شیعه

این مقاله دربارهٔ شیعه است. برای اطلاع از شیعه دوازده امامی، مدخل امامیه را ببینید.

شیعه

اصول دین (عقاید)
عقائد اصلی	توحید  • نبوت • معاد  • عدل  • امامت
سایر عقائد	عصمت • علم غیب • ولایت  • مهدویت • غیبت • انتظار • ظهور • رجعت • بداء
فروع دین (احکام عملی)
احکام عبادی	نماز • روزه • خمس • زکات • حج • جهاد
احکام غیرعبادی	امر به معروف و نهی از منکر • تولی • تبری
منابع اجتهاد	کتاب • سنت • عقل • اجماع
اخلاق
فضائل	کظم غیظ • سخاوت • توکل
رذائل	كبر • ریا • سخن‌چینی • حسد
منابع	قرآن • نهج‌البلاغه • صحیفه سجادیه • سایر کتاب‌ها
مسائل چالشی
جانشینی پیامبر • شفاعت • توسل • تقیه • عزاداری • متعه • عدالت صحابه
شخصیت‌ها
امامان شیعه	علی(ع) • امام حسن(ع) • امام حسین(ع) • امام سجاد(ع) • امام باقر(ع) • امام صادق(ع) • امام کاظم(ع) • امام رضا(ع) • امام جواد(ع) • امام هادی(ع)  • امام عسکری(ع)  • امام مهدی(عج)
صحابه	سلمان • مقداد • ابوذر • عمار زنان: خدیجه • فاطمه(س) • زینب • ام کلثوم  • اسماء • ام ایمن  • ام‌سلمه
عالمان	ادیبان • اصولیان • شاعران • رجالیان • فقیهان • فیلسوفان • مفسران
زیارتگاه‌ها
مسجد الحرام • مسجد النبی • بقیع • مسجد الاقصی • حرم امام علی • مسجد کوفه • حرم امام حسین • حرم کاظمین • حرم عسکریین • حرم امام رضا • حرم فاطمه معصومه • حرم حضرت زینب
اعیاد مذهبی
عید فطر • عید قربان • عید غدیر • عید مبعث
سوگواری‌ها
سوگواری محرم • دهه محرم • تاسوعا • عاشورا • دهه صفر• اربعین • ایام فاطمیه
رویدادها
مباهله • واقعه غدیر • واقعه سقیفه • ماجرای فدک  • جنگ جمل • جنگ صفین • جنگ نهروان • واقعه کربلا
کتاب‌ها
الاستبصار • الکافی  • تهذیب الاحکام • من لایحضره الفقیه • کتاب‌های شیعه
فرق تشیع
امامیه • اسماعیلیه • زیدیه • کیسانیه

شیعه، یکی از دو مذهب بزرگ دین اسلام است. برپایه مذهب شیعه، پیامبر اسلام(ص) به‌فرمان خداوند، حضرت علی(ع) را به جانشینی بلافصل خود برگزیده است. امامت از اصول اعتقادی شیعیان و وجه تمایز آنان با اهل‌سنت است. طبق این اصل، امام را خداوند تعیین و به‌واسطه پیامبر به مردم معرفی می‌کند.

همه شیعیان به‌جز زیدیه، امام را معصوم می‌دانند و بر این باورند که آخرین امام، مهدی موعود است که در غیبت به‌سر می‌برد و روزی برای برقراری عدالت در جهان قیام خواهد کرد.

برخی دیگر از باورهای کلامیِ متمایز شیعه عبارت‌است از: حسن و قبح عقلی، تنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تقیه، توسل و شفاعت. برخی از فرقه‌های شیعه در شماری از این باورها دیدگاه دیگری دارند.

در مذهب شیعه همچون مذهب اهل‌سنت منابع استنباط احکام فقهی قرآن، سنت، عقل و اجماع است. البته برخلاف اهل‌سنت، علاوه‌بر سنت پیامبر، سنت امامان یعنی رفتار و گفتارشان نیز حجت است.

امروزه مذهب شیعه سه فرقه دارد: امامیه، اسماعیلیه و زیدیه. شیعیان امامی یا دوازده‌امامی، بیشتر جمعیت شیعیان را تشکیل می‌دهند. آنان به امامتِ دوازده امام اعتقاد دارند که آخرینشان مهدی موعود است.

اسماعیلیهْ امامانِ امامیه را تا امام ششم آنها یعنی امام صادق(ع) می‌پذیرند و پس از او اسماعیل فرزند امام صادق(ع) و محمد پسر اسماعیل را امام می‌دانند و معتقدند او مهدی موعود است.

زیدیه شمار امامان را محدود نمی‌کنند و بر این باورند که هریک از فرزندان حضرت زهرا(س) که عالم و زاهد و شجاع و سخاوتمند باشد و قیام کند، امام است.

حکومت‌های آل‌ادریس، علویانِ طبرستان، آل بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیه، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران از حکومت‌های شیعیِ جهان اسلام بوده‌اند.

براساس گزارش انجمن دین و زندگی مؤسسه pew، بین ۱۰ الی ۱۳ درصد جمعیت مسلمانان جهان، شیعه هستند. جمعیت آنان را حدود ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر تخمین زده‌اند. بیشتر شیعیان در ایران، پاکستان، هند و عراق زندگی می‌کنند.

واژه‌شناسی و تعریف

شیعه در لغت به‌معنای پیرو، یار و گروه است و در اصطلاح، به کسانی می‌گویند که معتقدند بنابر احادیثی که از پیامبر اسلام(ص) نقل شده، امام علی(ع) جانشین بلافصل او است؛ در برابرِ اهل‌‌سنت که می‌گویند پیامبر جانشینش را تعیین نکرده بود و به‌دلیل اجماع مسلمانان در بیعت با ابوبکر، وی جانشین پیامبر است.

به‌‌گفته برخی از مورخان، تا چند قرن پس از پیدایش اسلام، شیعه تنها به این معنا به‌‌کار نمی‌رفته است؛ بلکه به دوست‌داران اهل‌بیت و کسانی که امام علی را بر عثمان خلیفه سوم، مقدم می‌دانستند هم شیعه می‌گفتند.

تاریخچه پیدایش

درباره زمان پیدایش شیعه به‌عنوان یک گروه مشخص که پیرو امام علی(ع) است و او را شایسته جانشینی پیامبر می‌داند، اختلاف‌نظر است. عموم علمای شیعه معتقدند از زمان حیات پیامبر اسلام، عده ای از صحابه حول محور حضرت علی (ع) بوده و به خاطر روایات منقول از پیامبر، شیعه در همان زمان هم وجود داشته است؛ اما عده ای از مورخان می‌گویند شیعه پس از واقعه سقیفه به‌وجود آمده است. به‌باور برخی، شیعه پس از قتل عثمان خلیفه سوم شکل گرفته است؛ برخی هم زمان شکل‌گیری شیعه را پس از ماجرای حَکَمیت می‌دانند.

دیدگاه پرطرف‌دار میان علمای شیعه، دیدگاه نخست است. اینان به احادیث و گزارش‌های تاریخی‌ای استناد می‌کنند که در آنها در زمان پیامبر به شیعیان علی، بشارت داده شده یا از کسانی به‌عنوان شیعیان علی یاد شده است.. اینان به تصمیم سقیفه اعتراض داشتند و تا حضرت علی (ع) بیعت نکرد؛ اینان هم بیعت نکردند. بعد از بیعت حضرت امیرمومنان تا به خلافت رسیدن ایشان، عده قلیلی به طرفداران ایشان اضافه شد تا در دوره خلافت، از شرطه الخمیس به پیروان ایشان اضافه شد. بنابر نقل ناشی اکبر در مسائل الامامه، یاران علی بعد از شهادت وی به سه دسته تقسیم شدند. عده ای قائل به نص و وصیت در نسل ایشان بودند که به شیعه اعتقادی مشهور شدند. عده ای طرفدار عبدالله بن سبا بودند و تعداد زیادی از اهل کوفه شیعه اختیاری بوده و قائل به نص و وصیت نبودند.

نظریه امامت

نوشتار اصلی: امامت

دیدگاه شیعیان درباره امامت را وجه‌اشتراک فرقه‌های شیعه می‌دانند. امامت جایگاهی بسیار مهم و محوری در مباحث کلامی شیعه دارد. به‌باور شیعیان امام بالاترین مرجع تفسیر احکام دینی پس از پیامبر است. در روایاتِ شیعیان، جایگاه امام به‌حدی است که اگر کسی بدون اینکه امامش را بشناسد بمیرد، کافر از دنیا رفته است.

شیعیان معتقدند امامت از اصول اعتقادی دین و منصبی الهی است؛ یعنی پیامبران نمی‌توانند انتخاب امام را به مردم واگذار کنند و بر آنها واجب است که جانشین خود را تعیین کنند.ازاین‌رو متکلمان شیعه (به‌جز زیدیه) بر لزوم «نصب»ِ امام (توسط پیامبر یا امام پیشین) تأکید می‌کنند و «نص» (سخن یا فعلی که ‌به‌صراحت بر معنای مدنظر دلالت کند) را تنها راه شناخت امام می‌دانند.

استدلال آنها این است که امام باید معصوم باشد و تنها خدا از عصمت انسان‌ها اطلاع دارد؛ زیرا عصمت صفتی درونی است و از ظاهر افراد نمی‌توان به عصمتشان پی برد. بنابراین ضرورت دارد که خدا امام را تعیین و از طریق پیامبر به مردم معرفی کند.

در کتاب‌های کلامی شیعه، درباره ضرورت وجود امام در جامعه دلایل نقلی و عقلیِ چندی مطرح می‌شود. آیه اولوالامر و حدیث مَن مات از دلایل نقلیِ شیعیان بر لزوم وجود امام است. استناد به قاعده لطف هم از دلایل عقلیِ آنان است. در تبیین این دلیل نوشته‌اند:‌ از سویی وجود امام سبب می‌شود مردم بیشتر به طاعت خدا روی بیاورند و کمتر به‌سمت گناهان بروند؛ و از سوی دیگر طبق قاعده لطف، انجام‌دادن هرکاری که سبب چنین چیزی بشود، بر خداوند واجب است. بنابراین نصب امام بر خداوند واجب است.

عصمت امام

نوشتار اصلی: عصمت

شیعیان به عصمت امامان اعتقاد دارند و آن را شرط امام می‌دانند. آنها در این زمینه به دلایل نقلی و عقلی استناد می‌کنند که آیه اولوالامر، آیه ابتلای ابراهیم و حدیث ثَقَلین از آن جمله است.

از میان شیعیان، زیدیه به عصمت همه امامان باور ندارند. به‌عقیده اینان تنها اصحاب کِساء یعنی پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) معصوم‌اند و بقیه امامان مانند دیگر مردم، از خطا معصوم نیستند.

مسئله جانشینی پیامبر

شیعیان معتقدند که پیامبر اسلام(ص) امام علی(ع) را به‌عنوان جانشین خود به مردم معرفی کرده و امامت را حق ویژه او و فرزندانش دانسته است. البته از این میان، زیدیان، امامت ابوبکر و عمر را هم پذیرفته‌اند؛ اما همین‌ها هم امام علی را از این دو شایسته‌تر می‌دانند و می‌گویند مسلمانان در انتخاب عمر و ابوبکر به‌عنوان امام، اشتباه کردند، اما چون امام علی(ع) به آن رضایت داد، امامت آنها را نیز می‌پذیریم.

متکلمان شیعه برای اثبات جانشینی بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر، به آیات و روایاتی استناد می‌کنند که از آن میان آیه ولایت، حدیث غدیر و حدیث منزلت است.

فرقه‌های شیعه

نوشتار اصلی: فرقه‌های شیعه

مهم‌ترین فرقه‌های شیعه را امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، غالیان، کیسانیه و تا اندازه‌ای واقفیه می‌دانند. برخی از این فرقه‌ها خود شاخه‌های مختلف دارند؛ مانند زیدیه که تا ده شاخه هم برای آن ذکر شده است؛ و کیسانیه که آن را به چهار شاخه تقسیم کرده‌اند. همین موجب شده است که از فرقه‌های متعددی به‌عنوان فرقه‌های شیعه یاد شود. البته بسیاری از فرقه‌های شیعه از بین رفته‌اند و امروزه تنها سه مذهبِ امامیه، زیدیه و اسماعیلیه پیروان دارند.

کیسانیه پیروان محمد حنفیه بودند. آنها پس از امام علی(ع) ، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)، محمد حنفیه پسر دیگر امام علی(ع) را امام می‌دانستند و بر این باور بودند که محمد حنفیه نمرده، همان مهدی موعود است و در کوه رِضوا به‌سر می‌برد.

واقفیه به کسانی می‌گویند که پس از شهادت امام کاظم(ع)، در او توقف کردند؛ یعنی او را آخرین امام می‌دانستند.غالیان هم گروهی بودند که درخصوص مقام امامانِ شیعه، زیاده‌وری می‌کردند؛ یعنی به الوهیت آنان اعتقاد داشتند، آنها را مخلوق نمی‌دانستند و به خداوند تشبیه می‌کردند.

دوازده‌امامی

نوشتار اصلی: امامیه

شیعه دوازده‌امامی یا اِثناعَشَری بزرگ‌ترین فرقه مذهب شیعه است. طبق مذهب امامیه، پس از پیامبر اسلام(ص)، دوازده امام وجود دارد که نخستینشان امام علی(ع)، و آخرینشان امام مهدی(عج) است که هنوز زنده است، در غیبت قرار دارد و و روزی برای برقراری عدالت در زمین ظهور خواهد کرد.

رجعت و بَداء از باورهای ویژه شیعیان دوازده‌امامی است. طبق آموزه رجعت، پس از ظهور امام مهدی(ع)، برخی از مردگان زنده خواهند شد. این مردگان هم نیکوکاران و شیعیان را شامل می‌شوند و هم دشمنان اهل‌بیت را که قرار است سزای اعمالشان را در همین هم دنیا ببینند. بداء هم یعنی خدا گاه به‌سبب مصلحتی، امری را که برای پیامبر یا امام آشکار کرده بود، تغییر می‌دهد و چیز دیگری جایگزین آن می‌کند.

مهم‌ترین متکلمان امامیه عبارت‌اند از:‌ شیخ مفید(۳۳۶یا۳۳۸-۴۱۳ق)، شیخ طوسی(۳۸۵-۴۶۰ق)، خواجه نصیرالدین طوسی(۵۹۷-۶۷۲ق) و علامه حلی(۶۴۸-۷۲۶ق). برجسته‌ترین فقیهان امامیه هم اینها هستند: شیخ طوسی، محقق حلی، علامه حلی، شهید اول، شهید ثانی، کاشف‌الغطاء، میرزای قمی و شیخ مرتضی انصاری.

بیشتر شیعیان ایران که حدود ۹۰درصد جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، دوازده‌امامی هستند.

زیدیه

نوشتار اصلی: زیدیه

مذهب زیدیه به زید فرزند امام سجاد(ع) نسبت دارد. برپایه این مذهب، تنها امامت امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به‌صورت انتصابی و توسط پیامبر بوده است. به‌جز این سه امام، هرکه از نسل حضرت زهرا(س) قیام کند و عالم و زاهد و سخاوتمند و شجاع باشد، امام است.

زیدیه درخصوص امامت ابوبکر و عمر دو موضع دارند: برخی از آنها به امامت این دو باور دارند و برخی دیگر آن را نمی‌پذیرند. دیدگاه زیدیان امروزِ یمن، به دیدگاه گروه نخست نزدیک است.

جارودیه، صالحیه و سلیمانیه سه فرقه اصلی زیدیه بوده‌اند. به‌گفته شهرستانی، نویسنده کتاب المِلَل و النِّحَل، بیشتر زیدیان در کلام از مُعتزله و در فقه از مذهب حنفی، از مذاهب فقهی چهارگانه اهل‌سنت متأثرند.

به‌‌گزارش کتاب اطلس شیعه، زیدیان ۳۵ تا ۴۰درصد جمعیت بیست میلیونی یمن را تشکیل می‌دهند.

اسماعیلیه

نوشتار اصلی: اسماعیلیه

اسماعیلیه فرقه‌ای از شیعیان است که پس از امام صادق(ع)، اسماعیل پسر بزرگ او را امام می‌داند و امامت امام کاظم(ع) و دیگر امامانِ امامیه را نمی‌پذیرد. اسماعیلیان بر این باور بودند که امامت هفت دوره دارد و هر دوره با یک «ناطق» آغاز می‌شود که شریعتی نو می‌آورد و در هر دوره پس از او هفت امام امامت می‌کنند.

ناطق‌های شش دوره نخست امامت، همان پیامبران اولوالعزم‌اند که عبارت‌اند از:‌ آدم، نوح، ابراهیم، موسی، عیسی و حضرت محمد(ص). محمدِ مکتوم پسر اسماعیل، هفتمین امام از دوره ششم امامت است که با پیامبر اسلام آغاز شده است. او همان مهدی موعود است که وقتی قیام کند، ناطق دوره هفتم امامت هم خواهد بود. می‌گویند برخی از این آموزه‌ها در دوره حکومت فاطمیان، دچار تغییراتی شد.

مهم‌ترین ویژگی اسماعیلیه را باطنی‌گری می‌دانند؛ چراکه آنها آیات و احادیث و معارف و احکام اسلامی را تأویل می‌کنند و معنایی خلاف ظاهر آنها برداشت می‌کنند. به‌باور آنها آیات قرآن و روایات ظاهر و باطن دارند.امام باطن آنها را می‌داند و فلسفه امامت، تعلیم باطن دین و بیان معارف باطنی است.

قاضی نُعمان را بزرگ‌ترین فقیه اسماعیلیه و کتابش دعائم الاسلام را منبع اصلی فقهی این مذهب دانسته‌اند. ابوحاتم رازی، ناصرخسرو و گروهی به‌نام اِخوان الصَّفا را هم از اندیشمندان برجسته اسماعیلیه شمرده‌اند. رسائل اِخوان الصفا و اَعلام النبوّه نوشته ابوحاتم رازی، از مهم‌ترین کتاب‌های فلسفی آنان است.

اسماعیلیه امروز را به دو گروه آقاخانیه و بُهره تقسیم می‌کنند که بازماندگان دو شاخه از فاطمیان مصر یعنی نزاریه و مستعلویه هستند. گروه نخست را حدود یک میلیون نفر می‌دانند که عمدتاً در کشورهای آسیایی چون هند، پاکستان، افغانستان و ایران زندگی می‌کنند. شمار گروه دوم را هم حدود پانصد هزار نفر تخمین زده‌اند که بیش از ۸۰درصدشان در هند سکونت دارند.

مهدویت

نوشتار اصلی: مهدویت

مهدویت را آموزه‌ای مشترک میان همه مذاهب اسلامی می‌دانند؛ اما این اندیشه در مذهب شیعه جایگاهی ویژه دارد و در روایات، کتاب‌ها و مقالات بسیاری از آن سخن آمده است.

فرقه‌های شیعه به‌رغم اشتراک‌نظر در اصل وجود مهدی، در جزئیات و مصداق آن اختلاف دارند. شیعیان دوازده‌امامی بر این باورند که مهدی پسر امام حسن عسکری(ع)، امام دوازدهم و همان مهدی موعود(عج) است و در غیبت به‌سر می‌برد. اسماعیلیه محمد مکتوم پسر اسماعیل پسر امام صادق(ع) را مهدی موعود می‌دانند. زیدیه به‌جهت آنکه قیام را از شرایط امام می‌دانند، به انتظار و غیبت اعتقاد ندارند. آنها هر امامی را مهدی و مُنجی می‌پندارند.

دیگر دیدگاه‌های کلامی مهم

شیعیان ضمن اشتراک با دیگر مسلمانان در اصول دین یعنی توحید و نبوت و معاد، باورهایی هم دارند که آنها را از همه اهل‌سنت یا برخی از آنها متمایز می‌کند. آن باورها گذشته از دو مسئله امامت و مهدویت، عبارت‌است از: حُسن و قُبح عقلی، تَنزیه صفات خدا، اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، عدم عدالت صحابه، تقیّه، توسل و شفاعت.

عالمان شیعه مانند معتزله حُسن و قُبح را عقلی می‌دانند. حسن و قبح عقلی به این معنا است که اَعمال با قطع‌نظر از اینکه خدا به خوبی یا بدی آنها حکم کند، به‌لحاظ عقلی به خوب و بد تقسیم می‌شوند. این سخن برخلاف دیدگاه اشاعره است که حسن و قبح را شرعی می‌دانند؛ یعنی می‌گویند خوب و بد وجود واقعی ندارد و اعتباری است. بنابراین هرچه خدا به آن امر کند، خوب و هرچه از آن نهی کند، بد است.

نظریه «تنزیه صفات»، در مقابل دو دیدگاه «تعطیل» و «تشبیه» قرار دارد که اولی می‌گوید هیچ صفتی را نباید به خدا نسبت داد و دیگری خدا را در صفاتش به دیگر مخلوقات تشبیه می‌کند. طبق مذهب شیعه می‌توان برخی از صفات مثبت را که درخصوص مخلوقات به‌کار می‌رود، به خداوند نسبت داد، اما نباید او را در نحوه برخورداری از این صفات مانند مخلوقات دانست. برای مثال باید گفت همان‌طور که انسان علم و قدرت و حیات دارد، خداوند نیز از این صفات برخوردار است، اما علم و قدرت و حیات خداوند، مانند علم و قدرت و حیات انسان نیست.

طبق نظریه اَمرٌ بَینَ الاَمرَین، انسان نه آن‌گونه که معتزله می‌پندارند، موجودی کاملاً مختار است و نه چنان‌که اهل‌حدیث می‌‌گویند، کاملاً مجبور است؛ بلکه انسان در انجام‌دادن افعالش اختیار دارد، اما اراده و قدرتش مستقل نیست و به اراده خدا وابسته است. از شیعیان، زیدیان مانند معتزله می‌اندیشند.

متکلمان شیعه برخلاف اهل‌سنت، اعتقاد ندارند که همه صحابه پیامبر عادل‌اند و می‌گویند صِرف مصاحبت با پیامبر دلیل عدالت نیست.

به‌جز زیدیان، دیگر شیعیان تقیه را جایز می‌دانند؛ یعنی معتقدند در مواردی که ابراز عقیده ممکن است به صدمه‌دیدن از جانب مخالفان منجر شود، می‌توانیم عقیده خود را آشکار نکنیم و سخنی برخلاف آن بگوییم.

توسل گرچه در دیگر فرق اسلامی هم مفهومی رایج بوده است، نزد شیعه جایگاه مهم‌تری دارد. شیعیان برخلاف برخی از اهل‌سنت ازجمله وهابیان، مطلوب می‌دانند که انسان برای استجابت دعا و تقرب به خدا، اولیای خدا را واسطه قرار دهد. توسل با شفاعت پیوندی محکم دارد. به‌‌گفته شیخ مفید مراد از شفاعت این است که پیامبر و امامان می‌توانند در روز قیامت شفیع گناهکاران شوند و خدا به‌واسطه شفاعت آنان بسیاری از گناهکاران را نجات می‌دهد.

فقه

نوشتار اصلی: فقه

قرآن و سنت پیامبر(ص) نزد همه شیعیان، به‌عنوان دو منبع اصلی احکام شرعی معتبر است؛ اما آنها در زمینه نحوه استفاده از این دو و همچنین دیگر منابع فقه اختلاف‌نظر دارند.

بیشتر شیعیان، یعنی امامیه و زیدیه، همچون اهل‌سنت، علاوه‌بر قرآن و سنت پیامبر، عقل و اجماع را نیز حجت می‌دانند؛ اما اسماعیلیه چنین نظری ندارند. بنابر مذهب اسماعیلیه، تقلید از هیچ مجتهدی جایز نیست و احکام شرعی را باید به‌صورت مستقیم از قرآن، سنت پیامبر و تعالیم امامان دریافت کرد.

زیدیه درخصوص سنت، تنها رفتار و گفتار پیامبر را حجت می‌دانند و به منابع حدیثیِ اهل‌سنت همچون صِحاح سِتّه رجوع می‌کنند؛ اما امامیه و اسماعیلیه احادیثی را هم که از امامانش نقل شده است، از منابع فقه به‌شمار می‌آورند.

همچنین زیدیه مانند اهل‌سنتْ قیاس و استحسان را نیز حجت می‌دانند؛ اما اینها نزد شیعیانِ امامی و اسماعیلی معتبر نیست. البته زیدیان در برخی از احکام اختلافی میان امامیه و اهل‌سنت، فتوای شیعیان را برگزیده‌اند؛ ازجمله برخلاف اهل سنت عبارتِ حَیَّ عَلیٰ خَیرِ العَمِل را جزء اذان می‌دانند و گفتن «الصلاةُ خَیرٌ مِن النَّوم» (نماز بهتر از خواب است) را در اذان حرام می‌دانند.

درخصوص ازدواج موقت هم که از مسائل اختلافی میان امامیه و اهل‌سنت است، اسماعیلیه و زیدیه با اهل‌سنت موافق‌اند؛ یعنی برخلاف امامیه که ازدواج موقت را جایز می‌داند، به حرمت آن رأی می‌دهند.

جمعیت و پراکندگی جغرافیایی

طبق آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۴م شیعیان کشورهای ایران، آذربایجان، بحرین، عراق و لبنان بیش از پنجاه درصد جمعیت کشور خود را تشکیل می‌دهند.

«انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، شمار شیعیان جهان را بین ۱۵۴ تا ۲۰۰ میلیون نفر و برابر با ۱۰ تا ۱۳ درصد مسلمانان اعلام کرده است. البته برخی این آمار را غیرواقعی دانسته و جمعیت واقعی شیعیان را بیش از سیصد میلیون، یعنی ۱۹ درصد جمعیت مسلمانان جهان، دانسته‌اند.

برپایه گزارش «انجمن دین و زندگی عمومی پیو»، ۶۸ تا ۸۰درصد شیعیان در چهار کشور ایران، عراق، پاکستان و هند زندگی می‌کنند. ایران ۶۶ تا ۷۰ میلیون شیعه دارد که برابر با ۳۷ تا ۴۰درصد کل شیعیان جهان است. در هریک از کشورهای پاکستان، هند و عراق هم بیش از ۱۶ میلیون نفر شیعه زندگی می‌کنند.

در ایران، آذربایجان، بحرین و عراق، جمعیت غالب شیعه است. در خاورمیانه، شمال آفریقا، منطقه آسیا-اقیانوسیه، و آمریکا و کانادا هم شیعه زندگی می‌کند.

حکومت‌ها

حکومت‌های آل‌ادریس، علویان طبرستان، آل بویه، زیدیان یمن، فاطمیان، اسماعیلیهٔ اَلَموت، سربدارانِ سبزوار، صفویه و جمهوری اسلامی ایران‌ از حکومت‌های شیعیِ جهان اسلام بوده‌اند.

حکومت آل‌ادریس در مراکش و بخشی از الجزایر را نخستین حکومتی به‌شمار آورده‌اند که شیعیان تشکیل دادند. این حکومت در سال ۱۷۲ق به‌دست ادریس نوه امام حسن مجتبی(ع) تشکیل شد و حدود دو قرن دوام یافت. حکومت علویانْ زیدی بودند. زیدیان همچنین از سال ۲۸۴ق تا سال ۱۳۸۲ق بر یمن حکومت می‌کردند. حکومت‌های فاطمیان و اسماعیلیهٔ اَلَموت، مذهب اسماعیلی داشتند. درخصوص آل بویه اختلاف‌نظر هست. برخی آنها زیدی‌مذهب می‌دانند، گروهی می‌گویند امامی بوده‌اند و به‌باور کسانی هم آنها ابتدا زیدی‌مذهب بودند و بعدها به مذهب امامیه درآمدند.

سلطان محمد خدابنده مشهور به اولجایتو (حکومت ۷۰۳-۷۱۶ق) هم برای مدتی مذهب شیعه دوازده‌امامی را مذهب رسمی حکومتش اعلام کرد؛ اما براثر فشار تشکیلات دولتی‌اش که برپایه مذهب اهل‌سنت بود، دوباره مذهب اهل‌سنت را رسمی اعلام کرد.

حکومت سربداران در سبزوار را هم حکومتی شیعی می‌دانند. البته به‌گفته رسول جعفریان، مذهب رهبران و حاکمان سربداران دقیقاً معلوم نیست؛‌ اما روشن است که رهبران مذهبی آنها صوفیانی با گرایش‌های شیعی بوده‌اند. خواجه علی مؤید آخرین حاکم سربدارن امامیه را مذهب رسمی دولت خود اعلام کرد.

در حکومت صفویه که در سال ۹۰۷ق به‌دست شاه‌اسماعیل تأسیس شد، مذهب شیعه دوازده‌امامی رسمیت یافت. این حکومت مذهب امامیه را در ایران گسترش داد و ایران را به کشوری کاملاً شیعی تبدیل کرد.

در جمهوری اسلامی ایران‌ هم اصولِ مذهب و فقه شیعهٔ دوازده‌امامی مبنا قرار گرفته است.

جستارهای وابسته

• اسلام
• اهل سنت

نگارخانه

• 

  حرم امام علی(ع) در نجف

• 

  ضریح امام حسین(ع) در کربلا

• 

  راهپیمایی شیعیان در مراسم اربعین

• 

  مزار چهار تن از امامان شیعه در قبرستان بقیع

• 

  مسجد کوفه، چهارمین مسجد مهم نزد شیعیان

منابع

• ابن‌اثیر، علی بن محمد، اُسد الغابه فی معرفة الصحابه، دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۹ق/۱۹۸۹م.
• ابن‌عبد‌البر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دارالجیل، ۱۹۹۲م/۱۴۱۲ق.
• امیرخانی، علی، «نظریه نص از دیدگاه متکلمان امامی»، امامت‌پژوهی، ش۱۰، ۱۳۹۲ش.
• امین، سیدمحسن، اَعیان‌الشیعة، تحقق حسن امین، بیروت، دارالتعارف، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۸م.
• انجمن دین و زندگی عمومی پیو، نقشه جمعیت مسلمانان جهان، ترجمه محمود تقی‌زاده داوری، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• انصاری، حسن، «امامت (امامت نزد امامیه)»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۰، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.
• ایجی، میرسیدشریف، شرح‌المواقف، تصحیح بدرالدین نعسانى‌، قم، شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۲۵ق.
• برنجکار، رضا، آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم، کتاب طه، چاپ چهارم، ۱۳۸۹ش.
• پاکتچی، احمد، «توسل»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• تقی‌زاده داوری، محمود، گزارشی از آمار جمعیتی شیعیان کشورهای جهان براساس منابع اینترنتی و مکتوب، قم، انتشارات شیعه‌شناسی، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• جبرئیلی، محمدصفر، سیر تطور کلام شیعه، دفتر دوم: از عصر غیبت تا خواجه نصیر طوسی، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۹۶ش.
• جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، چاپ پنجم، ۱۳۹۱ش.
• جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، نشر علم، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
• چلونگر، محمدعلی و سیدمسعود شاهمرادی، دولت‌های شیعی در تاریخ، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
• حکیمی، محمدرضا، خوشید مغرب، قم، دلیل ما، چاپ بیست و هشتم، ۱۳۸۶ش.
• دفتری، فرهاد، «اسماعیلیه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۸، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• دفتری، فرهاد، «بهره»، دانشنامه جهان اسلام، ج۴، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
• دفتری، فرهاد، تاریخ و سنت‌های اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، فروزان روز، چاپ اول، ۱۳۹۳ش.
• ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی بر علم کلام، قم، دارالفکر، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
• ربانی گلپایگانی، علی، درآمدی به شیعه‌شناسی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی، چاپ چهارم، ۱۳۹۲ش.
• رحمتی، محمدکاظم و سیدرضا هاشمی، «زیدیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۲۲، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۹۶ش.
• سبحانی، جعفر، اضواءٌ علی عقائد الشیعة الامامیه و تاریخهم، تهران، مشعر، ۱۴۲۱ق.
• سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، به‌قلم حسن مکی عاملی، قم، موسسه امام صادق، چاپ ششم، ۱۳۸۶ش/۱۴۲۶ق.
• سبحانی، جعفر، «تقیه»، دانشنامه جهان اسلام، ج۷، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• سبحانی، جعفر، «توسل»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
• سجادی، صادق، «آل‌ادریس، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج۱، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.
• سلطانی، مصطفی، تاریخ و عقاید زیدیه، قم، نشر ادیان، چاپ اول، ۱۳۹۰ش.
• شهرستانی، محمد بن عبدالکریم، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح‌الله بدران، قم، الشریف الرضی، ۱۳۷۵ش.
• شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعایة، فی علم الدرایة، تحقیق عبدالحسین محمدعلی بقال، قم، مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۸ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق/۱۹۸۶م.
• صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۸۴ش.
• صدر، سیدمحمدباقر، بحثٌ حول المهدی، تحقیق عبدالجبار شراره، قم، مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
• طباطبایی، سیدمحمدحسین، شیعه در اسلام، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۳ش.
• علامه حلی، کشف‌المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تعلیق حسن حسن‌زاده آملی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ هفتم، ۱۴۱۷ق.
• فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۰ق.
• فیاض، عبدالله، پیدایش و گسترش تشیع، ترجمه سیدجواد خاتمی، سبزوار، انتشارات ابن‌یمین، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.
• قاسمی ترکی، محمدعلی و جواد کریمی، «جمهوری اسلامی ایران»، دانشنامه جهان اسلام، ج۱۰، تهران، بنیاد دایرةالمعارف اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
• کاشفی، محمدرضا، کلام شیعه ماهیت، مختصات و منابع، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
• محرمی، غلامحسن، تاریخ تشیع از آغاز تا پایان غیبت صغری، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم، ۱۳۸۲ش.
• مشکور، محمدجواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
• مظفر، محمدرضا، اصول‌الفقه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۳۰.
• مفید، محمد بن محمد، الافصاح، فی امامة امیرالمؤمنین علیه‌السلام، قم، مؤسسةالبعثه، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
• مفید، محمد بن محمد، تصحیح اعتقادات الامامیه، تحقیق حسین درگاهی، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۳۷۱ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، دایرةالمعارف فقه مقارن، قم، مدرسه امام علی بن ابی طالب(ع)، چاپ اول، ۱۴۲۷ق.
• هالم، هاینس، تشیع، ترجمه محمدتقی اکبری، قم، نشر ادیان، چاپ دوم، ۱۳۸۹ش.
• FT_14.06.17_ShiaSunni