شب قدر
شب قَدر یا لَیلَةُ القَدر شب نزول قرآن و مقدّر شدن امور یک‌ساله انسان‌هاست. قرآن در سوره‌های قدر و دخان از این شب سخن می‌گوید. قرآن و روایات ارزش شب قدر را بیش از هزار ماه می‌دانند. این شب بافضیلت‌ترین شبِ سال و شب رحمت الهی و آمرزش گناهان است و در آن، فرشتگان به زمین می‌آیند و بنابر برخی از احادیث شیعه، مقدرات سال آینده بندگان را بر امام عرضه می‌کنند.
زمان دقیق شب قدر، روشن نیست، ولی بر اساس بسیاری از روایات، در ماه رمضان واقع شده و به احتمال زیاد یکی از شبهای ۱۹، ۲۱ و یا ۲۳ این ماه است. شیعیان بر شب ۲۳ رمضان و اهل سنت بر شب ۲۷ رمضان تاکید بیشتری دارند.
شیعیان در این شبها با الگوگیری از معصومان(ع)، به شب‌زنده‌داری، خواندن قرآن، دعا و دیگر آیین‌ها و اعمال این شب می‌پردازند. ضربت خوردن و شهادت امام علی(ع) در این شبها نیز به اهمیت آن نزد شیعیان افزوده و سوگواری برای آن امام با آیین‌های شب قدر همراه شده است.
محتویات
نامگذاری
«قَدْر» کلمه‌ای عربی به معنای اندازه، تقدیر و سرنوشت است.[۱] درباره اینکه چرا این شب را «قدر» نامیده‌اند، دلایلی ذکر شده است:
- عده‌ای می‌گویند: چون مقدرات انسان‌ها و اندازه و قدر رویدادهای سال، در این شب تعیین می‌شود، آن را شب قدر می‌نامند.[۲]
- گروهی معتقدند اگر کسی این شب را احیا بدارد، صاحب قدر و منزلت می‌شود.[۳]
- گروهی دیگر نیز می‌گویند: علت نامگذاری، شرافت و قدر والای این شب است.[۴]
از شب قدر به نام‌های «لیلة‌العظمه» و «لیلة‌الشرف» نیز یاد شده است.[۵]
جایگاه و اهمیت
شب قدر برترین و مهم‌ترین شب سال در فرهنگ اسلامی است.[۶] بنابر روایتی از پیامبر(ص)، شب قدر از موهبت‌های خدا بر مسلمانان است و هیچ‌یک از امت‌های پیشین از این موهبت برخوردار نبوده‌اند.[۷] در قرآن کریم، سوره‌ای کامل به توصیف و ستایش شب قدر اختصاص یافته و بدین نام (سوره قدر) خوانده شده است.[۸] در این سوره، ارزش شب قدر بیشتر از هزار ماه دانسته شده است.[۹] آیات یکم تا ششم سوره دخان نیز به اهمیت و رخدادهای شب قدر می‌پردازد.[۱۰]
در روایتی از امام صادق(ع) آمده است که بهترین ماه، رمضان است و قلب ماه رمضان، شب قدر است.[۱۱] همچنین از پیامبر(ص) نقل کرده‌اند که شب قدر، سَروَر شب‌هاست.[۱۲] بنابر منابع روایی و فقهی، روزهای قدر نیز همانند شبهای آن گرانقدر و با فضیلت‌اند.[۱۳] در برخی از روایات آمده است که فاطمه(س) سِرّ شب قدر است[۱۴] و هر کس منزلت فاطمه(س) را درک کند، شب قدر را درک کرده است.[۱۵] وقوع برخی حوادث همانند شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، بر اهمیت این شبها، نزد شیعیان افزوده است و آنان در این شب در کنار اهتمام به اعمال مستحب مخصوص این شبها، برای آن امام نیز سوگواری می‌کنند.[۱۶]
نزول قرآن
آیه اول سوره قدر و آیه سوم سوره دخان، بیانگر نزول قرآن در شب قدر است.[۱۷] محمد عبده معتقد است آغاز نزول تدریجی قرآن در ماه رمضان بوده است؛[۱۸] اما بیشتر مفسران معتقدند در این شب، قرآن به صورت یکباره از لوح محفوظ به بیت المعمور یا قلب پیامبر(ص) نازل شده که به آن، نزول دفعی یا نزول اجمالی قرآن می‌گویند.[۱۹]
تقدیر امور
امام باقر(ع) در توضیح آیه چهار سوره دخان می‌گوید هر ساله در این شب، تقدیر سال آینده هر انسانی نوشته می‌شود.[۲۰] بر همین اساس در برخی از روایات، شب قدر به عنوان ابتدای سال دانسته شده است.[۲۱] علامه طباطبایی می‌گوید: «مراد از قدر، تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند در این شب، اموری از قبیل زندگی، مرگ، روزی، سعادت و شقاوت انسان‌ها را مشخص می‌سازد».[۲۲] بر پایه برخی از روایات، ولایت امام علی(ع) و سایر اهل‌بیت(ع) نیز در همین شب، مقدر و امضاء گردیده است.[۲۳]
آمرزش گناهان
بنا بر منابع اسلامی، شب قدر شب ویژه رحمت الهی و آمرزش گناهان است و شیطان در این شب به غل و زنجیر کشیده شده و درهای بهشت برای مؤمنان باز می‌شوند.[۲۴] از پیامبر(ص) روایت شده است: «هر کس شب قدر را احیا کند و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، همه گناهانش بخشیده می‌شود».[۲۵]
نزول فرشتگان
بر اساس آیات سوره قدر، فرشتگان و روح در شب قدر بر زمین فرود می‌آیند[۲۶] و طبق برخی احادیث، برای ابلاغ تقدیر سال آینده نزد امام می‌روند و آنچه مقدر شده را به او ابلاغ می‌کنند.[۲۷] امام باقر(ع) در این باره گفته است: «در این شب، فرشتگان به دور ما طواف می‌کنند و ما بدین‌گونه متوجه شب قدر می‌شویم».[۲۸] در روایات دیگری به شیعیان توصیه شده که از این مسئله به عنوان استدلالی برای اثبات ضرورت امامت و حقانیت شیعه استفاده شود؛ بدین ترتیب که در هر عصری باید امام معصومی وجود داشته باشد تا فرشتگان، مقدرات را به او ابلاغ کنند.[۲۹]
زمان
در مورد اینکه شب قدر کدام یک از شبهای سال است، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد.
دیدگاه شیعه
مفسران شیعه با استناد به ظاهر آیات سوره قدر معتقدند شب قدر اختصاص به شب نزول قرآن در عصر پیامبر(ص) ندارد، بلکه هر سال تکرار می‌شود. روایات بسیاری نیز که به عقیده برخی در حد تواتر است، این مطلب را تأیید می‌کند.[۳۰] با این حال، زمان دقیق شب قدر معلوم نیست و در آیات و روایات، تصریحی به اینکه شب قدر کدام‌یک از شبهای سال است، وجود ندارد. ولی روایات بسیاری تاکید می‌کند که شب قدر در ماه رمضان واقع شده است.[۳۱]
در روایات شیعه بر احیا گرفتن سه شب ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان تاکید بیشتری شده و از میان این سه شب نیز اهتمام به شب بیست و سوم بیش از بقیه شب‌هاست.[۳۲] بنابر روایتی دیگر، شب نوزدهم تقدیرها نوشته می‌شود و در شب بیست و یکم، إبرام (قطعی) می‌گردد در شب بیست و سوم امضای نهایی اتفاق می‌افتد.[۳۳] شب ۲۷رمضان و شب نیمه شعبان هم دو احتمال دیگر برای شب قدر است.[۳۴]
دیدگاه اهل سنت
بیشتر اهل سنت به استناد حدیثی نبوی معتقدند شب قدر یکی از ده شب آخر ماه رمضان است و احتمال شب قدر بودن ۲۷ رمضان، بیشتر از بقیه شب‌هاست. بر این اساس، اهل سنت در این شب به دعا و شب‌زنده‌داری می‌پردازند.[۳۵] برخی از اهل سنت نیز معتقدند شب قدر تنها در زمان زندگی حضرت محمد(ص) هر ساله تکرار می‌شد، اما پس از آن دیگر شب قدری نیست.[۳۶] به گفته برخی دیگر، شب قدر یک شب مشخص در سال نیست و در هر سال شبی نامعلوم است.[۳۷] این عده معتقدند شب قدر، در سال بعثت، در ماه رمضان بوده ولی در سال‌های دیگر ممکن است در ماه‌های دیگر باشد.[۳۸]
تفاوت افق‌ها و تعیین شب قدر
فقط یکی از شبهای هر سال، شب قدر است[۳۹] اما مختلف بودن افق کشورها (مانند افق ایران و عربستان) باعث می‌شود که زمان آغاز ماه رمضان در مناطق مختلف، فرق داشته باشد و به تبع آن، زمان شبهای ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه رمضان نیز مختلف باشد.[۴۰] فقها درباره این تعارض می‌گویند، تفاوت افق کشورها دلیل بر تعدد شب قدر نیست و مردم هر یک از مناطق جهان باید شب قدر و سایر زمان‌های مقدس مانند عید فطر یا عید قربان را طبق افق خودشان تعیین کنند.[۴۱] بر اساس دیدگاه آیت الله مکارم، شب، همان سایه نیمی از کره زمین بر نیمه دیگر آن است و این سایه همراه گردش زمین در حرکت بوده و یک دوره کامل آن، ۲۴ ساعت طول می‌کشد.[۴۲] بنابراین ممکن است شب قدر، یک دور کامل از حرکت وضعی زمین به دور خویش باشد؛ یعنی مدت ۲۴ ساعت تاریکی که تمام نقاط زمین را زیر پوشش قرار می‌دهد. پس شب قدر از یک منطقه شروع می‌شود و تا ۲۴ ساعت ادامه دارد و همه کره زمین شب قدر را درک می‌کنند.[۴۳]
سیره معصومان
در حدیثی از امام علی(ع) آمده است که پیامبر(ص) در دهه سوم ماه رمضان، رختخوابش را جمع می‌کرد و برای اعتکاف به مسجد می‌رفت و با وجود آنکه مسجد مدینه سقف نداشت، حتی در زمان بارندگی نیز مسجد را ترک نمی‌کرد.[۴۴] همچنین نقل شده است که پیامبر(ص) در شبهای قدر بیدار بود و به صورت افراد خواب‌آلود نیز آب می‌پاشید.[۴۵]
روش فاطمه(س) این بود که شب قدر را تا صبح به عبادت می‌پرداخت و فرزندان و خانواده خود را نیز به بیدار ماندن و عبادت وادار می‌کرد و مشکل خواب آنها را با کمتر غذا خوردن و خوابیدن در روز برطرف می‌نمود.[۴۶] معصومان(ع) در شبهای قدر، حضور در مسجد و شب‌زنده‌داری را ترک نمی‌کردند؛[۴۷] بر اساس روایتی، امام صادق(ع) در یکی از شبهای قدر به شدت مریض بود، با این حال از اطرافیانش خواست او را به مسجد ببرند تا در آنجا عبادت کند.[۴۸]
اعمال شبهای قدر
اعمال شبهای قدر دو نوع است:
- اعمالی که در هر سه شب انجام می‌شود و به اعمال مشترک معروف است.[۴۹]
- اعمالی که مخصوص هر یک از شبهای نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه رمضان است.[۵۰]
| اعمال شبهای قدر | |
| اعمال مشترک |
|
| شب نوزدهم |
|
| شب بیست و یکم |
|
| شب بیست و سوم |
|
آیین‌ها و مناسک
شیعیان هر ساله در مساجد، تکیه‌ها، حرم امامان یا امامزادگان، حسینیه‌ها یا خانه‌های خود مراسم و اعمال شب قدر را به جا می‌آورند و از شب تا سحرگاه به احیا (شب‌زنده‌داری) و عبادت می‌پردازند.[۵۱] برگزاری مجالس سخنرانی علمای دینی، اقامه نماز جماعت، خواندن دعای افتتاح، ابوحمزه ثمالی، جوشن کبیر و دعای قرآن به سر به صورت دسته‌جمعی نیز از مهم‌ترین اعمالی است که در این شبها به صورت عمومی انجام می‌گردد.[۵۲] افطاری دادن، سحری دادن، ادای نذر و خیرات برای درگذشتگان، اطعام فقرا و آزاد کردن زندانیان نیز از آیین‌های جانبی این شب است.[۵۳]
به دلیل وقوع شهادت امام علی(ع) در دهه سوم ماه رمضان، شیعیان در این شبها به سوگواری می‌پردازند.[۵۴] در فرهنگ بعضی از شهرهای ایران، در شب ۲۷ رمضان که شب قصاص قاتل امام علی(ع)، ابن ملجم مرادی است، بیشتر مردم آن شهر «کله‌پاچه» می‌خورند و بر قاتل امام علی(ع) لعنت می‌فرستند.[۵۵]
شب قدر در ادبیات فارسی
شب قدر مورد توجه شاعران و ادیبان فارسی قرار گرفته است. سعدی در کتاب گلستان درباره شب قدر می‌گوید: «اگر شبها همه قدر بودی، شب قدر بی قدر بودی»؛[۵۶] در کتاب بوستان سعدی نیز ابیاتی در مورد این شب ذکر شده است.[۵۷] حافظ،[۵۸] ناصر خسرو،[۵۹] اوحدی[۶۰] و دیگران نیز درباره این شب، اشعاری سرودند. حافظ می‌گوید:
| در شب قدر ار صبوحی کرده‌ام عیبم مکن | سرخوش آمد یار و جامی بر کنار طاق بود[۶۱] |
| چه مبارک سحری بود و چه فرخنده شبی | آن شب قدر که آن تازه براتم دادند[۶۲] |
پانویس
- ↑ شاکر، «شبی برتر از هزار ماه»، ص۴۸.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۲۰، ص۵۶۱.
- ↑ قدمیاری، «شب قدر در غزلیات حافظ»، ص۱۸۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۸۸.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۱.
- ↑ تربتی، «همراه با معصومان در شب قدر»، ص۳۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ص۱۷۸.
- ↑ سوره قدر، آیه ۲.
- ↑ سوره دخان، آیات ۱-۶.
- ↑ حویزی، تفسیر نورالثقلین، ۱۴۱۵ق، ج۵، ص۹۱۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحار‌الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۰، ص۵۴.
- ↑ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۳۶۵ش، ج۴، ح۱۰۱، ص۳۳۱.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۹۷، به نقل از: عابدین زاده، «امام و شب قدر»، ص۶۴.
- ↑ حسن‌زاده، ممد الهمم، به نقل از: مطلبی، «شب قدر در نگاه مفسران»، ص۲۳.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۱۹.
- ↑ شاکر، «شبی برتر از هزار ماه»، ص۵۰.
- ↑ انصاری، «نزول اجمالی قرآن»، ص۲۲۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ص۱۸۲.
- ↑ سید رضی، «بازخوانی فضائل شب قدر»، ص۹۱.
- ↑ عابدین زاده،«امتیازات و آداب شب قدر»، ص۸۵.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۲۰، ص۵۶۱.
- ↑ شیخ صدوق، معانی الاخبار، ۱۳۷۹ش، ص۳۱۵، به نقل از سید رضی، «بازخوانی فضائل شب قدر»، ص۹۵.
- ↑ سید رضی، «بازخوانی فضائل شب قدر»، ص۹۴.
- ↑ کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۴۰ش، ج۱۰، ص۳۰۸.
- ↑ سوره قدر، آیه ۴.
- ↑ وفا، «شب قدر از منظر قرآن»، ص۸۷.
- ↑ وفا، «شب قدر از منظر قرآن»، ص۸۷.
- ↑ عابدین زاده، «امام و شب قدر»، ص۶۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ج۲۷، ص۱۹۰.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۷۸۶.
- ↑ اتفق مشایخنا [فی لیلة القدر] علی انها اللیلة الثالثة و العشرون من شهر رمضان. صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ص۵۱۹.
- ↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۷۷۲.
- ↑ کاشانی، منهج الصادقین، ۱۳۴۴ش، ج۴، ص۲۷۴ به نقل از افتخاری، «دعا و شب قدر از منظر موسی صدر»، ص۱۷.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۶۳ش، ج۲۰، ص۵۶۶.
- ↑ القاسمی، تفسیر القاسمی، بی‌تا، ج۱۷، ص۲۱۷.
- ↑ ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، بی‌تا، ج۱، ص۵۷.
- ↑ ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، بی‌تا، ج۱، ص۵۷.
- ↑ سوره قدر، آیه ۱؛ شیخ طوسی، التهذیب، ۱۳۶۵ش، ج۳، ص۸۵.
- ↑ مختاری، رؤیت هلال، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۲۹۷۲.
- ↑ مکارم شیرازی، استفتائات جدید، ۱۴۲۷ق، ج۳، ص۱۰۳.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ص۱۹۲.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۵ش، ص۱۹۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۹۵، ص۱۴۵، به نقل از: تربتی، «همراه با معصومان در شب قدر»، ص۳۳.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۷، ص۹-۱۰، به نقل از: شاکر، «شبی برتر از هزار ماه»، ص۵۲.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج۷، ص۴۷۰، به نقل از: تربتی، «همراه با معصومان در شب قدر»، ص۳۴.
- ↑ تربتی، «همراه با معصومان در شب قدر»، ص۳۲.
- ↑ علامه مجلسی، بحار الانوار، ج۹۷،ص۴، به نقل از: شاکر، «شبی برتر از هزار ماه»، ص۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، اعمال ماه‌ها، ذیل اعمال مشترک شبهای قدر، ص۷۵۹.
- ↑ مکارم شیرازی، مفاتیح نوین، ۱۳۸۵ش، اعمال ماه‌ها، ذیل اعمال مخصوص شبهای قدر، ص۷۶۲.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۱.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۲.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۲.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۱۹.
- ↑ مجیدی خامنه، «شبهای قدر در ایران»، ص۲۱.
- ↑ کلیات سعدی، گلستان، ۱۳۸۷ش، باب هشتم در آداب صحبت، ص۱۰۰.
- ↑ کلیات سعدی، ۱۳۸۷ش، مواعظ، غزل۹، ص۶۰۴.
- ↑ دیوان حافظ، ۱۳۸۶ش، غزل شماره ۲۰۶، ص۱۶۴.
- ↑ دیوان ناصر خسرو، ۱۳۵۷ش، قصاید، ص۱۴۱.
- ↑ دیوان اوحدی، ۱۳۴۰ش، غزل ۲۳۱.
- ↑ دیوان حافظ، ۱۳۸۶ش، غزل شماره ۲۰۶، ص۱۶۴.
- ↑ دیوان حافظ، غزل شماره ۱۸۳.
منابع
- قرآن کریم.
- ابن المفتاح، عبدالله، شرح الازهار، الحجاز، قاهره، بی‌تا.
- افتخاری، سید عطاءالله، «دعا و شب قدر از منظر موسی صدر»، در مجله علوم و قرآن حدیث، شماره ۳، پاییز ۱۳۸۹ش.
- القاسمی، محمد جمال‌الدین، تفسیر القاسمی، بیروت، بی‌تا.
- اوحدی مراغه‌ای، دیوان شعر، به تصحیح سعید نفیسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۴۰ش.
- حافظ شیرازی، شمس الدین، دیوان حافظ، به اهتمام محمد قزوینی و دکتر قاسم غنی، قم، نشر کومه، ۱۳۸۶ش.
- حویزی، علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۵ق.
- سعدی، مصلح الدین، کلیات سعدی، تصحیح محمدعلی فروغی، تهران، نشر پارسه، ۱۳۸۷ش.
- سیدنژاد، رضی، «بازخوانی و نگاهی دوباره به فضائل و ویژگی‌های شب قدر»، در مجله پیام، شماره۱۱۸، بهار۱۳۹۵ش.
- شاکر، ابوالقاسم، «شبی برتر از هزار ماه»، در مجله مربیان، شماره۳۶، تابستان۱۳۸۹ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، مصحح: غفاری، علی اکبر، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، معانی‌الاخبار، قم، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین، ۱۳۷۹ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التهذیب، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- طباطبایی، محمدحسین، تفسیر المیزان، ترجمه موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات جامعه اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصرخسرو، ۱۳۷۲ش.
- عابدین‌زاده، احمد، «امام و شب قدر»، در مجله علوم قرآن و حدیث، شماره ۸۲، تابستان ۱۳۸۹ش.
- عابدین‌زاده، احمد، «امتیازات و آداب شب قدر»، در مجله فقه و اصول، شماره ۱۳۱، مرداد و شهریور ۱۳۸۹ش.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- قبادیانی، ناصر خسرو، دیوان شعر، به تصحیح مجتبی مینوی، تهران، موسسه مطالعات اسلامی، ۱۳۵۷ش.
- قدمیاری، کرم‌علی، «شب قدر غزلیات حافظ»، در مجله متن‌پژوهی ادبی، شماره ۱۷، بهار و تابستان ۱۳۸۲ش.
- کاشانی، ملافتح‌الله، تفسیر منهج الصادقین، تهران، علمی، ۱۳۴۰ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، قم، اسوه، ۱۳۷۵ش.
- مجیدی خامنه، فریده، «شبهای قدر در ایران»، در مجله گلستان قرآن، شماره ۳۷، آذر ۱۳۷۹ش.
- مختاری، رضا و محسن صادقی، رؤیت هلال، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۶ق.
- مسعودی، محمدمهدی، «شب قدر»، در مجله علوم حدیث، شماره ۳۵ و ۳۶، بهار و تابستان ۱۳۸۴ش.
- مطلبی، مسعود و مجید صادقی، «شب قدر در نگاه مفسران»، در مجله علوم قرآن و حدیث، شماره ۳۹، تابستان ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، استفتائات جدید، قم، انتشارات مدرسه علی بن ابی طالب، ۱۴۲۷ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، مفاتیح‌الجنان نوین، قم، نشر مدرسه علی بن ابی‌طالب، ۱۳۸۵ش.
- وفا، جعفر، «شب قدر از منظر قرآن»، در مجله حبل‌المتین (ضیافت آسمانی)، شماره ۱، تابستان ۱۳۹۱ش.
پیوند به بیرون
