شیعه
شیعه یکی از دو مذهب بزرگ دین اسلام است. برپایه این مذهب، پیامبر اسلام(ص) به‌فرمان خداوند، حضرت علی(ع) را به جانشینی بلافصل خود برگزیده است. امامت از اصول مذهب شیعه و وجه تمایز آنان با اهل‌سنت است. طبق این اصل، امام را خداوند تعیین و به‌واسطه پیامبر (ص) به مردم معرفی می‌کند.
همه شیعیان به‌جز زیدیه، امام را معصوم می‌دانند و بر این باورند که آخرین امام، مهدی موعود (عج) در غیبت به‌سر می‌برد و روزی برای برقراری عدالت در جهان، قیام خواهد کرد.
برخی دیگر از باورهای کلامیِ متمایز شیعه عبارت‌اند از: حسن و قبح عقلی، تنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تَقیّه، تَوَسُّل و شفاعت.
در مذهب شیعه همچون مذهب اهل‌سنت منابع استنباط احکام شرعی عبارت‌اند از: قرآن، سنت، عقل و اجماع. البته شیعیان علاوه‌بر سنت پیامبر (ص)، سنت امامان یعنی رفتار و گفتارشان را نیز حجت می‌دانند.
امروزه مذهب شیعه سه فرقه دارد: امامیه، اسماعیلیه و زیدیه. شیعیان امامی یا دوازده‌امامی، بیشتر جمعیت شیعیان را تشکیل می‌دهند. آنان به امامتِ دوازده امام اعتقاد دارند که آخرینشان مهدی موعود (عج) است.
اسماعیلیه، امامانِ امامیه را تا امام ششم آنها یعنی امام صادق(ع) می‌پذیرند و پس از او اسماعیل فرزند امام صادق (ع) و محمد پسر اسماعیل را امام می‌دانند و معتقدند او مهدی موعود است. زیدیه شمار امامان را محدود نمی‌کنند و بر این باورند که هریک از فرزندان حضرت فاطمه(س) که عالم، زاهد، شجاع و سخاوتمند باشد و قیام کند، امام است.
حکومت‌های آل‌ادریس، علویانِ طبرستان، آل‌بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیه، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران از حکومت‌های شیعیِ جهان اسلام بوده‌اند.
براساس گزارش انجمن دین و زندگی مؤسسه pew، بین ۱۰ الی ۱۳ درصد جمعیت مسلمانان جهان، شیعه هستند. جمعیت شیعیان را حدود ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر تخمین زده‌اند. بیشتر شیعیان در ایران، پاکستان، هند و عراق زندگی می‌کنند.
تعریف
شیعه به کسانی می‌گویند که معتقدند بنابر احادیثی که از پیامبر اسلام(ص) نقل‌شده، امام علی(ع) جانشین بلافصل او است؛ شیخ مفید براین باور است که کلمه «الشیعه» وقتی به همین صورت (با الف ولام) بکار برود فقط بر پیروان امیرالمؤمنین (ع) اطلاق می‌شود که معتقد به ولایت و امامت بلافصل وی پس از پیامبر (ص) هستند.[۱] [یادداشت ۱] در برابرِ اهل‌سنت که می‌گویند پیامبر (ص)، جانشینش را تعیین نکرده بود و به‌دلیل اجماع مسلمانان در بیعت با ابوبکر، وی جانشین پیامبر (ص) است.[۲] البته به‌گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، تا چند قرن پس از پیدایش اسلام، به دوست‌داران اهل‌بیت(ع) و کسانی که امام علی (ع) را بر عثمان (خلیفه سوم)، مقدم می‌دانستند هم شیعه می‌گفتند.[۳] اینان را، در برابر گروه اول که شیعه اعتقادی [یادداشت ۲] بودند، شیعه محبتی (دوست‌دار اهل‌بیت) می‌نامند.[۴]
شیعه در لغت به‌معنای پیرو، یار و گروه است.[۵]
تاریخچه پیدایش
دربارهٔ تاریخ پیدایش شیعه، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ از جمله از زمان حیات پیامبر اسلام(ص)، پس از ماجرای سقیفه، بعد از قتل عثمان و پس از ماجرای حکمیت به‌عنوان تاریخ پیدایش شیعه نام برده شده‌است.[۶] برخی از علمای شیعه معتقدند از زمان حیات پیامبر اسلام، عده‌ای از صحابه حول محور حضرت علی (ع) بوده و شیعه در همان زمان وجود داشته‌است.[۷] اینان به احادیث[۸] و گزارش‌های تاریخی‌ای[۹] استناد می‌کنند که بر اساس آنها، در زمان پیامبر به شیعیان علی (ع)، بشارت داده شده یا از کسانی به‌عنوان شیعیان علی یاد شده‌است.[۱۰] این گروه پس از رحلت پیامبر (ص)، به تصمیم شورای سقیفه مبنی بر انتخاب ابوبکر به خلافت اعتراض داشتند و از بیعت با ابوبکر به عنوان خلیفه خودداری می‌کردند. به گفته ناشی اکبر در کتاب مسائل الامامة، از زمان حضرت علی (ع)، شیعه اعتقادی وجود داشته‌است.[۱۱]
نظریه امامت
دیدگاه شیعیان دربارهٔ امامت را وجه‌اشتراک فرقه‌های شیعه می‌دانند.[۱۲] امامت جایگاهی بسیار مهم و محوری در مباحث کلامی شیعه دارد.[۱۳] به‌باور شیعیان امام بالاترین مرجع تفسیر احکام دینی پس از پیامبر است.[۱۴] در روایاتِ شیعیان، جایگاه امام به‌حدی است که اگر کسی بدون اینکه امامش را بشناسد بمیرد، کافر از دنیا رفته‌است.[۱۵]
شیعیان معتقدند امامت از اصول اعتقادی دین و منصبی الهی است؛ یعنی پیامبران نمی‌توانند انتخاب امام را به مردم واگذار کنند و بر آنها واجب است که جانشین خود را تعیین کنند.[۱۶]ازاین‌رو متکلمان شیعه (به‌جز زیدیه)[۱۷] بر لزوم «نصب» ِ امام (توسط پیامبر یا امام پیشین) تأکید می‌کنند[۱۸] و «نص» (سخن یا فعلی که به‌صراحت بر معنای مدنظر دلالت کند)[۱۹] را تنها راه شناخت امام می‌دانند.[۲۰]
استدلال آنها این است که امام باید معصوم باشد و تنها خدا از عصمت انسان‌ها اطلاع دارد؛[۲۱] زیرا عصمت صفتی درونی است و از ظاهر افراد نمی‌توان به عصمتشان پی برد.[۲۲] بنابراین ضرورت دارد که خدا امام را تعیین و از طریق پیامبر به مردم معرفی کند.[۲۳]
در کتاب‌های کلامی شیعه، دربارهٔ ضرورت وجود امام در جامعه دلایل نقلی و عقلیِ چندی مطرح می‌شود.[۲۴] آیه اولوالامر و حدیث مَن مات از دلایل نقلیِ شیعیان بر لزوم وجود امام است.[۲۵] استناد به قاعده لطف هم از دلایل عقلیِ آنان است. در تبیین این دلیل نوشته‌اند: از سویی وجود امام سبب می‌شود مردم بیشتر به طاعت خدا روی بیاورند و کمتر به‌سمت گناهان بروند؛ و از سوی دیگر طبق قاعده لطف، انجام‌دادن هرکاری که سبب چنین چیزی بشود، بر خداوند واجب است؛ بنابراین نصب امام بر خداوند واجب است.[۲۶]
عصمت امام
شیعیان به عصمت امامان اعتقاد دارند و آن را شرط امامت می‌دانند.[۲۷] آنها در این زمینه به دلایل نقلی و عقلی[۲۸] استناد می‌کنند که آیه اولی الامر،[۲۹] آیه ابتلای ابراهیم[۳۰] و حدیث ثَقَلین از آن جمله است.[۳۱]
از میان شیعیان، زیدیه به عصمت همه امامان باور ندارند. به‌عقیده اینان تنها اصحاب کِساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) معصوم‌اند[۳۲] و بقیه امامان مانند دیگر مردم، از خطا معصوم نیستند.[۳۳]
مسئله جانشینی پیامبر
شیعیان معتقدند که پیامبر اسلام (ص) امام علی (ع) را به‌عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرده و امامت را حق ویژه او و فرزندانش دانسته‌است.[۳۴] البته از این میان، زیدیان، امامت ابوبکر و عمر را هم پذیرفته‌اند؛ اما همین‌ها هم امام علی (ع) را از این دو شایسته‌تر می‌دانند و می‌گویند مسلمانان در انتخاب عمر و ابوبکر به‌عنوان امام، اشتباه کردند، اما چون امام علی (ع) به آن رضایت داد، امامت آنها را نیز می‌پذیریم.[۳۵]
متکلمان شیعه برای اثبات جانشینی بلافصل امام علی (ع) پس از پیامبر، به آیات و روایاتی استناد می‌کنند که از آن میان آیه ولایت، حدیث غدیر و حدیث منزلت است.[۳۶]
فرقه‌های شیعه
مهم‌ترین فرقه‌های شیعه را امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، غالیان، کیسانیه و تا اندازه‌ای واقفیه می‌دانند.[۳۷] برخی از این فرقه‌ها خود شاخه‌های مختلف دارند؛ مانند زیدیه که تا ده شاخه هم برای آن ذکر شده‌است؛[۳۸] و کیسانیه که آن را به چهار شاخه تقسیم کرده‌اند.[۳۹] همین موجب شده‌است که از فرقه‌های متعددی به‌عنوان فرقه‌های شیعه یاد شود.[۴۰] البته بسیاری از فرقه‌های شیعه از بین رفته‌اند و امروزه تنها سه مذهبِ امامیه، زیدیه و اسماعیلیه پیروان دارند.[۴۱]
کیسانیه پیروان محمد حنفیه بودند. آنها پس از امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، محمد حنفیه پسر دیگر امام علی (ع) را امام می‌دانستند و بر این باور بودند که محمد حنفیه نمرده، همان مهدی موعود است و در کوه رَضْوی به‌سر می‌برد.[۴۲]
واقفیه به کسانی می‌گویند که پس از شهادت امام کاظم(ع)، در او توقف کردند؛ یعنی او را آخرین امام می‌دانستند.[۴۳]غالیان هم گروهی بودند که درخصوص مقام امامانِ شیعه، زیاده‌وری می‌کردند؛ یعنی به الوهیت آنان اعتقاد داشتند، آنها را مخلوق نمی‌دانستند و به خداوند تشبیه می‌کردند.[۴۴]
دوازده‌امامی
شیعه دوازده‌امامی یا اِثناعَشَری بزرگ‌ترین فرقه مذهب شیعه است.[۴۵] طبق مذهب امامیه، پس از پیامبر اسلام(ص)، دوازده امام وجود دارد که نخستینشان امام علی(ع)، و آخرینشان امام مهدی(عج) است[۴۶] که هنوز زنده است، در غیبت قرار دارد و و روزی برای برقراری عدالت در زمین ظهور خواهد کرد.[۴۷]
رجعت و بَداء از باورهای ویژه شیعیان دوازده‌امامی است.[۴۸] طبق آموزه رجعت، پس از ظهور امام مهدی (ع)، برخی از مردگان زنده خواهند شد. این مردگان هم نیکوکاران و شیعیان را شامل می‌شوند و هم دشمنان اهل‌بیت را که قرار است سزای اعمالشان را در همین هم دنیا ببینند.[۴۹] بداء هم یعنی خدا گاه به‌سبب مصلحتی، امری را که برای پیامبر یا امام آشکار کرده بود، تغییر می‌دهد و چیز دیگری جایگزین آن می‌کند.[۵۰]
مهم‌ترین متکلمان امامیه عبارت‌اند از: شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸–۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵–۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی(۵۹۷–۶۷۲ق) و علامه حلی(۶۴۸–۷۲۶ق).[۵۱] برجسته‌ترین فقیهان امامیه هم اینها هستند: شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف‌الغطاء، میرزای قمی و شیخ مرتضی انصاری.[۵۲]
بیشتر شیعیان ایران که حدود ۹۰درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، دوازده‌امامی هستند.[۵۳]
زیدیه
مذهب زیدیه به زید فرزند امام سجاد(ع) نسبت دارد.[۵۴] برپایه این مذهب، تنها امامت امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به‌صورت انتصابی و توسط پیامبر بوده‌است.[۵۵] به‌جز این سه امام، هرکه از نسل حضرت زهرا (س) قیام کند و عالم و زاهد و سخاوتمند و شجاع باشد، امام است.[۵۶]
زیدیه درخصوص امامت ابوبکر و عمر دو موضع دارند: برخی از آنها به امامت این دو باور دارند و برخی دیگر آن را نمی‌پذیرند.[۵۷] دیدگاه زیدیان امروزِ یمن، به دیدگاه گروه نخست نزدیک است.[۵۷]
جارودیه، صالحیه و سلیمانیه سه فرقه اصلی زیدیه بوده‌اند.[۵۸] به‌گفته شهرستانی، نویسنده کتاب المِلَل و النِّحَل، بیشتر زیدیان در کلام از مُعتزله و در فقه از مذهب حنفی، از مذاهب فقهی چهارگانه اهل‌سنت متأثرند.[۵۹]
به‌گزارش کتاب اطلس شیعه، زیدیان ۳۵ تا ۴۰درصد جمعیت بیست میلیونی یمن را تشکیل می‌دهند.[۶۰]
اسماعیلیه
اسماعیلیه فرقه‌ای از شیعیان است که پس از امام صادق(ع)، اسماعیل پسر بزرگ او را امام می‌داند و امامت امام کاظم(ع) و دیگر امامانِ امامیه را نمی‌پذیرد.[۶۱] اسماعیلیان بر این باور بودند که امامت هفت دوره دارد و هر دوره با یک «ناطق» آغاز می‌شود که شریعتی نو می‌آورد و در هر دوره پس از او هفت امام امامت می‌کنند.[۶۲]
ناطق‌های شش دوره نخست امامت، همان پیامبران اولوالعزم‌اند که عبارت‌اند از: آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و حضرت محمد(ص).[۶۳] محمدِ مکتوم پسر اسماعیل، هفتمین امام از دوره ششم امامت است که با پیامبر اسلام آغاز شده‌است. او همان مهدی موعود است که وقتی قیام کند، ناطق دوره هفتم امامت هم خواهد بود.[۶۴] می‌گویند برخی از این آموزه‌ها در دوره حکومت فاطمیان، دچار تغییراتی شد.[۶۵]
مهم‌ترین ویژگی اسماعیلیه را باطنی‌گری می‌دانند؛ چراکه آنها آیات و احادیث و معارف و احکام اسلامی را تأویل می‌کنند و معنایی خلاف ظاهر آنها برداشت می‌کنند. به‌باور آنها آیات قرآن و روایات ظاهر و باطن دارند. امام باطن آنها را می‌داند و فلسفه امامت، تعلیم باطن دین و بیان معارف باطنی است.[۶۶]
قاضی نُعمان را بزرگ‌ترین فقیه اسماعیلیه[۶۷] و کتابش دعائم الاسلام را منبع اصلی فقهی این مذهب دانسته‌اند.[۶۷] ابوحاتم رازی، ناصرخسرو و گروهی به‌نام اِخوان الصَّفا را نیز از اندیشمندان برجسته اسماعیلیه شمرده‌اند.[۶۸] رسائل اِخوان الصفا و اَعلام النبوّه نوشته ابوحاتم رازی، از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی آنان است.[۶۹]
اسماعیلیه امروز را به دو گروه آقاخانیه و بُهره تقسیم می‌کنند که بازماندگان دو شاخه از فاطمیان مصر یعنی نزاریه و مستعلویه هستند.[۷۰] گروه نخست را حدود یک میلیون نفر می‌دانند که عمدتاً در کشورهای آسیایی چون هند، پاکستان، افغانستان و ایران زندگی می‌کنند.[۷۱] شمار گروه دوم را هم حدود پانصد هزار نفر تخمین زده‌اند که بیش از ۸۰درصدشان در هند سکونت دارند.[۷۲]
مهدویت
مهدویت را آموزه‌ای مشترک میان همه مذاهب اسلامی می‌دانند؛[۷۳] اما این اندیشه در مذهب شیعه جایگاهی ویژه دارد و در روایات، کتاب‌ها و مقالات بسیاری از آن سخن آمده‌است.[۷۴]
فرقه‌های شیعه به‌رغم اشتراک‌نظر در اصل وجود مهدی، در جزئیات و مصداق آن اختلاف دارند. شیعیان دوازده‌امامی بر این باورند که مهدی پسر امام حسن عسکری(ع)، امام دوازدهم و همان مهدی موعود (عج) است و در غیبت به‌سر می‌برد.[۷۵] اسماعیلیه محمد مکتوم پسر اسماعیل پسر امام صادق(ع) را مهدی موعود می‌دانند.[۷۶] زیدیه به‌جهت آنکه قیام را از شرایط امام می‌دانند، به انتظار و غیبت اعتقاد ندارند.[۷۷] آنها هر امامی را مهدی و مُنجی می‌پندارند.[۷۸]
دیگر دیدگاه‌های کلامی مهم
شیعیان ضمن اشتراک با دیگر مسلمانان در اصول دین یعنی توحید و نبوت و معاد، باورهایی هم دارند که آنها را از همه اهل‌سنت یا برخی از آنها متمایز می‌کند. آن باورها گذشته از دو مسئله امامت و مهدویت، عبارت‌است از: حُسن و قُبح عقلی، تَنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تقیّه، توسل و شفاعت.
عالمان شیعه مانند معتزله حُسن و قُبح را عقلی می‌دانند.[۷۹] حسن و قبح عقلی به این معنا است که اَعمال با قطع‌نظر از اینکه خدا به خوبی یا بدی آنها حکم کند، به‌لحاظ عقلی به خوب و بد تقسیم می‌شوند.[۸۰] این سخن برخلاف دیدگاه اشاعره است که حسن و قبح را شرعی می‌دانند؛[۸۱] یعنی می‌گویند خوب و بد وجود واقعی ندارد و اعتباری است؛ بنابراین هرچه خدا به آن امر کند، خوب و هرچه از آن نهی کند، بد است.[۸۲]
نظریه «تنزیه صفات»، در مقابل دو دیدگاه «تعطیل» و «تشبیه» قرار دارد که اولی می‌گوید هیچ صفتی را نباید به خدا نسبت داد و دیگری خدا را در صفاتش به دیگر مخلوقات تشبیه می‌کند.[۸۳] طبق مذهب شیعه می‌توان برخی از صفات مثبت را که درخصوص مخلوقات به‌کار می‌رود، به خداوند نسبت داد، اما نباید او را در نحوه برخورداری از این صفات مانند مخلوقات دانست.[۸۴] برای مثال باید گفت همان‌طور که انسان علم و قدرت و حیات دارد، خداوند نیز از این صفات برخوردار است، اما علم و قدرت و حیات خداوند، مانند علم و قدرت و حیات انسان نیست.[۸۵]
طبق نظریه اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، انسان نه آن‌گونه که معتزله می‌پندارند، موجودی کاملاً مختار است و نه چنان‌که اهل‌حدیث می‌گویند، کاملاً مجبور است؛[۸۶] بلکه انسان در انجام‌دادن افعالش اختیار دارد، اما اراده و قدرتش مستقل نیست و به اراده خدا وابسته است.[۸۷] از شیعیان، زیدیان مانند معتزله می‌اندیشند.[۸۸]
متکلمان شیعه برخلاف اهل‌سنت،[۸۹] اعتقاد ندارند که همه صحابه پیامبر عادل‌اند[۹۰] و می‌گویند صِرف مصاحبت با پیامبر دلیل عدالت نیست.[۹۱]
به‌جز زیدیان،[۹۲] دیگر شیعیان تقیه را جایز می‌دانند؛ یعنی معتقدند در مواردی که ابراز عقیده ممکن است به صدمه‌دیدن از جانب مخالفان منجر شود، می‌توانیم عقیده خود را آشکار نکنیم و سخنی برخلاف آن بگوییم.[۹۳]
توسل گرچه در دیگر فرق اسلامی هم مفهومی رایج بوده‌است، نزد شیعه جایگاه مهم‌تری دارد.[۹۴] شیعیان برخلاف برخی از اهل‌سنت ازجمله وهابیان،[۹۵] مطلوب می‌دانند که انسان برای استجابت دعا و تقرب به خدا، اولیای خدا را واسطه قرار دهد.[۹۶] توسل با شفاعت پیوندی محکم دارد.[۹۷] به‌گفته شیخ مفید مراد از شفاعت این است که پیامبر و امامان می‌توانند در روز قیامت شفیع گناهکاران شوند و خدا به‌واسطه شفاعت آنان بسیاری از گناهکاران را نجات می‌دهد.[۹۸]
فقه
قرآن و سنت پیامبر (ص) نزد همه شیعیان، به‌عنوان دو منبع اصلی احکام شرعی معتبر است؛[۹۹] اما آنها در زمینه نحوه استفاده از این دو و همچنین دیگر منابع فقه اختلاف‌نظر دارند.
بیشتر شیعیان، یعنی امامیه و زیدیه، همچون اهل‌سنت، علاوه‌بر قرآن و سنت پیامبر، عقل و اجماع را نیز حجت می‌دانند؛[۱۰۰] اما اسماعیلیه چنین نظری ندارند. بنابر مذهب اسماعیلیه، تقلید از هیچ مجتهدی جایز نیست و احکام شرعی را باید به‌صورت مستقیم از قرآن، سنت پیامبر و تعالیم امامان دریافت کرد.[۱۰۱]
زیدیه درخصوص سنت، تنها رفتار و گفتار پیامبر را حجت می‌دانند و به منابع حدیثیِ اهل‌سنت همچون صِحاح سِتّه رجوع می‌کنند؛[۱۰۲] اما امامیه و اسماعیلیه احادیثی را هم که از امامانشان نقل شده‌است، از منابع فقه به‌شمار می‌آورند.[۱۰۳]
همچنین زیدیه مانند اهل‌سنتْ قیاس و استحسان را نیز حجت می‌دانند؛[۱۰۴] اما اینها نزد شیعیانِ امامی و اسماعیلی معتبر نیست.[۱۰۵] البته زیدیان در برخی از احکام اختلافی میان امامیه و اهل‌سنت، فتوای شیعیان را برگزیده‌اند؛ ازجمله برخلاف اهل سنت عبارتِ حَیَّ عَلیٰ خَیرِ العَمِل را جزء اذان می‌دانند و گفتن «الصلاةُ خَیرٌ مِن النَّوم» (نماز بهتر از خواب است) را در اذان حرام می‌دانند.[۱۰۶]
درخصوص ازدواج موقت هم که از مسائل اختلافی میان امامیه و اهل‌سنت است، اسماعیلیه و زیدیه با اهل‌سنت موافق‌اند؛[۱۰۷] یعنی برخلاف امامیه که ازدواج موقت را جایز می‌داند، به حرمت آن رأی می‌دهند.[۱۰۸]
جمعیت و پراکندگی جغرافیایی
«انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، شمار شیعیان جهان را بین ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر و برابر با ۱۰ تا ۱۳ درصد مسلمانان اعلام کرده‌است.[۱۱۰] البته برخی این آمار را غیرواقعی دانسته و جمعیت واقعی شیعیان را بیش از سیصد میلیون، یعنی ۱۹ درصد جمعیت مسلمانان جهان، دانسته‌اند.[۱۱۱]
برپایه گزارش «انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، ۶۸ تا ۸۰درصد شیعیان در چهار کشور ایران، عراق، پاکستان و هند زندگی می‌کنند. ایران ۶۶ تا ۷۰ میلیون شیعه دارد که برابر با ۳۷ تا ۴۰درصد کل شیعیان جهان است. در هریک از کشورهای پاکستان، هند و عراق هم بیش از ۱۶ میلیون نفر شیعه زندگی می‌کنند.[۱۱۲]
در ایران، آذربایجان، بحرین و عراق، جمعیت غالب شیعه است.[۱۱۳] در خاورمیانه، شمال آفریقا، منطقه آسیا-اقیانوسیه، و آمریکا و کانادا هم شیعه زندگی می‌کند.[۱۱۴]
حکومت‌ها
حکومت‌های آل‌ادریس، علویان طبرستان، آل بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیهٔ اَلَموت، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران از حکومت‌های شیعیِ جهان اسلام بوده‌اند.
حکومت آل‌ادریس در مراکش و بخشی از الجزایر[۱۱۵] را نخستین حکومتی به‌شمار آورده‌اند که شیعیان تشکیل دادند.[۱۱۶] این حکومت در سال ۱۷۲ق به‌دست ادریس نوه امام حسن مجتبی (ع) تشکیل شد و حدود دو قرن دوام یافت.[۱۱۷] حکومت علویانْ زیدی بودند.[۱۱۸] زیدیان همچنین از سال ۲۸۴ق تا سال ۱۳۸۲ق بر یمن حکومت می‌کردند.[۱۱۹] حکومت‌های فاطمیان و اسماعیلیهٔ اَلَموت، مذهب اسماعیلی داشتند.[۱۲۰] درخصوص آل بویه اختلاف‌نظر هست. برخی آنها زیدی‌مذهب می‌دانند، گروهی می‌گویند امامی بوده‌اند و به‌باور کسانی هم آنها ابتدا زیدی‌مذهب بودند و بعدها به مذهب امامیه درآمدند.[۱۲۱]
سلطان محمد خدابنده مشهور به اولجایتو (حکومت ۷۰۳–۷۱۶ق) هم برای مدتی مذهب شیعه دوازده‌امامی را مذهب رسمی حکومتش اعلام کرد؛ اما براثر فشار تشکیلات دولتی‌اش که برپایه مذهب اهل‌سنت بود، دوباره مذهب اهل‌سنت را رسمی اعلام کرد.[۱۲۲]
حکومت سربداران در سبزوار را هم حکومتی شیعی می‌دانند.[۱۲۳] البته به‌گفته رسول جعفریان، مذهب رهبران و حاکمان سربداران دقیقاً معلوم نیست؛ اما روشن است که رهبران مذهبی آنها صوفیانی با گرایش‌های شیعی بوده‌اند.[۱۲۴] خواجه علی مؤید آخرین حاکم سربدارن[۱۲۵] امامیه را مذهب رسمی دولت خود اعلام کرد.[۱۲۶]
در حکومت صفویه که در سال ۹۰۷ق به‌دست شاه‌اسماعیل تأسیس شد، مذهب شیعه دوازده‌امامی رسمیت یافت.[۱۲۷] این حکومت مذهب امامیه را در ایران گسترش داد و ایران را به کشوری کاملاً شیعی تبدیل کرد.[۱۲۸]
در جمهوری اسلامی ایران هم اصولِ مذهب و فقه شیعهٔ دوازده‌امامی مبنا قرار گرفته‌است.[۱۲۹]
برای مطالعهٔ بیشتر
کتاب شیعه در اسلام، نوشته علامه طباطبایی: این کتاب با هدف معرفی مذهب شیعه -به‌خصوص برای مخاطبان غیرمسلمان- به زبان فارسی نوشته شده‌است. در این اثر، مطالب لازم برای شناخت شیعه به زبانی ساده و مختصر بیان شده‌است. کتاب شیعه در اسلام، به زبان‌های مختلفی ترجمه شده‌است.
جستارهای وابسته
نگارخانه
- امام حسین(ع)
مزار چهار تن از امامان شیعه در قبرستان بقیع
پانویس
- ↑ شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۳۵؛ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ نگاه کنید به شرح‌المواقف، ۱۳۲۵ق، ج۸، ص۳۵۴.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۲و۲۷.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، ۱۳۹۰ش، ص۲۸.
- ↑ فراهیدی، العین، ذیل «شیع و شوع».
- ↑ محرمی، تاریخ تشیع، ۱۳۸۲ش، ۴۳، ۴۴؛ گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، ۱۳۸۹ش، ۲۰–۲۲؛ فیاض، پیدایش و گسترش تشیع، ۱۳۸۲ش، ص۴۹–۵۳.
- ↑ نگاه کنید به صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۱۸تا۲۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سیوطی، الدرالمنثور، ۱۴۰۴ق، ج۶، ص۳۷۹.
- ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ج۴۲، ص۳۳۲.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ص۲۰.
- ↑ نگاه کنید به ناشی اکبر، مسائل الامامة، ۱۹۷۱م، ص۲۲–۲۳.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ انصاری، «امامت (امامت نزد امامیه)»، ص۱۳۷؛ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۵۶و۲۵۷.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۳.
- ↑ نگاه کنید به کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۲۱.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱.
- ↑ امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۱۳.
- ↑ امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۲۹؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۵؛ همچنین نگاه کنید به شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۴۰و۴۱.
- ↑ امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۱۳.
- ↑ امیرخانی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، ص۱۱؛ همچنین نگاه کنید به شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۳۸ و ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
- ↑ نگاه کنید به شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۱۲؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
- ↑ نگاه کنید به شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۱۲.
- ↑ نگاه کنید به شیخ طوسی، الاقتصاد، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م، ص۳۱۲؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۲ق، ص۲۸و۲۹؛ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۶۰تا۲۶۳.
- ↑ نگاه کنید به شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۲ق، ص۲۸.
- ↑ نگاه کنید به علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۱.
- ↑ نگاه کنید به علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۲؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۰۵.
- ↑ برای مطالعه دلایل عقلی امامیه نگاه کنید به علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۲–۴۹۴؛ سبحانی، الالهیات، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق، ص۲۶–۴۵.
- ↑ علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۳؛ سبحانی، الالهیات، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق، ص۱۲۵–۱۳۰.
- ↑ سبحانی، الالهیات، ۱۳۸۴ش/۱۴۲۶ق، ص۱۱۷–۱۲۵.
- ↑ نگاه کنید به سبحانی، اضواء علی عقائد الشیعه الامامیه، ۱۴۲۱ق، ص۳۸۹–۳۹۴.
- ↑ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۸.
- ↑ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۷۹.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱؛ نگاه کنید به علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۷.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۴۱تا۱۴۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به علامه حلی، کشف‌المراد، ۱۴۱۷ق، ص۴۹۸تا۵۰۱؛ شیخ مفید، الافصاح، ۱۴۱۲ق، ص۳۲، ۳۳، ۱۳۴
- ↑ نگاه کنید به صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۳۲.
- ↑ نگاه کنید به صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۹۵تا۱۰۴.
- ↑ نگاه کنید به شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۲تا۱۳۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۱تا۱۷۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۴.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۵.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۵۴.
- ↑ جبرئیلی، سیر تطور کلام شیعه، ۱۳۹۶ش، ص۴۶؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۶۶.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۹۷تا۱۹۹.
- ↑ علامه طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۰، ۲۳۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳؛ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی به شیعه‌شناسی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۱، ص۳۸۱؛ شیخ مفید، تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۳ق، ص۶۵.
- ↑ کاشفی، کلام شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۵۲.
- ↑ مکارم شیرازی، دائرة المعارف فقه مقارن، ۱۴۲۷ق، ج۱، ص۲۶۰تا۲۶۴.
- ↑ تقی‌زاده داوری، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان، ۱۳۹۰ش، ص۲۹.
- ↑ هاینس، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۳۵۷.
- ↑ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۸۷و۲۸۸؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۶.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۷و۱۳۸.
- ↑ ۵۷٫۰ ۵۷٫۱ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۹۵
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۱۰۲.
- ↑ نگاه کنید به شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۴۳.
- ↑ نگاه کنید به رسول جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۴۶۶.
- ↑ شهرستانی، الملل و النحل، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۷۰و۱۷۱.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۵.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۵؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۱.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۱و۱۵۲؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۵.
- ↑ نگاه کنید به دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۱۶۲.
- ↑ نگاه کنید به برنجکار، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش، ص۹۵.
- ↑ ۶۷٫۰ ۶۷٫۱ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۲.
- ↑ نگاه کنید به صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۳.
- ↑ نگاه کنید به صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۴و۱۶۱
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۵۳.
- ↑ دفتری، «اسماعیلیه»، ص۷۰۱.
- ↑ دفتری، «بهره»، ص۸۱۳.
- ↑ صدر، بحث حول المهدی، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م، ص۱۵؛ حکیمی، خورشید مغرب، ۱۳۸۶ش، ص۹۰.
- ↑ حکیمی، خورشید مغرب، ۱۳۸۶ش، ص۹۱.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۲۳۰و۲۳۱.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۴ش، ج۲، ص۱۵۲.
- ↑ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۹۱.
- ↑ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۹۴.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۲۹۶؛ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۸.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۲و۱۷۳.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۲؛ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۵و۱۲۶.
- ↑ طباطبایی، شیعه در اسلام، ۱۳۸۳ش، ص۱۲۵و۱۲۶.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۲۷۷.
- ↑ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۳.
- ↑ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۶.
- ↑ ابن‌اثیر، اُسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۰؛ ابن‌عبدالبر، الاستیعاب، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۳۴۳؛ امین، اعیان‌الشیعة، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱۶۱؛ ربانی گلپایگانی، درآمدی بر علم کلم، ۱۳۸۷ش، ص۲۰۹و۲۱۰.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایة، ۱۴۰۸ق، ص۳۴۳؛ امین، اعیان‌الشیعة، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م، ج۱، ص۱۶۱.
- ↑ صابری، تاریخ فرق اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۲، ص۸۷.
- ↑ سبحانی، «تقیه»، ص۸۹۱و۸۹۲؛ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۸۷.
- ↑ پاکتچی، «توسل»، ص۳۶۲.
- ↑ سبحانی، «توسل»، ص۵۴۱.
- ↑ سبحانی، «توسل»، ص۵۴۰.
- ↑ پاکتچی، «توسل»، ص۳۶۲.
- ↑ نگاه کنید به مفید، اوائل‌المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۴۷.
- ↑ نگاه کنید به دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۲؛ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ۵۱؛ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
- ↑ نگاه کنید به مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ص۵۱؛ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸و۹۹.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۴.
- ↑ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸و۹۹.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۲؛ مظفر، اصول الفقه، ۱۴۳۰ق، ج۱، ۵۱.
- ↑ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸و۹۹.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۳و۲۱۴.
- ↑ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
- ↑ دفتری، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ۱۳۹۳ش، ص۲۱۴؛ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
- ↑ رحمتی و هاشمی، «زیدیه (فقه زیدیه)»، ص۹۸.
- ↑ FT_14.06.17_ShiaSunni
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹.
- ↑ نگاه کنید به انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۱.
- ↑ نگاه کنید به انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۲۰.
- ↑ انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ۱۳۹۳ش، ص۱۹، ۲۰.
- ↑ سجادی، «آل‌ادریس، ص۵۶۱.
- ↑ سجادی، «آل‌ادریس، ص۵۶۴.
- ↑ سجادی، «آل‌ادریس، ص۵۶۱و۵۶۲.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۵۱.
- ↑ رسول جعفریان، ۱۳۸۷ش، اطلس شیعه، ص۴۶۲.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۵۵تا۱۵۷.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۱۲۵تا۱۳۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۶۹۴.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۶.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۷۷تا۷۸۰.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ش، ص۷۷۸.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران (از آغاز تا دولت صفوی)، ۱۳۹۰ ش، ص۷۸۱.
- ↑ هاینس، تشیع، ۱۳۸۹ش، ص۱۵۶و۱۵۷.
- ↑ چلونگر و شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، ۱۳۹۵ش، ص۲۷۶، ۲۷۷.
- ↑ قاسمی و کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، ص۷۶۵و۷۶۶.
- ↑ فأما إذا أدخل فیه علامة التعریف فهو علی التخصیص لا محالة لا تباع أمیر المؤمنین - صلوات الله علیه - علی سبیل الولاء والاعتقاد لإمامته بعد الرسول - صلوات الله علیه وآله - بلا فصل ونفی الإمامة عمن تقدمه فی مقام الخلافة… شیخ مفید، اوائل‌المقالات، ص۳۵
- ↑ کسانی که معتقد بود حضرت علی (ع) از سوی خداوند به امامت منصوب شده‌است
منابع
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسد الغابه فی معرفة الصحابه، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
- ابن‌عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق.
- امیرخانی، علی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، امامت‌پژوهی، ش۱۰، ۱۳۹۲ش.
- امین، سیدمحسن، اَعیان‌الشیعة، تحقق حسن امین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
- انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقی‌زاده داوری، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- انصاری، حسن، «امامت (امامت نزد امامیه)»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
- ایجی، میرسیدشریف، شرح‌المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانی، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.
- برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، کتاب طه، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.
- پاکتچی، احمد، «توسل»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان براساس منابع اینترنتی و مکتوب، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه، دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۹۶ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
- چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- حکیمی، محمدرضا، خوشید مغرب، قم، دلیل ما، چاپ بیست و هشتم، ۱۳۸۶ش.
- دفتری، فرهاد، «اسماعیلیه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دفتری، فرهاد، «بهره»، دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فروزان روز، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
- رحمتی، محمدکاظم و سیدرضا هاشمی، «زیدیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۲۲، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
- سبحانی، جعفر، «تقیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- سبحانی، جعفر، «توسل»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- سبحانی، جعفر، اضواءٌ علی عقائد الشیعة الامامیه و تاریخهم، تهران، مشعر، ۱۴۲۱ق.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، به‌قلم حسن مکی عاملی، قم، مؤسسه امام صادق، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش/۱۴۲۶ق.
- سجادی، صادق، «آل‌ادریس، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
- سلطانی، مصطفی، تاریخ و عقاید زیدیه، قم، نشر ادیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر، الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، قم، مکتبة آیةالله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۴ق.
- شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح‌الله بدران، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
- شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایة، فی علم الدرایة، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
- صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
- صدر، سیدمحمدباقر، بحثٌ حول المهدی، تحقیق عبدالجبار شراره، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۳ش.
- علامه حلی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ هفتم، ۱۴۱۷ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۰ق.
- فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن‌یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
- قاسمی ترکی، محمدعلی و جواد کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
- محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
- مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
- مظفر، محمدرضا، اصول‌الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۳۰.
- مفید، محمد بن محمد، الافصاح، فی امامة امیرالمؤمنین علیه‌السلام، قم، مؤسسةالبعثه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۳۷۱ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، دایرةالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب (ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
- هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، الطبعة الاولی، بی‌تا.
- ناشی اکبر، مسائل الامامة، مقطتفات من الکتاب الاوسط فی المقالات، تحقیق: یوسف فان اس، بیروت، ۱۹۷۱م.
- FT_14.06.17_ShiaSunni