ترجمه و شرح دعای افتتاح (محمدرضا مهدوی کنی) • بیان حقیقت در شرح دعای افتتاح (احمد زمردیان) • تأملات فی دعاء الافتتاح (محمدتقی مدرسی) • درس‌هایی از دعای افتتاح (عبدالحسین طالعی)
بنابر منابع، راوی دعای افتتاح محمد بن عثمان عمری، از نایبان امام زمان (عج) است.[۸] به گفته مهدوی کنی در شرح دعای افتتاح، گرچه این دعا به حسب ظاهر از امام معصوم(ع) نقل نشده؛ اما با توجه به اینکه محمد بن عثمان عمری از نواب اربعه، به خواندن این دعا مداومت داشته و نیز با توجه به مضامین عالیه دعا و اعتماد سید بن طاووس، می‌توان مطمئن بود که این دعا از ناحیه امام زمان(عج) و یا از سایر معصومان(ع) به دست وی رسیده است.[۹]
سبب نام‌گذاری
شروع دعا با حمد و ثنای الهی با این عبارت «اَللّهُمَّ اِنّی اَفْتَتِحُ الثَّنآءَ بِحَمْدِکَ: بار خدایا من ثنای تو را با حمدت آغاز می‌کنم» دلیل نام‌گذاری این دعا به نام «افتتاح» است.[۱۰]
دعای افتتاح با حمد و ستایش الهی شروع می‌شود و سپس به انتخاب راه صحیح و تأیید الهی، رحمت و غضب حکیمانه الهی، لزوم خوف و رجاء، توفیق عبادت منتّی الهی بر بنده، گناه بنده و دوام فیض الهی، یادآوری نعمت‌های خدا، بقای نعمت‌ها به دست خدا و لزوم تفکر در نعمت‌های خدا می‌پردازد.[نیازمند منبع]
حمد الهی در دعای افتتاح جایگاه ویژه ای دارد و افزون بر این که با حمد خدا شروع شده (اللهم انی افتتح الثناء بحمدک) هجده مرتبه عبارت (الحمد لله...) تکرار شده است و به دنبال آن به پاره‌ای از صفات الهی و لطف و رحمت بی کرانش در حق بندگان اشاره شده است. [۱۱]
در فرازهای دیگر به حکمت تأخیر در استجابت دعا، تکبّر و بی‌توجهّی انسان نسبت به خدا، ارزش انس و مناجات با خدا و به درهای همیشه گشوده رحمت الهی اشاره می‌کند و می‌گوید: خداوند هیچ گاه بنده‌اش را از خود طرد نمی‌کند و درِ رحمت خود بر او نمی‌بندد و او را نومید نمی‌سازد.[نیازمند منبع]
در خواست از خداوند بر نثار کردن درود و ثناء بر پیامبر و خاندان معصوم او و به ویژه بر امام مهدی(عج) و در خواست ظهور او و تشکیل حکومت عدل الهی در زمین با نصرت و یاری خداوند.[نیازمند منبع]
فرازهای پایانی دعای افتتاح که بر آن بسیار تأکید شده درباره اظهار علاقه نسبت به دولت اسلامی است که در پرتو ظهور امام زمان برقرار خواهد شد. در ضمن جملات این فقره از دعا، هدف حکومت اسلامی و وظیفه ما نسبت به آن نیز بیان شده است. و به ضرورت پند گرفتن از امّت‌های گذشته، و اینکه پیامبر(ص) و ائمه با ارزش‌ترین نعمت‌ها هستند تأکید شده است.[نیازمند منبع]
خدایا، من با سپاس تو ستایش را آغاز می‌كنم و تویی كه با كرمت به سوی درستی توجّه دهی، و یقین دارم كه در جای عفو و رحمت مهربانترین مهربانانی. و در جایگاه مجازات و انتقام، سخت‌ترین كیفركننده‌هایی، و در موضع بزرگ‌منشی و عظمت بزرگترین جبّاری، خدایا در خواندنت، و در درخواست از حضرتت به من اذن دادی، پس‌ای شنوا بشنو ستودنم را، و ای مهربان اجابت كن دعایم را، و ای آمرزنده بیامرز لغزشم را، ای خدای من چه بسیار سختی‌هایی كه گره گشودی، و اندوه‌ها كه برطرف كردی، و لغزشها كه آمرزیدی، و رحمت كه گستردی، و زنجیر بلا كه باز كردی، سپاس خدای را كه همسر و فرزندی برنگرفته، و در فرمانروایی شریكی برایش نیست، و سرپرستی از روی ناتوانی نداشته است، و او را بزرگ شمار بسیار بزرگ.
سپاس خدای را با همه ستودنی‌هایش، بر تمام نعمت‌هایش، سپاس خدای را كه در فرمانروایی رقیبی ندارد، و برای او در كارش نزاع كننده‌ای نیست، سپاس خدای را كه در آفرینش شریكی ندارد، و در بزرگی شبیهی برای او نیست. سپاس خدای را كه فرمان و سپاسش در آفریدگان جاری است و بزرگواری‌اش با كرمش آشكار است، و دست لطفش به سخاوت گشوده، خدایی گنجینه‌هایش نقصان نپذیرد، و بخشش بسیارش جز جود و كرم بر او نیفزاید، همانا او عزیز و بسیار بخشنده است، خدایا اندك از بسیار از تو درخواست می‌كنم، با نیاز شدیدی كه مرا به آن است، و بی‌نیازی تو از آن دیرینه است، و آن اندك نزد من بسیار است، و برای تو هموار و آسان.
خدایا بخششت از گناهم، و گذشتت از خطایم، و چشم‌پوشی‌ات از تجاوزم، و پرده‌افكنی‌ات بر كردار زشتم، و بردباری‌ات از فراوانی جرمم از آنچه كه از خطا و گناه عمدی‌ام بود مرا به طمع انداخت، كه از درگاهت چیزی را كه شایسته آن از سوی تو نیستم درخواست كنم، آنچه كه از رحمتت نصیبم نمودی و از قدرتت نشانم دادی، و از اجابتت به من شناساندی، پس بر آن شدم كه با اطمینان بخوانمت، و با انس و میل بدون ترس و هراس از تو درخواست می‌كنم، و در انچه به خاطر آن قصد پیشگاه تو نمودم از تو ناز جویم، اگر برآورده شدن حاجتم تأخیر افتاد، از روی نادانی بر تو عتاب ورزیدم، با آنكه شاید به تأخیر افتادن روا شدن حاجتم برایم بهتر باشد، چه تو به سرانجام امور آگاهی، پس هیچ مولای كریمی را بر بنده پستی، شكیباتر از تو بر خود ندیدم، ای پروردگار من، تو مرا می‌خوانی، و من از تو روی می‌گردانم، و با من دوستی می‌ورزی و من با تو دشمنی می‌كنم، به من محبّت می‌نمای و از تو نمی‌پذیرم، گویا مرا بر تو منّت است،
و با همه این‌ها چیزی تو را باز نمی‌دارد از رحمت و احسان بر من، و تفضّل به جود و كرمت بر این بنده، بر بنده نادانت رحم كن، و با فزونی احسانت بر او جود آور، زیرا تو بخشنده كریمی، سپاس خدای را خدای مالك سلطنت، روان‌كننده كشتی، تسخیركننده بادها، شكافنده سپیده، حكم‌فرمای روز جزاء پروردگار جهانیان. سپاس خدای را بر بردباری‌اش پس از دانشش به نافرمانی بنده، و سپاس خدای را بر عفوش پس از قدرتش بر عقاب، و سپاس خدای را بر طول بردباری‌اش در وقت خشم، و حال آنكه او بر آنچه بخواهد تواناست. سپاس خدای را كه آفریننده آفریدگان، گسترنده روزی، شكافنده سپیده، دارای عظمت و بزرگواری و احسان و نعمت‌بخشی است. خدایی كه از دیدگان دور است پس دیده نمی‌شود، و به جان‌ها نزدیك است پس شاهد گفتگوهای پنهان است، فرخنده و برتر است. سپاس خدای را كه ستیزه‌جویی ندارد تا با او برابری نماید، و شبیهی ندارد كه هم شكل او باشد، و پشتیبانی ندارد كه او را یاری كند، با عزّتش همه عزیزان را مقهور ساخته و در برابر عظمتش بزرگان فروتن گشته‌اند، پس با قدرتش به هرچه خواهد رسد،
سپاس خدای را كه اجابتم می‌كند آنگاه كه صدایش می‌زنم، و هر زشتی را بر من می‌پوشاند و من از او نافرمانی می‌كنم، و او نعمتش را بر من بزرگ می‌گرداند، پس من او را شكر نمی‌كنم، چه بسیار موهبت‌های گوارایی كه به من عطا فرمود، و حوادث وحشتناكی كه مرا از آسیب آن‌ها كفایت نمود، و چه بسیار خرّمی دلنشینی كه به من نمایاند، او را سپاس‌گویان ستایش می‌كنم، و تسبیح‌گویان یادش می‌كنم، سپاس خدای را كه پرده‌اش دریده نگردد، و در رحمتش بسته نشود، و پرسنده‌اش ردّ نگردد، و آرزومندش نومید نشود. سپاس خدای را كه هراسندگان را ایمنی بخشد، و شایستگان را نجات دهد، و ناتوان شمردگان را به رفعت رساند، و متكبّران را به خاك اندازد و پادشاهانی را نابود نماید، و دیگران را جانشین آنان سازد، سپاس خدای را كه درهم شكننده گردنكشان، نابودكننده ستمكاران، دریابنده گریختگان، كیفردهنده ستمگران، فریادرس دادجویان، حاجت‌بخش خواهندگان، تكیه‌گاه مؤمنان است. سپاس خدای را كه از خشیتش آسمان و ساكنانش غرّش كنند، و زمین و آباد كنندگانش بلرزند، و دریاها و هركه در اعماقش شناور است موج زنند.
سپاس خدای را كه ما را به شناخت خویش هدایت فرمود و اگر خدا ما را هدایت نكرده بود، هرگز هدایت نمی‌شدیم. سپاس خدای را كه می‌آفریند و خود آفریده نشده، و روزی می‌دهد،و خود روزی داده نمی‌شود و می‌خوراند و خود خورانده نمی‌شود و زنده‌ها را می‌میراند، و مردگان را زنده می‌كند، و اوست زنده‌ای كه هرگز نمی‌میرد، خیر تنها به دست اوست، و او بر هر چیز تواناست. خدایا درود فرست بر محمّد بنده و فرستاده‌ات و امین و یار صمیمی و محبوب، و برگزیده‌ات و حافظ راز و رساننده پیامهایت، درودی برترین و بهترین و زیباترین و كاملترین و پاكیزه‌ترین و پر نماترین و دلپسندترین و پاكترین و بلندترین و بیشترین درودی كه فرستادی و بركت دادی و ترحم نمودی و مهر ورزیدی، و سلام دادی بر یكی از بندگان و پیامبران و رسولان و برگزیدگان و اهل كرامت از خلقت. خدایا درود فرست بر علی امیر المؤمنان، و جانشین فرستاده پروردگار جهانیان،
بنده و ولیت و برادر رسولت، و حجّتت بر بندگان، و نشانه بزرگترت، و خبر عظیم، و درود فرست بر صدیقه طاهره فاطمه زهرا سرور زنان جهانیان، و درود فرست بر دو فرزندزاده پیامبر رحمت، و دو پیشوای هدایت، حسن و حسین، دو سرور جوانان اهل بهشت، و درود فرست بر امامان مسلمانان، علی بن الحسین و محمّد بن علی، و جعفر بن محمّد، و موسی بن جعفر و علی بن موسی و محمّد بن علی و علی بن محمّد، و حسن بن علی، و یادگار شایسته هدایتگر حضرت مهدی، حجّت‌های تو بر بندگان، و امین‌های تو در سرزمین‌هایت، درودی بسیار و همیشگی. خدایا درود فرست بر ولی امرت، آن قائم آرزو شده، و دادگستر مورد انتظار، واو را در حمایت فرشتگان مقرّبت قرار ده، و به روح القدس تأییدش كن‌ای پروردگار جهانیان. خدایا او را دعوت‌كننده به كتابت، و قیام‌كننده به آئینت قرار ده، او را جانشین خود روی زمین گردان، چنانكه پاكان پیش از او را جانشین خویش قرار دادی، دینی را كه برایش پسندیده‌ای به دست او پابرجا بدار، و ترسش را به امنیت بازگردان، تا با اخلاص كامل تو را بپرستد.
خدایا عزیزش بدار، و به دیگران توسط او عزّت بده و یاری‌اش كن. و به دیگران از سوی او یاری ده یاری‌اش ده؛ یاری پیروزمندانه و بر پیروزیش با پیروزی آسان، و از پیش خود برای او سلطنتی پیروزی آفرین قرار ده. خدایا به وسیله او دینت و روش پیامبرت را آشكار كن، تا چیزی از حق، از ترس احدی از مردم پنهان نماند. خدایا به سوی تو مشتاقیم برای یافتن دولت كریمه‌ای كه اسلام و اهلش را به آن عزیز گردانی، و نفاق و اهلش را به وسیله آن خوار سازی، و ما را در آن دولت از دعوت‌كنندگان به سوی طاعتت، و رهبران به سوی راهت قرار دهی، و كرامت دنیا و آخرت را از بركت آن روزیمان فرمایی.
خدایا آنچه از حق به ما شناساندی تاب تحملش را نیز عنایت كن، و آنچه را در رسیدن به آن كوتاهی كردیم، ما را به آن برسان، خدایا پریشانی ما را به یاری او جمع كن، و پراكندگی ما را به او وحدت بخش، و گسیختگی ما را با او پیوند ده، و اندك ما را به او زیاد فرما، و ذلّت ما را به او عزّت ده و تنگدستی ما را به او توانگری بخش، و بدهی ما را از بركت او ادا كن، و فقر ما را به مدد او جبران فرما، و جدایی و دودستگی ما را به او برطرف كن، و دشواری كار ما را به او آسان گردان، و روری ما را به دیدار او سپید كن، و اسیران ما را به یاری او آزاد گردان، و درخواست‌های ما را به لطف او برآور، و وعده‌های ما را به ظهور او تحقق بخش و دعایمان را به كمك او اجابت كن، و خواسته‌هایمان را به حق او عطا فرما، و ما را به یاری او به آروزهای دنیا و آخرتمان برسان، و لطف به او بالاتر از آرزویمان به ما اعطا كن، ای بهترین خواسته‌شدگان، و گشاده‌دستترین بخشندگان، سینه‌های ما را به او شفا بخش، و كینه دلهایمان را به او برطرف كن، و ما را به مدد او به حقیقت آنچه كه در آن اختلاف افتاده از حق به اذن خود راهنمایی فرما، همانا تو هركه را بخواهی به راه راست هدایت می‌كنی، و به وسیله او ما را بر دشمنان خود و دشمنان خویش یاری ده، ای معبود حق آمین. خدایا از نبود پیامبران كه درودهای تو بر او و خاندانش و از ناپیدایی مولایمان، و بسیاری دشمنانمان و كمی نفراتمان،
و سختی فتنه‌ها به سویمان، و از جریان زمان بر زیانمان به درگاه تو شكوه می‌آوریم، بر محمّد و خاندانش درود فرست و ما را در برابر این همه یاری فرما به گشایشی از جانب خویش كه زود برسانی، و بدحالی كه برطرف كنی، و پیروزی با عزّت برایمان قرار دهی، و سلطنت حقی كه آشكارش فرمایی، و به رحمتی كه از سویت ما را فرا گیرد، و به سلامتی كاملی كه از جانبت ما را بپوشاند، ای مهربانترین مهربانان.
شرح‌ها
درباره دعای افتتاح شرح های متعددی نوشته شده است که برخی از آن‌ها عبارتند از:
کتاب شرحی که شیخ شهاب‌الدین محمدبن موسی بزچلوئی اراکی (متوفای ۱۳۱۳ق) از شاگردان حکیم سبزواری بر دعای افتتاح نوشته است. شرح او از سوی انجمن تبلیغات اسلامی تهران (۱۳۲۴ش) منتشر شده است.
«بیان حقیقت در شرح دعای افتتاح»؛ به قلم احمد زمردیان شیرازی که بارها منتشر شده است.
