مفتاح الفلاح (کتاب)

مِفْتاحُ الْفَلاح فی عَمَلِ الْیَوْم و اللّیلَة مِنَ الْواجباتِ وَ الْمُسْتَحَبّات مشهور به مفتاح الفلاح، کتابی به زبان عربی اثر شیخ بهایی، که در سال ۱۰۱۵ق در شش باب درباره ادعیه، اعمال واجب و مستحب و آداب پسندیده‌ای که یک مسلمان انجام می‌دهد، نوشته شده است. این کتاب نزد عالمان و دانشمندان شیعه همواره دارای اهمیت فراوان بوده و ترجمه‌ها، شرح‌ها و تعلیقه‌هایی بر آن نوشته شده است.

مفتاح الفلاح

اطلاعات کتاب
نویسنده	شیخ بهائی
موضوع	ادعیه و اعمال روزانه
سبک	حدیثی
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	دار الکتب الاسلامی

کلیات

کتاب مفتاح الفلاح که مِفْتاحُ الْفَلاح فی عَمَلِ الْیَوْم و اللّیلَة مِنَ الْواجباتِ وَ الْمُسْتَحَبّات هم خوانده می‌شود، در ماه صفر ۱۰۱۵ق توسط شیخ بهایی نوشته شده است.

بهاءالدین عاملی مشهور به شیخ بهایی، فقیه، محدث، و ریاضیدان قرن دهم و یازدهم هجری قمری است که ۱۲۳ اثر علمی و ادبی به وی نسبت داده شده است. او بالاترین منصب رسمی دینی یعنی شیخ الاسلامی را در حکومت صفویه بر عهده داشته است. شیخ بهایی نام کتاب خود را مفتاح الفلاح دانسته، اما سید محسن امین آن را «مفتاح الفلاح فی عمل الیوم و اللیلة» نامیده و آقا بزرگ تهرانی هم نام آن را «مفتاح الفلاح فی الاعمال و الادعیة الابدیة فی الیوم و اللیلة» ذکر کرده است.

چنانکه شیخ بهایی در کتاب گفته، مفتاح الفلاح در پی درخواست جماعتی نوشته شده که به دنبال آگاهی از اعمال یک مسلمان در ساعات مختلف شبانه‌روز بوده‌اند. بر همین اساس، او نمازهای واجب و مستحب، وضو، و طهارت را هم در کتاب خود ذکر کرده است.

روش تألیف

مصنف در لابلای ابواب کتاب بحث‌های دقیق علمی و روایی مطرح کرده و به نفی و اثبات نظریه‌های گوناگون پرداخته است. از جمله، شیخ بهایی در مورد تسبیحات حضرت زهرا(س) بحث مفصلی دارد.
بحث‌هایی مانند آداب لباس پوشیدن، خوردن و آشامیدن، راه شناختن زوال آفتاب و آداب مسواک را نیز در فصول مختلف و در مناسبت‌های گوناگون مطرح کرده است.
شیخ بهایی در هر فصل از کتاب، پس از ذکر چند روایت و مطالب مختلف، شروع به توضیح الفاظ روایات کرده و بعضی مطالب مبهم یا دشوار آن فصل را تبیین نموده است.

محتوا

مفتاح الفلاح دارای یک مقدمه کوتاه درباره سبب تألیف کتاب و معرفی اجمالی هر باب است. مؤلف اعمال شبانه‌روز را به شش قسمت تقسیم کرده و برای هر قسمت بابی را اختصاص داده است.

ابواب کتاب

• باب اول: در اعمالی است که بین الطلوعین انجام می‌شود اعم از واجب و مستحب.
• باب دوم: اعمال مختص به طلوع آفتاب تا ظهر شرعی و زوال آفتاب است.
• باب سوم: شامل اعمال زوال آفتاب تا غروب آن است.
• باب چهارم: اختصاص به اعمال غروب خورشید تا وقت خواب دارد.
• باب پنجم: شامل اعمال وقت خواب تا نیمه شب است که آداب خواب و تسبیح حضرت زهرا(س) را هم در این قسمت ذکر نموده است.
• باب ششم: اعمال بین نیمه شب تا طلوع فجر است.
• خاتمه کتاب: شامل تفسیر سوره حمد است.

نخستین روایت کتاب از امام باقر(ع) درباره کراهت خوابیدن میان طلوع فجر تا طلوع خورشید است زیرا در این ساعت خداوند روزی‌ها را میان بندگانش تقسیم می‌کند. آخرین بخش کتاب با عنوان «خاتمه» اختصاص به تفسیر سوره حمد و تأکید بر توجه نمازگزار به معانی اذکار و دعاها و تعقیبات نماز دارد . شیخ بهایی آیه۴۳ سوره نساء «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ را برای توجه به معانی نماز کافی دانسته است و روایتی را از امام صادق(ع) به نقل از رئیس المحدثین آورده که امام فرمود: هر کسی دو رکعت نماز بخواند در حالی که بداند چه می‌گوید نمازش در حالتی تمام می‌شود که میان او و خداوند هیچ گناه نابخشوده‌ای وجود ندارد. شیخ بهائی در تفسیرآیه ۷ سوره حمد صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ یادآور شده که خداوند با این که نعمت را با تعبیر(أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ) به خودش نسبت داده است اما غضب را با تعبیر (غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ) آورده است با این که مناسب سیاق آیه این بود که بگوید: (غير الذين غضبتَ عليهم) گوئیا غضب از سوی خداوند متعال صادر نمی‌شود و این تعبیر نشانگر عفو، رحمت، جود و کرم اوست. ونیز در بیشتر آیاتی که دربردارنده عفو و انتقام الهی است جنبه رحمت وعفو ترجیح دارد مانند: آیه ۱۲۹ سوره آل عمران «يَغْفِرُ لِمَنْ يَشاءُ وَ يُعَذِّبُ مَنْ يَشاءُ وَ كانَ اللهُ غَفُوراً رَحِيماً» ترجمه:هر كه را بخواهد مى‌آمرزد، و هر كه را بخواهد عذاب مى‌كند، و خداوند، آمرزنده مهربان است ومانند آیه۳ سوره غافر «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدِيدِ الْعِقابِ ذِي الطَّوْلِ» ترجمه: خدایی که گناه‌بخش و توبه‌پذیر [و] سخت‌کیفر [و] فراخ‌نعمت است.شیخ بهائی در آخرین فراز کتابش نوشته که این کتاب را با دو لفظ «رحمت» و «غفران» پایان می‌بریم و از خداوند در خواست می‌کنیم که ما را با رحمت و غفرانش فرابگیرد و با «عفو» و «جودش» با ما برخورد کند و ما و برادرانمان را به مواظبت بر آن‌چه در این کتاب است موفق بدارد واین کتاب را بهترین ذخیره روز حساب قرار بدهد.

سفارش امام معصوم(ع)

شیخ عباس قمی در «سفینة البحار» نقل می‌کند: از قاضی معزّ الدّین محمّد بن تقی الدّین اصفهانی که در زمان شاه عبّاس قاضی اصفهان و از فقهاء و متکلّمین بوده و در علوم ریاضی مهارت تامّ داشته و از مشایخ مجلسی اول بوده نقل است که گوید: شبی یکی از امامان علیهم السّلام را در خواب دیدم، به من فرمود: کتاب «مفتاح الفلاح» را رونویس کن و بر دستورات آن مداومت نما. چون بیدار شدم از همه علمای عصر از این کتاب سراغ گرفتم، همه به اتّفاق گفتند تا به حال نامی از این کتاب نشنیده‌ایم و شیخ بهائی در آن وقت همراه لشکر سلطان به یکی از نواحی ایران رفته بود.
چون به شهر آمد از او درباره آن کتاب پرسیدم. ایشان فرمود: من در این سفر کتاب دعائی نوشته‌ام به نام «مفتاح الفلاح» و تا به حال نام آن را برای احدی از اصحاب بازگو نکرده‌ام. من خواب خود را برای شیخ باز گفتم، شیخ گریست و نسخه خود را به من داد. و این نسخه نخستین است که از روی خط شیخ نوشته شده است.

پژوهش‌های پیرامون کتاب

کتاب مفتاح الفلاح مورد توجه بسیاری بوده و پژوهش‌های متعددی پیرامون آن صورت گرفته است:

ترجمه‌ها

• ترجمه‌ای از آقا جمال خوانساری که به نام شاه سلیمان صفوی انجام شده است.
• ترجمه‌ای از محمد شریف بن احمد گیلانی، با نام عروة النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح. در این ترجمه خاتمۀ کتاب مفتاح الفلاح، که تفسیر سورۀ حمد بوده، حذف شده و به جای آن دعاهای ایام هفته و زیارات معصومان(ع) و ادعیۀ مشهوری، مانند دعای کمیل، دعای سمات، آمده است.
• ترجمه‌ای به نام آداب عباسی از صدرالدین محمد بن محب تبریزی، که شاگرد شیخ بهائی بوده و در زمان حیات مؤلف کتاب را ترجمه کرده است. یک نسخه از کتاب به‌صورت خلاصه، که حواشی و بیان‌های شیخ بهایی را حذف کرده، موجود است.
• ترجمه‌ای با نام التحفة النوابیة از سید محمدجعفر حسینی که به نام یکی از زنان دربار صفوی نگاشته شده است. این ترجمه در ۹ باب تنظیم شده است؛ ۶ باب اول آن بر طبق مفتاح الفلاح است و سه باب به آخر آن افزوده شده که شامل اعمال ماه‌های رجب، شعبان و رمضان و آداب دعا و زیارات است.
• منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح از علی بن طیفور بسطامی، از عالمان قرن یازدهم هجری قمری. بسطامی ترجمه خود را در سال ۱۰۶۲ق به پایان برده است. حسن حسن زاده آملی این ترجمه را از نظر حسن بیان و تقریر ستوده است.
• ترجمه فردی ناشناس که نسخه‌ای از آن در کتابخانه محمد علی خوانساری موجود است.

شرح‌ها

• مفتاح الفلاح یک بار توسط آقا جمال خوانساری شرح(همراه با ترجمه و تعلیقه) شده است.
• شرح مفتاح الفلاح توسط محمد بن سلیمان تنکابنی
• «لسان الصباح فی شرح کلام البهائی فی اوائل مفتاح الفلاح فی بیان الفجرین» از سید مفتی میرعباس
• «فَلَق الاصباح فی شرح مفتاح الفلاح» اثر شیخ سلیمان بن عبدالله بحرانی، متوفای ۱۱۲۱ق.

تلخیص

کتاب «فتح المفتاح» که توسط یکی از شاگردان شیخ بهایی تألیف شده است.

حواشی

از جمله حاشیه‌های نوشته شده برای کتاب عبارتند از:

1. حاشیه خود شیخ بهایی
2. حاشیه‌ای توسط ملا اسماعیل خواجویی، متوفای ۱۱۷۳ق
3. حاشیه محمد طاهر بارفروشی مازندرانی
4. حاشیه سید محسن امین صاحب اعیان الشیعة
5. حاشیه محمد جعفر یزدی
6. حاشیه عبدالعظیم امام.
7. حاشیه‌ای به وسیله سید حسین حسینی مرعشی آملی، معروف به خلیفه سلطان، که از شاگردان شیخ بهایی است.

تکمله

«مِنهاجُ الصّلاح فی واجبات الصّلوات الیَومیّة و مَندوباتِها و زُبدَة اَعمال السُّنّة و الادعیَة الاَسابیع» از ملا نظر علی بن محمد محسن گیلانی که برای کامل کردن مفتاح الفلاح نوشته است.

نسخه‌ها

تا کنون بیش از ۳۰۰ نسخه خطی مفتاح الفلاح شناسایی شده است که ۱۳۷ نسخ آن مربوط به قرن یازدهم، ۷۰ نسخه مربوط به قرن دوازدهم، ۳۴ نسخه مربوط به قرن سیزدهم و ۹ نسخه هم مربوط به قرن چهاردهم است. ۴۸ نسخه کتاب هم تاریخ کتابت ندارد.

چاپ‌ها

کتاب مفتاح الفلاح در ۱۳۰۴ق در بمبئی، ۱۳۱۷ق در تهران و ۱۳۲۴ق در مصر به چاپ رسیده و پس از آن دارای چاپ‌های متعددی شده است.

پیوندبه بیرون

• کلید رستگاری، (کتاب‌شناسی مفتاح الفلاح)
• ترجمه‌های مفتاح الفلاح و ترجمه آقا جمال خوانساری
• گزیده نگاری با بررسی گزیده مفتاح الفلاح