کودکهمسری
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
کودکهمسری یا ازدواج کودکان در ادبیات بینالمللی به ازدواجهای زیر ۱۸ سال گفته میشود اما در فقه شیعه سن معینی برای ازدواج تعیین نشده و احکام آن بر پایه بلوغ شرعی تبیین میشود. فقیهان شیعه، ازدواج کودک را مشروط به اذن ولی و رعایت مصلحت یا دستکم نبود مفسده میدانند و درباره گسترده ولایت و ثبوت حق فسخ پس از بلوغ اختلاف نظر دارند؛ برخی ولایت را منحصر به پدر و جد پدری دانسته و برخی دیگر، حاکم شرع، وصی پدر و حتی مادر را در شرایط خاص واجد این اختیار میدانند.
بنابر فتوای فقیهان شیعه، آمیزش جنسی با دختر نابالغ حرام است اما سایر بهرهگیریها مجاز است و در صورت وقوع آمیزش، حرمت ابدی میان زوجین ایجاد میشود؛ با این حال، پرداخت نفقه بر عهده مرد است و اگر این عمل به افضاء بینجامد، مرد ملزم به پرداخت دیه خواهد بود.
برخی از فقیهان با توجه به تغییر شرایط اجتماعی، ازدواج کودکان را غالباً فاقد مصلحت دانسته و آن را از مسائل مستحدثه فقهی بهشمار میآورند.
تعریف و اهمیت
کودکهمسری، طبق تعاریف بینالمللی، به ازدواجهای زیر ۱۸ سال گفته میشود؛[۱] اما در فقه شیعه، سن مشخصی برای ازدواج تعیین نشده و صرفا با اشاره به زمان بلوغ، احکام خاصی برای ازدواج کودکان نابالغ در نظر گرفته شده است.[۲] ناصر مکارم شیرازی، از فقهای شیعه، ازدواج را فقط با وجود سه شرط بلوغ شرعی، رشد جسمانی و رشد عقلی کافی، جایز میداند.[۳] بحث از ازدواج کودکان اگرچه در فقه شیعه سابقه دارد؛[۴] اما برخی از محققان با توجه به تغییر شرایطِ یک موضوع، در زمان، مکان و یا تغییر معیار در احکام شرعی، آن را در زمره مسائل مستحدثه فقهی به شمار میآورند.[۵]
به باور حقوقدانان، کودکهمسری معضلی اجتماعی است که معمولاً بدون رضایت کامل دختران صورت میگیرد. از پیامدهای منفی آن میتوان به مشکلات بهداشتی، محرومیت از تحصیل و محدودیت در فرصتهای شغلی اشاره کرد.[۶]
تاریخچه سن ازدواج کودکان در قانون کشور ایران
به گفته برخی محققان، تاریخچه قوانین مربوط به کودکهمسری در ایران به سال ۱۳۱۳ش باز میگردد. در این سال قانون، سن ازدواج دختران را ۱۵ سال تعیین کرد که با اجازه دادگاه تا ۱۳ سال نیز قابل کاهش بود.[۷]در سال ۱۳۵۳ش این سن به ۱۸ سال افزایش یافت. پس از انقلاب اسلامی در سال ۱۳۶۱ش، این قانون به دلیل مخالفت با احکام اسلام، به «ممنوعیت ازدواج قبل از بلوغ» تغییر یافت و ازدواج کودکان با اجازه ولی و رعایت مصلحت، مجاز شناخته شد. نهایتاً در سال ۱۳۸۱ش، سن قانونی ازدواج برای دختران ۱۳ سال و برای پسران ۱۵ سال تعیین گردید و ازدواج در پایینتر از این سنها نیز با اجازه دادگاه و رعایت مصلحت مجاز شمرده شد.[۸]
شرایط ازدواج کودکان
طبق فقه شیعه، ازدواج کودکان نابالغ تنها با اجازه ولیّ و در صورت نبود مفسده یا وجود مصلحت جایز است.[۹]
اذن ولی
به تصریح فقیهان شیعه، پدر، ولیّ کودک در ازدواج است و نسبت به سایر افراد و یا ترتیب اولویت هرکدام اختلاف نظر وجود دارد.[۱۰] برخی از آراء چنین است:
- شهید ثانی در کتاب شرح لمعه ولی کودک را فقط پدر یا جد پدری او میداند.[۱۱]
- موسی شبیری با استناد به روایات، پدر، جد، حاکم و وصی پدر را به عنوان ولیّ و صاحب اختیار ازدواج کودک معرفی کرده است.[۱۲]
- یوسف صانعی علاوه بر پدر، ولایت مادر و حاکم اسلامی را صحیح میدانند. به باور او در صورت نبود پدر، ولایت مادر بر ولایت جد پدری مقدم است و در نبود هر دو، این اختیار به حاکم شرع واگذار میشود.[۱۳]
وجود مصلحت یا نبود مفسده؟
به گزارش برخی پژوهشگران درباره شرط وجود مصلحت یا نبود مفسده در ازدواج کودکان، فقیهان نظرات مختلفی دارند:
- سید ابوالقاسم خویی اجازه ازدواج کودک را بدون لحاظ مصلحت و مفسده به پدر میدهد و رعایت مصلحت را امری احتیاطی میداند.[۱۴]
- به گفته سید محسن طباطبائی حکیم، از عبارات شهید ثانی در کتاب مسالک برداشت میشود که در ولایت پدر و جد پدری، نبود مفسده کافی است.[۱۵]
- ازدواج کودکان در صورتی جایز است که علاوه بر نبود مفسده، مصلحت کودک نیز در نظر گرفته شود. ازجمله مدافعان این نظر میتوان به محمد فاضل لنکرانی و ناصر مکارم شیرازی اشاره کرد.[۱۶]
احکام ازدواج کودکان
روابط زناشویی کودکهمسران
به تصریح تمام فقیهان شیعه آمیزش جنسی شوهر، با دختری که به سن بلوغ نرسیده حرام است اما سایر بهرهگیری جنسی را میان کودکهمسران صحیح دانستهاند.[۱۷] فقیهان معتقدند در صورت اِفضاء، مرد ضامن دیه است.[۱۸] همچنین این عمل موجب حرمت ابدی ازدواج میشود ولی مرد باید نفقه او را بدهد.[۱۹] برخی نیز علاوه بر حرام ابدی اعتقاد به بطلان ازدواج دارند.[۲۰]
حق فسخ پس از بلوغ
به گفته برخی فقها، دختری که توسط ولی خود به عقد دیگری درآمده است، پس از بلوغ حق فسخ ندارد.[۲۱] برخی از محققان اشاره کردهاند که عدهای از فقیهان چون شیخ طوسی و ابنادریس حق فسخ را تنها برای پسران قائل هستند.[۲۲] در مقابل، فقیهانی مانند یوسف صانعی معتقدند که حق فسخ پس از بلوغ برای دختران نیز وجود دارد؛ بنابراین کودک میتواند پس از رسیدن به بلوغ عقد را بپذیرد، یا فسخ کند.[۲۳] ناصر مکارم شیرازی نیز معتقد است در عصر حاضر، ازدواج صغیر معمولاً مصلحتی ندارد و جز در موارد استثنایی، چنین عقدی باطل است و فرد پس از بلوغ میتواند بدون نیاز به فسخ یا طلاق، ازدواج کند.[۲۴]
پانویس
- ↑ دانشپور و دیگران، «بررسی مصلحت در ازدواج ولایی کودک در حقوق ایران، با رویکردی بر فقه اسلامی»، ص۴۴؛ تلکآبادی، «بازشناسی ادله قرآنی جواز کودک همسری در فقه شیعه»، ص۸.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «مستندشناسی نظریه بطلان کودکهمسری مطابق با فتوای آیتالله مکارم شیرازی»، ص۵۳.
- ↑ مکارم شیرازی، «ازدواج کودک»، پایگاه اطلاعرسانی آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ نگاه کنید به:ابنزهره، غنية النزوع، ۱۴۱۷ق، ص۳۴۲؛ طوسی، النهاية، ۱۴۰۰ق، ص۴۶۴.
- ↑ اسماعیلی و دیگران، «مستندشناسی نظریه بطلان کودکهمسری مطابق با فتوای آیتالله مکارم شیرازی»، ص۶۲-۶۴.
- ↑ کودک همسری از منظر قواعد حقوق بشری، ص۴.
- ↑ «قانون مدنی ۱۳۱۳، در نکاح و طلاق»، سایت دانشسرای مشروطه؛ سید قاری فاطمی، «تزویج کودکان بررسی مبانی فقهی، مقایسه و تطبیق آن با حقوق ایران و اسناد بینالمللی»؛ آذری و میراحمدی، «رویکردهای قضائی به تشخیص مصلحت در ازدواج کودکان»، ص۲-۴.
- ↑ سید قاری فاطمی، «تزویج کودکان بررسی مبانی فقهی، مقایسه و تطبیق آن با حقوق ایران و اسناد بینالمللی»؛ آذری و میراحمدی، «رویکردهای قضائی به تشخیص مصلحت در ازدواج کودکان»، ص۲-۴.
- ↑ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۰، ص۲۷۵ و ۲۸۹؛ کلینی، کافی، ۱۴۱۲ق، ج۵، ص۳۹۵، ح۱.
- ↑ صانعی، «بلوغ دختر و پسر ـ ازدواج صغار»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیت الله صانعی؛ الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية ، ج۵، ص۱۵۱و۱۱۶و۱۱۸؛ شبیری و سنایی، «ولایت مادر بر نکاح فرزند»، ص۱۶ و ۱۹.
- ↑ الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية ، ج۵، ص۱۵۱و۱۱۶و۱۱۸
- ↑ شبیری و سنایی، «ولایت مادر بر نکاح فرزند»، ص۱۶ و ۱۹.
- ↑ صانعی، «بلوغ دختر و پسر ـ ازدواج صغار»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیت الله صانعی.
- ↑ آذری و میراحمدی، «رویکردهای قضائی به تشخیص مصلحت در ازدواج کودکان»، ص۶.
- ↑ طباطبایی حکیم، مستمسک العروة، ۱۴۱۶ق، ج۱۴، ص۴۵۵-۴۵۶.
- ↑ آذری و میراحمدی، «رویکردهای قضائی به تشخیص مصلحت در ازدواج کودکان»، ص۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۱۴ق، ج۲۹، ص۴۱۴؛ حسینیفر و زرگوشنسب، «کاوشی نو در ادله فقهی افضای صغیره»، ص۲۳۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۱۴ق، ج۲۹، ص۴۱۶-۴۲۸؛ حسینیفر و زرگوشنسب، «کاوشی نو در ادله فقهی افضای صغیره»، ص۲۴۱-۲۴۶.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۱۴ق، ج۲۹، ص۴۱۶-۴۲۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۱۴ق، ج۲۹، ص۴۱۶-۴۲۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، نشر دار إحياء التراث العربي، ج۲۹، ص۲۱۶، بحرانی، الحدائق الناضرة، ج۲۳، ص۲۰۴؛ روحانی، فقه الصادق، ج۳۱، ص۱۹۶-۲۰۰؛ ابنزهره، غنیة النزوع، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۴۲.
- ↑ منظمی و موحدیمحب، «شناسائی حق فسخ نکاح کودک، پس ازبلوغ، در پرتو مخصص لبّی»ص۱۲۷؛ نجفی، جواهر الکلام، نشر دار إحياء التراث العربي، ج۲۸، ص۲۱۶.
- ↑ صانعی، «بلوغ دختر و پسر ـ ازدواج صغار»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیت الله صانعی.
- ↑ مکارم شیرازی، «ولایت بر صغیره»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیت الله مکارم.
منابع
- آذری، هاجر، و منیره میراحمدی، «رویکردهای قضائی به تشخیص مصلحت در ازدواج کودکان»، فصلنامه زن و جامعه، شماره ۴۰، زمستان ۱۳۹۸ش.
- اسماعیلی، فاطمه، و اکرم صفیری و مرتضی چیتسازیان، «مستندشناسی نظریه بطلان کودکهمسری مطابق با فتوای آیتالله مکارم شیرازی»، فصلنامه خانوادهپژوهی، دوره ۲۰، شماره ۳، شماره پیاپی ۷۹، ۱۴۰۳ش.
- بحرانی، یوسف، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، نشر جامعه مدرسین، قم، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.
- تلکآبادی، حسن، «بازشناسی ادله قرآنی جواز کودک همسری در فقه شیعه»، فصلنامه پژوهشهای فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۳، پاییز و زمستان ۱۴۰۰ش.
- حسینیفر، علی، و عبدالجبار زرگوشنسب، «کاوشی نو در ادله فقهی افضای صغیره»، فصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره ۴۴، ۱۴۰۰ش.
- حلبی (ابنزهره)، حمزه بن علی، غنية النزوع إلى علمي الأصول و الفروع، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
- دانشپور، افتخار، و عباسعلی روحانی و راضیه فخارزاده، «بررسی مصلحت در ازدواج ولایی کودک در حقوق ایران، با رویکردی بر فقه اسلامی»، فصلنامه مبانی فقهی حقوق اسلامی، شماره ۲۷، بهار و تابستان ۱۴۰۰ش.
- روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق، قم، انتشارات الاجتهاد، بیتا.
- شبیری، سید موسی، و حسین سنایی، «ولایت مادر بر نکاح فرزند»، فصلنامه پژوهههای فقهی تا اجتهاد، شماره ۴، پاییز و زمستان ۱۳۹۷ش.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، روضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (محشی کلانتر)، داوری، قم، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- شهید ثانی، زینالدین بن علی، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرایع الاسلام، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- صانعی، یوسف، «بلوغ دختر و پسر ـ ازدواج صغار»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیت الله صانعی، تاریخ بازدید: ۱۴۰۴/۰۸/۱۵ش.
- طوسی، محمدبن حسن، النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دار الکتاب العربي، ۱۴۰۰ق.
- طباطبایی حکیم، سید محسن، مستمسک العروة، قم، دارالتفسیر، ۱۴۱۶ق.
- عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- مکارم شیرازی، «ولایت بر صغیره»، پایگاه اطلاعرسانی دفتر آیت الله مکارم، تاریخ بازدید: ۱۴۰۴/۰۸/۱۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، «ازدواج کودک»، پایگاه اطلاعرسانی آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۴۰۴/۰۸/۱۵ش.
- منظمی، فاطمه، و مهدی موحدیمحب، «شناسائی حق فسخ نکاح کودک، پس ازبلوغ، در پرتو مخصص لبّی»، فصلنامه مطالعات زن و خانواده، دورۀ ۱۳، شمارۀ ۱، پیاپی ۳۶، بهار ۱۴۰۰ش.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالاحیاء لتراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.