یا محدودساختن زاد و ولد به کار می‌رود.[۵]
جایگاه و اهمیت
کنترل جمعیت از مسائل مستحدثه است که در سده‌های اخیر (قرن چهادهم و پانزدهم هجری قمری) از مسائل مهم همه کشورهای دنیا، به‌ویژه کشورهای مسلمان است.[۶] بنا به گزارش برخی محققان مسئله کنترل جمعیت در حوزه‌های مختلف جامعه‌شناختی، تربیتی، سیاسی و اقتصادی قابل بحث است.[۷] یکی از حوزه‌هایی که این مسئله مورد بحث واقع شده فقه است و فقهای مسلمان به بررسی محدوده و حکم شرعی این مسئله پرداخته‌اند.[۸]
گفته می‌شود اگرچه در آیات و روایات و در کلام قدمای فقهای مسلمان بحثی درباره حکم شرعی مسئله کنترل جمعیت مطرح نشده است، ولی برخی فقها در قرن چهاردهم و پانزدهم هجری با استناد به دسته‌ای از آیات و روایات دیدگاه‌هایی درباره این مسئله اتخاذ نموده‌اند.[۹] برخی فقیهان در ضمن درس خارج فقه خود،[۱۰] برخی در ضمن آثاری در موضوع مسائل مستحدثه فقهی[۱۱] و گروهی دیگر نوشته‌های مستقلی در موضوع کنترل جمعیت ارائه کرده‌اند.[۱۲] همچنین در استفتائاتی که از برخی مراجع تقلید در این حوزه به عمل آمده، فتواهایی مطرح شده است.[۱۳]
حکم اولی کنترل جمعیت
از نظر برخی فقیهان حکم اولی کنترل جمعیت؛ ازدیاد زاد و ولد یا پیشگیری از آن، وجوب و حرمت نیست؛ بلکه مستحب و غیر مستحب و یا مطلوبیت و عدم مطلوبیت آن نزد شارع است.[۱۴] به‌گفته محمد مؤمن با وجود تأکیدهای زیادی که در آیات و روایات بر کثرت فرزندآوری آمده است، با این حال این عمل واجب نیست و متقابلاً کنترل جمعیت و جلوگیری از فرزندآوری حرام نیست.[۱۵] بر همین اساس درباره حکم اولی کنترل جمعیت دو دیدگاه عمده از سوی فقیهان ابراز شده است:
مطلوب نبودن کنترل جمعیت در شریعت اسلام
برخی عالمان مسلمان به عدم مطلوبیت کنترل جمعیت قائل شده و به ادله زیر استناد کرده‌اند:
استناد به قرآن
یکی از خطاهائی که خود ما کردیم-بنده خودم هم در این خطا سهیمم-این مسئله‌ی تحدید نسل از اواسط دهه‌ی ۷۰ به این طرف باید متوقف می‌شد. البته اولی که سیاست تحدید نسل اتخاذ شد، خوب بود، لازم بود، لیکن از اواسط دهه‌ی ۷۰ باید متوقف می‌شد. این را متوقف نکردیم؛ این اشتباه بود...نسل جوان را باید حفظ کرد. با این روند کنونی اگر ما پیش برویم کشور پیر خواهد شد. خانواده‌ها، جوان‌ها باید تولید مثل را زیاد کنند؛ نسل را افزایش دهند.
بیانات رهبر انقلاب در اجتماع بزرگ مردم بجنورد در ۱۹ مهر ۱۳۹۱ش.
گروهی از عالمان مسلمان با استناد به برخی آیات قرآن بر این باورند که تولید مثل و داشتن فرزند زیاد در اسلام ذاتاً مطلوب است و لذا کنترل جمعیت به معنای محدود کردن زاد و ولد مطلوب اسلام نیست:[۱۶]
- آیه ۷۲ سوره نحل اشاره دارد به این که خداوند برای انسان از جنس خودش همسرانی قرار داد و از آن همسران برای آنان فرزندان و نوادگانی پدید آورد.[۱۷] از این آیه به مطلوبیت تکثیر نسل و عدم مطلوبیت کنترل جمعیت استناد شده است.[۱۸]
- در آیه ۱۲ سوره نوح کثرت فرزند نعمت الهی و از امدادهای خداوند نسبت به والدین معرفی شده است[۱۹] و لذا بر مطلوبیت کثرت فرزندآوری دلالت دارد.[۲۰]
- در آیاتی مانند آیه ۳۱ سوره اسراء و آیه ۱۴۰ سوره انعام، کشتن فرزندان را به سبب ترس از فقر گناهی بزرگ به شمار آورده است [۲۱] و آیه ۴۶ سوره کهف، فرزندان را در کنار اموال، زینت حیات دنیا معرفی کرده است.[۲۲] از این آیات به مطلوبیت کثرت فرزندآوری و مبغوض بودن کنترل جمعیت استدلال شده است.[۲۳]
استناد به روایات
روایاتی که به مبغوض بودن کنترل جمعیت نزد شارع به آنها استناد شده به بیان زیر است:
- دسته‌ای از روایات و نیز فتاوای فقها که بیان‌گر حرمت عَزْل (خارج کردن منی بیرون از رحم همسر) هستند.[۲۴] به این روایات چنین استدلال شده است که عزل با فرزندآوری که حکمت و غرض اصلی شارع از ازدواج است، منافات دارد[۲۵] و لذا مطلوب شارع نیست، پس کنترل جمعیت نیز که با فرزندآوری منافات دارد، مطلوب شارع نیست.[۲۶]
- دسته‌ای از روایات که زیادی اولاد و جمعیت مسلمان را موجب مباهات و افتخار پیامبر دانسته[۲۷] و همچنین روایاتی که مسلمانان را به ازدواج، به‌ویژه ازدواج با زن بچه‌زا توصیه می‌کنند.[۲۸] از این روایات برای مطلوب‌بودن زیادی زاد و ولد و مبغوض بودن کنترل جمعیت نزد شارع استفاده کرده‌اند.[۲۹]
جواز کنترل جمعیت
برخی فقیهان بر این باورند که کنترل جمعیت مبغوض شارع نیست و به لحاظ حکم اولی عملی جایز و مباح است. برخی از ادله‌ای که برای جواز کنترل جمعیت به آن استناد شده به شرح زیر است:
- براساس اصل اباحه هرگاه بر حرمت چیزی شک شود و دلیلی بر حرمت آن وجود نداشته باشد، اصل بر جایز بودن آن است و از آنجا که در بحث کنترل جمعیت دلیل خاصی بر حرمت پیشگیری از بارداری و محدود ساختن زاد و ولد نداریم، پس کنترل جمعیت به معنای محدودساختن زاد و ولد، جایز و مباح است.[۳۰]
- براساس آیه ۷۴ سوره فرقان مؤمنان از خداوند می‌خواهند تا همسران و ذریه و فرزندان آنان را از طاعت‌کنندگان و باتقوایان قرار دهد.[۳۱] از این آیه چنین برداشت شده است که تنها فرزندانی که در مسیر طاعت الهی‌اند مطلوب‌اند و زیادی اولاد مطلوب نیست.[۳۲]
- روایات جایزبودن عزل یا ریختن منی خارج از رَحِم را دلیلی بر جواز کنترل جمعیت و پیشگیری از بارداری به شمار آورده‌اند.[۳۳] همچنین در روایاتی اندک بودن عیال و اولاد را برخورداری از آسایش[۳۴] و زیادی آن را موجب گرفتاری[۳۵] معرفی نموده است.
- در حدیث نبوی چنین آمده است که «خدایا به محمد و آل او و به دوستداران آنها عفاف و کفاف و به دشمنان‌شان مال و فرزند زیاد بده».[۳۶] محمدرضا حکیمی در توضیح این حدیث گفته است که بر پیروان سیره پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) لازم است که خواستار فرزند زیاد نباشند تا بتوانند برای فرزندان خود رفاه و تندرستی و اعتدال روحی و مسائل مربوط به آموزش و پرورش آنان را به خوبی و با محبت و مهر تأمین کنند تا فرزندانی سالم، مفید و رشدیافته به جامعه تحویل دهند.[۳۷]
حکم ثانوی کنترل جمعیت
به‌گفته مکارم شیرازی اگرچه حکم اولی کنترل جمعیت دائر مدار مطلوبیت و عدم مطلوبیت یا استحباب و غیر استحباب است، ولی حکم ثانوی آن می‌تواند در شرایط خاص به وجوب یا حرمت تغییر یابد.[۳۸] برای نمونه در صورت کم‌شدن جمعیت مسلمانان و کثرت دشمنان ممکن است، کنترل جمعیت، به‌معنای محدودساختن زاد و ولد، حرام شود و یا زیادشدن زاد و ولد واجب اعلام گردد.[۳۹]
به‌گفته سیدمحمد بهشتی چنان‌چه مطالعات و محاسبات کارشناسان اجتماعی باایمان، آگاه و واقع‌بین به این نتیجه رسید که اگر در جامعه اسلامی شمار فرزندان از حد معینی فراتر رود، سلامتی و هستی آن در معرض خطر است، از آنجا که مطابق نصوص اسلامی حفظ نظام جامعه از فرد محترم‌تر است، به‌راحتی می‌توان فتوا داد که بر این امت واجب است که میزان فرزندان خود را در حد معینی نگه دارند.[۴۰]
سید محمدصادق روحانی نیز معتقد است که کنترل جمعیت به خودی خود جایز است، اما در سطح نوعی و همگانی به منظور متوقف کردن زاد و ولد در حد معینی که منجر به انقراض نسل شود، حرام است.[۴۱]
کنترل جمعیت تابع تصمیم حکومت اسلامی است
امام خمینی در پاسخ به پرسشی درباره کنترل جمعیت، فرزندآوری یا پیشگیری از باروری را تابع تصمیم حکومت اسلامی دانسته است؛[۴۲] بدین بیان که اگر در برهه‌ای، زیادی جمعیت و کثرت زاد و ولد به نفع جامعه اسلامی نباشد و کم‌بودن زاد و ولد به مصلحت جامعه اسلامی باشد، حکومت اسلامی و در رأس آن حاکم شرعی یا ولی فقیه می‌تواند مردم را بر زاد و ولدِ محدود و بر داشتن تعداد معین فرزندان ملزم کند و بر مردم واجب است که از حکم وی تبعیت کنند.[۴۳]
محمد فاضل لنکرانی می‌گوید در شرایطی که حکومت اسلامی مصلحت جامعه را در کنترل جمعیت و تنظیم خانواده تشخیص دهد فقط می‌تواند جامعه را به کنترل جمعیت از راه‌های حلال تشویق نماید، ولی نمی‌تواند از راه‌های حرام مانند سقط جنین استفاده کند و یا مردم را ملزم به جلوگیری نماید.[۴۴]
راه‌های کنترل جمعیت و دیدگاه فقها درباره آنها
برخی از راه‌های کنترل جمعیت و جلوگیری از فرزندآوری به شرح زیر است:
- عزل یا انزال منی خارج از رحم.[۴۵] یکی از قدیمی‌ترین راه‌های پیشگیری از بارداری و فرزندآوری است که بررسی حکم شرعی آن، مورد توجه فقهای مسلمان قرار گرفته است.[۴۶] به‌نقل از فخر المحققین مشهور فقهای امامیه عزل را مکروه دانسته‌اند.[۴۷]
- سقط جنین که در برخی از کشورها شایع است.[۴۸] از نظر فقهای شیعه، سقط جنین از روی عمد، حرام است.[۴۹] در این حکم، اختلافی میان فقها نیست.[۵۰]
- پیشگیری از باروری به واسطه استفاده از دارو.[۵۱] از نظر فقها در صورتی که ضرری برای زن نداشته باشد جایز است.[۵۲]
- عقیم‌کردن مرد یا زن[۵۳] که از نظر برخی فقها حرام است؛[۵۴] زیرا ۱-از مصادیق ضرر زدن به خود است که بنا به فتوای فقها حرام است و ۲-تغییر در خلقت خداوند است که برپایه آیه «وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ»،[۵۵] حرام اعلام شده است.[۵۶]
- بستن لوله رحم که مانع از قرار گرفتن نطفه در رحم شود.[۵۷] بنا به فتوای فقها در صورتی که موجب عقیم‌شدن نشود و ضرری برای زن نداشته باشد و نیز به نگاه و لمس نامحرم منجر نشود، جایز است.[۵۸]
سیاست کنترل جمعیت در ایران
عوامل مختلفی در کاهش نرخ فرزندآوری دخیل هستند، اما سیاست‌ها و قوانین وضع شده در کشور ایران در راستای محدود کردن زاد و ولد یکی از عوامل مؤثر بر این پدیده بودند.[۵۹] سیاست‌های جمعیتی کشور به‌طور خلاصه به چند دوره قابل تقسیم است:
- قبل از انقلاب اسلامی از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۵۷ش، سیاست‌های محدود کردن زاد و ولد در پیش گرفته شد؛
- آغاز انقلاب، یعنی از سال ۱۳۵۷ش، تا پایان سال ۱۳۶۶ش، سیاست‌های محدود کردن زاد و ولد متوقف شد و اجرای سیاست‌های افزایشی در حوزه جمعیت آغاز گردید؛
- از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۸۸ش، با پدیدارشدن مشکلاتی در بخش آموزش، بهداشت و مسکن و مشکلاتی دیگر، سیاست‌های کنترل و محدود کردن زاد و ولد دوباره از سر گرفته شد؛
- از سال ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۳ش، شروع گفتمان‌سازی در خصوص ضرورت اصلاح سیاست‌ها به سوی افزایش جمعیت؛
- از سال ۱۳۹۳ تا ۱۴۰۰ش، سیاست‌های کلی جمعیت و تثبیت سیاست‌های جمعیتی به سوی تشویق و حمایت از فرزندآوری ابلاغ گردید؛
- در سال ۱۴۰۰ش، قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت به عنوان مهم‌ترین اقدام در حوزه حمایت از خانواده و جوانی جمعیت تصویب شد و تا به الان، یعنی سال ۱۴۰۴ش، نیز ادامه دارد.[۶۰] هدف این قانون حمایت، تسهیل و تشویق به فرزندآوری زوجین جوان با استفاده از مشوق‌های فرهنگی، اقتصادی، استخدامی، اجتماعی و سلامت‌محور و هم چنین کاهش سقط جنین و حذف رویه‌ها و قوانین تحدیدکننده جمعیت می‌باشد.[۶۱]
کتاب‌شناسی
در مخالفت و موافقت با مسئله کنترل جمعیت آثاری از سوی عالمان و محققان مسلمان به رشته تحریر درآمده که برخی از آنها به شرح زیر است:
- رسالهٔ نکاحیه؛ کاهش جمعیت، ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین، اثر سید محمدحسین طهرانی: این کتاب حاصل سخنرانی‌های نویسنده در ماه رمضان سال ۱۳۹۰ق در مسجد قائم در تهران است که در سال ۱۳۷۳ش توسط مؤلف تصحیح و تکمیل شد و در اوج اجرای سیاست‌های کنترل جمعیت، به‌عنوان یک اثر اعتراضی منتشر گردید.[۶۲]
- کتاب «اسلام و تنظیم خانواده» نوشته سید محمدعلی ایازی. نویسنده در این کتاب دیدگاه و ادله مخالفان کنترل جمعیت را با عنوان «شبهات مخالفین تنظیم خانواده»، نقل نموده و سپس آنها را نقد و بررسی کرده است.[۶۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»،پژوهشنامه متین، دوره ۴، شماره ۱۶، آذر ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۱.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»،پژوهشنامه متین، دوره ۴، شماره ۱۶، آذر ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
- ↑ خمینی، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، ص۵۰؛ فکوری، «کنترل جعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، نشریه سفیر نور، شماره ۲۳، پاییز ۱۳۹۱ش،ص۱۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵؛ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۹.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۴؛ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۱؛ مؤمن، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۳.
- ↑ فکوری، «کنترل جمعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ج۵، ص۶۱؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۱؛ مؤمن، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خرازی، «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»، ص۴۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۲؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۲۸؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵؛ مکارم شیرازی، کتاب نکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ سوره نحل، آیه ۷۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۲، ص۲۹۷.
- ↑ ایازی، اسلام و تظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۱۱۳؛ جلائی نوبری، «بررسی و نقد ادله کنترل جمعیت از دیدگاه فتاوای فقهای معاصر»، ص۴۰.
- ↑ سوره نوح، آیه ۱۲؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۲۰، ص۳۰.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب نکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱؛ فکوری، «کنترل جمعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۶.
- ↑ سوره اسراء، آیه ۳۱؛ سوره انعام، آیه ۱۴۰؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۸۴-۸۵.
- ↑ سوره کهف، آیه ۴۶؛ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۳، ص۱۰۹-۱۱۰ و ج۱۳، ص۳۱۸.
- ↑ جلائی نوبری، «بررسی و نقد ادله کنترل جمعیت از دیدگاه فتاوای فقهای معاصر»، ص۴۲؛ فکوری، «کنترل جمعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۱۰۶؛ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۵-۶۶؛ حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۲۹.
- ↑ شهید ثانی، مسالک الافهام، ۱۴۱۳ق، ج۷، ص۶۵؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۳۶۲ش، ج۲۹، ص۱۱۳.
- ↑ قاسمی، دانشنامه فقه پزشکی، ۱۳۹۵ش، ج۲، ص۱۳۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳ و ۳۳ و ج۱۵، ص۹۶-۹۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۱۲ق، ج۱۴، ص۳۳.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۵-۲۶؛ حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۵۲؛ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۱؛ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۱.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش،ص۴۳؛ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۶.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۵، ص۲۴۵.
- ↑ فکوری، «کنترل جمعیت در گرش فقه و فقهای اسلامی»، ص۱۷۱.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۴ش، ص۴۷.
- ↑ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۴، ص۴۱۶.
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۳، ص۳۸۸.
- ↑ حکیمی، الحیاة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ حکیمی، الحیاة، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۷۶.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۲.
- ↑ مکارم شیرازی، کتاب النکاح، ۱۴۲۴ق، ج۵، ص۶۲.
- ↑ بهشتی، بهداشت و تنظیم خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۳۱-۳۲.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۵۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۹ش، ج۵، ص۱۸۳.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۶۷-۶۸.
- ↑ فاضل لنکرانی، احکام پزشکان و بیماران، ۱۴۲۷ق، ص۹۰.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۹.
- ↑ فخر المحققین، ایضاح الفوائد، ۱۳۸۷ق، ج۳، ص۱۲۵.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۴.
- ↑ سیستانی، منهاج الصالحین، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۱۵.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعه الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۳۹۴.
- ↑ روحانی، المسائل المستحدثة، ۱۴۱۴ق، ص۱۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خوئی، منهاج الصالحین، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، ج۲، ص۲۸۴؛ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۴۲.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۲۹.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۵.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۱۹.
- ↑ مؤمن، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، ۱۴۱۵ق، ص۳۵.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۴۴.
- ↑ نوری همدانی، «کنترل جمعیت»، ص۴۴؛ سیستانی، «جلوگیری»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir.
- ↑ «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir.
- ↑ حسینی طهرانی، رساله نکاحیه، ۱۴۲۵ق، ص۳-۷.
- ↑ ایازی، اسلام و تنظیم خانواده، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۰-۱۱۲.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۹ش.
- ایازی، سید محمدعلی، اسلام و تنظیم خانواده، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۴ش.
- بهشتی، سیدمحمد، بهداشت و تنظیم خانواده، تهران، نشر بقعه، ۱۳۷۹ش.
- جلائی نوبری، حسین، «بررسی و نقد ادله کنترل جمعیت از دیدگاه فتاوای فقهای معاصر»، نشریه دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، شماره ۴۷، فروردین ۱۴۰۱ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق ابوالحسن شعرانی، محمد شریف رازی و عبدالرحیم شیرازی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، رساله نکاحیه، ضربه‌ای سهمگین بر پیکر مسلمین، مشهد، مؤسسه ترجمه و نشر دوره علوم و معارف اسلام، ۱۴۲۵ق.
- حکیمی، محمدرضا، الحیاة، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- خرازی، سیدمحسن، «کنترل جمعیت و عقیم‌سازی»، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۲۱، بهار ۱۳۷۹ش.
- خمینی، سیدحسن، «تنظیم خانواده یا تحدید نسل»، پژوهشنامه متین، دوره ۴، شماره ۱۶، آذر ۱۳۸۱ش.
- خوئی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، قم، مؤسسة الخوئی الإسلامیة، بی‌تا.
- روحانی، سید محمدصادق، المسائل المستحدثة، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۴ق.
- سیستانی، سیدعلی، «جلوگیری»، سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- سیستانی، سیدعلی، منهاج الصالحین، قم، مطبعه مهر، ۱۴۱۴ق.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، مسالک الافهام، قم، بنیاد معارف اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۳ق.
- فاضل لنکرانی، محمد، احکام پزشکان و بیماران، قم، مرکز فقهی اهل بیت(ع)، ۱۴۲۷ق.
- فخر المحققین، محمد بن حسن، ایضاح الفوائد، قم، انتشارات اسماعیلیان، ۱۳۸۷ق.
- فکوری، محمدعلی، «کنترل جعیت در نگرش فقه و فقهای اسلامی»، نشریه سفیر نور، شماره ۲۳، پاییز ۱۳۹۱ش.
- قاسمی، محمدعلی، دانشنامه فقه پزشکی، قم، مرکز فقهی ائمه اطهار(ع)، ۱۳۹۵ش.
- «مروری بر سیاست‌های فرزندآوری کشور؛ از تهدید تا تشویق»، سایت khamenei.ir، تاریخ درج مطلب: ۲۱ شهریور ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
- مؤسسة دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، الموسوعة الفقهیه، قم، مؤسسة دایرةالمعارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
- مؤمن، محمد، کلمات سدیدة فی مسائل جدیدة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، کتاب النکاح، قم، مدرسة الامام على بن ابى طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۴ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۲ش.
- نوری همدانی، حسین، «کنترل جمعیت»، مجله فقه اهل بیت(ع)، شماره ۳۳، سال ۱۳۸۲ش.
- نوری، حسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل البیت، ۱۴۰۸ق.