حِرْز یا تَعْویذ آیات، اذکار و دعاهایی است برای حفاظت از بلاها. در منابع حدیثی شیعه، حرزهای دعایی، به دلیل آثاری که برای آنها ذکر شده، مورد توجه بوده است. آیةُالکُرسی و آیهٔ وَ اِن یَکاد، از آیاتی است که برای حرز کاربرد دارد. حرز امام جواد(ع) و حرز یَمانی از مشهورترین حرزهای دعایی است. در کتاب الکافی و مُهَجُ‌الدّعَوات حرزهای نقل‌شده از چهارده معصوم در باب مستقلی جمع‌آوری شده است. اعتقاد به تعویذ و تأثیر آن، علاوه بر اسلام، در سایر ادیان و ملت‌ها نیز وجود دارد. در دین اسلام، با رد تعویذهای خرافی، تعویذهایی برپایهٔ آیات و ادعیه توحیدی مطرح شده است. به گفته برخی فقیهان، تعویذ به اشیای ناشناخته جایز نیست.
.jpg)
تعریف حرز و اقسام آن
حِرْز یا تَعْویذ به آیات، اذکار و دعاهایی می گویند که برای حفاظت از بلاها، شر دشمنان، جانوران یا چشم‌زخم[۱] خوانده می‌شود.[۲] در مواردی حرزها بر چیزی نوشته می‌شود و همراه شخص (بر بازو یا گردن) نگهداری یا از جایی (مانند سردرِ خانه) آویخته می‌شود.[۳] برخی تعویذها دعا و ذکر نیستند و از چیزهایی مانند آهن، پوست آهو یا برگ برخی درختان درست شده‌اند.[۴] گفته شده عمده‌ترین دلیل برای استفاده از تعویذها، جلوگیری از چشم‌زخم بوده است.[۵]
به باور برخی محققان، حرز و تعویذ تفاوت چندانی با هم ندارند و هریک از این دو واژه به‌جای دیگری به کار می‌رود.[۶] در برخی کتاب‌های حدیثی نیز حرز و تعویذ در یک باب و در یک ردیف ذکر شده‌اند.[۷] با این حال، برخی معتقدند اگرچه مرزِ حرز و تعویذ چندان روشن نیست، اما نمی‌توان آنها را یکسان دانست.[۸] همچنین گفته‌اند در معنای حرز تحولاتی رخ داده و در دوره‌ای، هم‌معنای تعویذ و در دوره‌ای به‌معنای طِلِسْم نزدیک شده است.[۹] «تَمیمه»[۱۰] «هِیْکَل» و «حَمایل» از الفاظ و مفاهیم مرتبط با تعویذ است که کارکرد مشابه آن دارد.[۱۱]
اهمیت حرز در مباحث اسلامی
حرزهای دعایی بخشی از میراث دعایی است که به دلیل خواص و آثار ذکرشده برای آنها، همواره مورد توجه بوده‌اند.[۱۲] واژه حرز در قرآن ذکر نشده؛ اما در روایت‌های متعددی از شیعه و سنی به کار رفته است.[۱۳] آیةُ الکُرسی و آیهٔ وَ اِن یَکاد، از آیاتی است که برای حرز کاربرد دارد و به همین دلیل به آیاتُ‌الحِرز معروف شده‌اند.[۱۴] کلینی (درگذشت: ۳۲۹ق) در کتاب الکافی[۱۵] و سید بن طاووس (درگذشت: ۶۶۴ق) در کتاب مُهَجُ‌الدّعَوات حرزهای نقل‌شده از چهارده‌معصوم را در باب مستقلی جمع‌آوری کرده‌اند.[۱۶]
براساس آنچه شیخ عباس قمی (درگذشت: ۱۳۵۹ق) در کتاب سَفینَةُالبِحار نقل کرده، پیامبر(ص) برای تعویذ حَسَنَیْن، مُعَوِّذَتَیْن را می‌خواند.[۱۷] از جمله حرزهای مشهور می‌توان به حرز امام جواد(ع)، حرز یَمانی، حرز ابودَجانه و حرز یاسین اشاره کرد.[۱۸] به گفته محققان، توجه‌نکردن به معتبربودن یا نبودن حرزها موجب بروز مشکلات می‌شود. ازاین‌رو گفته شده تنها باید از حرزهایی استفاده کرد که در روایت‌های معصومان ذکر شده است و از حرزهایی که منشأ روایی ندارد، پرهیز کرد.[۱۹] «حرزهای معصومین» به قلم سیدعلی لواسانی از جمله کتاب‌هایی است که در موضوع حرزهای نقل‌شده از معصومان نوشته شده است.[۲۰] این کتاب را انتشارات دارالسِّبطَین در سال ۱۴۰۱ش، در ۴۸۸ صفحه منتشر کرده است.[۲۱]
پیشینه
اعتقاد به حرز و تعویذ و تأثیر آن را از آموزه‌های مسلم اسلام می‌دانند؛ اما می‌گویند از مسائل اختصاصی اسلام نیست و در سایر ادیان[۲۲] و ملت‌ها نیز این اعتقاد وجود دارد.[۲۳] در روایت‌هایی، خواندن تعویذ در ادیان دیگر نیز گزارش شده است.[۲۴] به گفته برخی محققان، دین اسلام تعویذهای دوران جاهلیّت را که به خرافات آلوده شده بود، رد کرد و به جای آنها تعویذهایی را مطرح ساخت که غالباً مشتمل بر آيات قرآنى و ادعيه توحيدى است.[۲۵]
اعتبار حرزها از نظر شرعی
برخی محققان با بررسی تعدادی از روایات مربوط به حرزها و تعویذها، برخی از آنها را معتبر شمرده و تعداد متعددی از آنها را نامعتبر دانسته‌اند.[۲۷] به گفته جعفر کاشف‌الغطاء تعویذ به آیات قرآن، ذکرها و روایات نقل‌شده از معصومان جایز است؛ اما تعویذ به اشیای ناشناخته جایز نیست.[۲۸] حرز و تعویذ علاوه بر آنکه در مباحث دینی و اسلامی مطرح است، در علوم غَریبه نیز بحث می‌شود.[۲۹] برخی گفته‌اند به دلیل نگاه شرک‌آلود و روش‌های غیرالهیِ به‌کاررفته در تعویذهای علوم غریبه، این تعویذها از نظر شرعی حرام‌اند.[۳۰]
پانویس
- ↑ ماهیار، «تعویذ در شعر خاقانی»، ص۲۱۴.
- ↑ ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۶.
- ↑ ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۶.
- ↑ نگاه کنید به: ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۴؛ ماهیار، «تعویذ در شعر خاقانی»، ص۲۱۹-۲۲۲.
- ↑ عربستانی، «تعویذ»، ص۶۳۵.
- ↑ طباطبایی، «حرز»، ص۱۱.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۸-۵۷۳؛ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۱۲، ص۴۳۶.
- ↑ خانی، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، ص۶۷.
- ↑ خانی، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، ص۷۱-۷۸.
- ↑ ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۸۲.
- ↑ ماهیار، «تعویذ در شعر خاقانی»، ص۲۱۶-۲۱۷.
- ↑ اثباتی، «تحلیل و بررسی حرز منسوب به امام جواد(ع)»، ص۱۱.
- ↑ طباطبایی، «حرز»، ص۱۲.
- ↑ طباطبایی، «حرز»، ص۱۲.
- ↑ نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۸-۵۷۳.
- ↑ نگاه کنید به: سید ابن‌طاووس، مهج الدعوات، ۱۴۱۱ق، ص۳-۴۵.
- ↑ قمی، سفینة البحار، ۱۴۱۴ق، ج۶، ص۵۴۲.
- ↑ خانی، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، ص۶۶.
- ↑ مسعودی، «بررسی مقاله حرز از دایرة المعارف قرآن لیدن»، ص۱۴۲.
- ↑ لواسانی، حرزهای معصومین، ۱۴۰۱ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ لواسانی، حرزهای معصومین، ۱۴۰۱ش، شناسنامه کتاب.
- ↑ آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
- ↑ ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۵۶۹.
- ↑ ابن‌سینا، کنوز المعزمین، مقدمه جلال‌الدین همایی، انجمن آثار ملی، ص۷۸.
- ↑ "Shi'i talismanic piece", Library of Congress.
- ↑ آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۵-۲۱۸.
- ↑ کاشف الغطاء، کشف الغطاء، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۴۶۰.
- ↑ آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۲۵.
- ↑ آقاگلی‌زاده، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، ۱۳۹۰ش، ص۲۵.
منابع
- آقاگلی‌زاده، زینب، بررسی سندی و متنی روایات حرز و تعویذ، پایان‌نامه دوره کارشناسی ارشد رشته الهیات و معارف اسلامی گرایش علوم قرآن و روایات، مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۹۰ش.
- ابن‌سینا، حسین بن عبدالله، کُنوز المُعَزِّمین، مقدمه و تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران، انجمن آثار ملی، بی‌تا.
- اثباتی، اسماعیل، «تحلیل و بررسی حرز منسوب به امام جواد(ع)»، در مجله علوم قرآن و حدیث، شماره ۱۰۸، بهار و تابستان۱۴۰۱ش.
- خانی، حامد، «سیر تحول مفهوم حرز در فرهنگ اسلامی»، در پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۰ش.
- سید ابن طاووس، مُهَجُ الدّعَوات و مَنهَج العبادات، قم، دار الذخائر، ۱۴۱۱ق.
- طباطبایی، سید کاظم، «حرز»، در جلد ۱۳ از دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۸ش.
- عربستانی، مهرداد، «تعویذ»، در جلد ۱۵ از دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینة الحِکَم و الآثار، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
- کاشف الغطاء، جعفر بن خضر، کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغرّاء، قم، بوستان کتاب، ۱۴۲۲ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- لواسانی، سید علی، حرزهای معصومین، قم، دار السبطین، ۱۴۰۱ش.
- ماهیار، عباس، «تعویذ در شعر خاقانی»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی، شماره ۴۷-۴۹، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۴ق.
- مسعودی، محمدمهدی، «بررسی مقاله حرز از دایرة المعارف قرآن لیدن»، در مجله قرآن‌پژوهی خاورشناسان، شماره ۲۱، پاییز و زمستان ۱۳۹۵ش.
پیوند به بیرون