خلقت اجباری
| عدل الهی | |
| تعریف عدل الهی | |
| حسن و قبح | |
| مسئله شر | |
| جبر و اختیار | |
| امر بین الامرین | |
| قضا و قدر | |
| نظام احسن | |
| مستضعف فکری | |
| تکلیف مالایطاق | |
| استطاعت | |
| قبح عقاب بلابیان | |
| عذاب ابدی | |
| خلقت اجباری | |
| عدالت تشریعی | |
خلقت اجباری اشاره به آفریده شدن انسان توسط خدا بدون اراده خود او دارد. این مسئله را یکی از سوالات اساسی بشر دانستهاند که چرا بدون اراده خودش خلق شده است؟
در تحلیل امکان خلقت گفته شده است که اساسا چنین اختیاری برای انسان قبل از وجودش قابل تصور نیست. به علاوه این که وجود معلول تماما وابسته به علتهای خود است و وجود انسان نیز بر اساس علتهایش محقق میشود و معنا ندارد که با اراده خودش به وجود بیاید.
فیلسوفان با ذکر دلایل عقلی بر این باورند که خداوند در خلقت انسان یا دیگر مخلوقات انگیزهای خارج از ذات خود ندارد. بلکه چون ذاتش کامل مطلق است و همه کمالات را دارد و هیچ نقصی در او نیست، و از جهتی اصل وجود داشتن خیر است، بر اساس علم مطلق خود موجودات را به بهترین حالت ممکن خلق میکند که از آن تعبیر به نظام احسن میشود.
گروهی از علما نیز با برداشت از روایات مربوط به عالم ذر ویژگیها و ناملایمات این جهان را ناشی از انتخاب و اختیار انسان در عالم ذر میدانند.
همچنین گفته شده اختیاری نبودن اصل وجود به معنای اختیاری نبودن افعال نیست و انسان نسبت به کارهای خودش مسئول است. مجازات و عذاب نیز اموری قراردادی نبوده و حقیقت خود عمل انسان هستند که به شکل عذاب تجسم پیدا میکنند.
میان مطلوبیت و خیر بودن وجود با خودکشی یا طلب مرگ برخی افراد نیز منافاتی وجود ندارد. زیرا مرگ نابودی نبوده و ادامه حیات به شکل دیگری است. خودکشی یا طلب مرگ توسط افراد خطاکار به گمان خروج از مشکلات شکل میگیرد. همچنین طلب مرگ توسط افراد مقرب و امامان نیز به این دلیل است که نشان دهند زندگی دنیوی ارزش ذاتی نداشته و تا جایی ارزشمند است که در مسیر بندگی خداوند باشد.
اهمیت و پیشینه
مراد از خلقت اجباری، آفریده شدن انسان بدون اراده خود اوست که توسط خداوند شکل گرفته است.[۱] گفته شده توجه به مسئله چرایی آفرینش انسان یکی از اصلیترین دغدغههای بشر در حوزه عدل الهی بوده و همواره انسان به این مسئله توجه داشته که چرا مجبور به زندگی و تحمل سختیهای آن است؟[۲] چرا انسان بدون اجازه و اختیار خود آفریده شده و مجبور است تا در شرایط آزمایش این دنیا قرار گیرد؟[۳] میرزاده عشقی (درگذشت: ۱۳۰۳ش) شاعر نوگرای ایرانی در این رابطه سروده است:
نارضایتی از وجود داشتن و خلق شدن در هنگام ناملائمات در میان انسانها ریشه تاریخی دارد. به گزارش طبرسی (درگذشت: ۵۴۸ق) در مجمع البیان، عمر بن خطاب بعد از شنیدن آیه اول سوره انسان که در آن از زمانی سخن گفته شده که انسان چیز قابل ذکری نبود، گفته است که ایکاش انسان به دنیا نمیآمد و فرزندانش مبتلا نمیشدند.[۵] موارد مشابهی از آرزوی وجود نداشتن در کلمات ابوبکر،[۶] عمر بن خطاب[۷] و عایشه[۸] گزارش شده است.
گفته شده این سنخ سوالات ریشه منطقی نداشته و جنبه روانشناختی دارند. و به دلیل فشار سختیهایی است که در زندگی به انسان وارد میشود پیش میآیند. و اگر انسان به آنچه دارد توجه کند و به آن چه در سایه این آزمایشها و سختیها میتواند برسد فکر کند، این سوالات رفع خواهد شد.[۹]
امکانسنجی اختیار انسان در آفرینش
اذن و اجازه در آفرینش و اختیار انسان در وجود خودش امری غیر ممکن است. چرا که انسان برای اذن و اختیار باید وجود داشته باشد و اگر وجود داشته باشد دیگر نیازی به آفریده شدن ندارد. در نتیجه اختیار برای وجود داشتن امری غیر ممکن است نه این که ممکن بود و خدا از ما دریغ کرده باشد.[۱۰] مولوی (درگذشت: ۶۷۲ق) شاعر و عارف در این رابطه چنین میسراید:
همچنین وجود معلول تابع علت اوست. خداوند و سلسله علتهایی که خلق کرده است مقتضی وجود مخلوقات هستند و هیچ معلولی در وجود خود نقشی نداشته و وابسته به علت است. وجود انسان نیز معلول علتهایی است که به خداوند برمیگردند و معنا ندارد وجودش وابسته به اراده خودش باشد.[۱۲]
چرا خدا مرا آفرید؟
یکی از مسائلی که در رابطه با وجود انسان مطرح میشود چرایی آفرینش اوست. این که چرا خداوند دست به آفرینش انسان زده است و اگر نمیآفرید چه مشکلی پیش میآمد؟[۱۳]
فیلسوفان اسلامی معتقدند که آفرینش خداوند به دلیل وجود انگیزهای خارج از ذات او و برای رسیدن چیزی نیست. بلکه از آن جهت که خداوند دارای کمالات بینهایت است، هیچ نقصی ندارد و همچنین نسبت به ذات خود عشق و ابتهاج دارد، وجود مخلوقات از او صادر میشود.[۱۴] به عبارت دیگر خدای کامل مطلق وقتی خودش را میخواهد لوازم ذات خود را که وجود مخلوقات هستند نیز میخواهد.[۱۵]
از طرفی اصل وجود خیر است. فیض کاشانی (درگذشت: ۱۰۹۱ق) فیلسوف شیعه در استدلالی خیر بودن وجود و شر بودن عدم را ثابت میکند. به گفته وی اگر وجود شر باشد در آن صورت یا شر نسبت به خودش است یا دیگری. هر دو صورت باطل است. چرا که اگر شر نسبت به خودش باشد باید خودش را از بین ببرد که چنین نیست. و همچنین معنا ندارد که شر نسبت به غیر خود باشد زیرا غیر وجود، عدم است و عدم، نیستی محض است.[۱۶]
اما خداوند در میان موجوداتی که میتوانند موجود شوند همه را نمیخواهد. بلکه چون خود کامل مطلق است از میان حالتها و احتمالات ممکن برای نظام خلقت کاملترین حالت ممکن را میخواهد.[۱۷] در نتیجه خدای کامل مطلق با علم کاملی که دارد آفرینش خود را به صورت نظام احسن شکل میدهد.[۱۸] و اگر بر اساس حکمت خدا در این نظام وجود انسان ضروری باشد انسان خلق میشود.[۱۹]
به گفته آیت الله جوادی آملی (زاده: ۱۳۱۲ش) فیلسوف و مرجع تقلید شیعه، انسان چیزی نبود، ذرهای خاک بود و به لطف و فضل خداوند به مقامی رسید که میتواند به مرتبه خلیفةاللهی برسد. این جود خداوند به انسان است. اگر انسان با اختیار خود قدر این جود و فضل را ندانست با سوء اختیار خود بد کرده است.[۲۰] ضمن این که آفرینش مخلوقات حق خداوند است نه حق مخلوقات که کسی تصور بکند در وجود داشتنش حقی از او ضایع شده است.[۲۱]
دنیا نتیجه انتخاب عالم ذر
گروهی از علما بر اساس روایات عالم ذر بر این باورند که انسان قبل حیات دنیوی خود با اختیاری که در آن عالم داشته ویژگیهای حیات دنیوی خود را تعیین کرده است.[۲۲] بر اساس این نگاه، عرصه آزمایش و انتخاب تعیینکننده سرنوشت ابدی انسان در دو مرحله فراهم میشود. مرحله اول عالم ذر است که در آن عالم انسانها بدون وجود محدودیت از میزان هدایت مساوی برخوردار هستند. اما به دلیل داشتن اختیار انتخابهای متفاوتی دارند. نتیجه انتخابهای متفاوت در آن جهان تفاوتهایی که انسانها در این دنیا دارند.[۲۳] پس اگر فردی در خانواده نامناسب، شرایط بد و ویژگیهایی نامطلوبی در دنیا قرار گرفته است به دلیل خواستی است که خودش در آن جهان داشته است.[۲۴]
اگر بودنم به خواست خودم نیست، چرا حساب؟ چرا عذاب؟
ناسازگاری میان خلقت اجباری و حسابرسی و عذاب شدن انسان از دیگر مسائلی است که در این رابطه مطرح میشود. بر اساس این سوال خدایی که ما را بدون خواست خودمان به وجود آورده است، چرا به خاطر گناهانمان ما عذاب میکند؟[۲۵] در پاسخ به این سوال گفته شده است با وجود این که انسان در اصل وجودش دخالتی ندارد اما این به معنای اختیار نداشتن در زندگی و سلب مسئولیت از او نیست.[۲۶] ضمن این که آنچه انسان در مورد آن بازخواست میشود حیات طبیعی و غیر ارادی او نیست. بلکه نسبت به آن اموری است که در طول زندگی و با اراده خود انتخاب کرده است.[۲۷] محسن قرائتی (زاده: ۱۳۲۴ش) مفسر شیعه با مثالی این مسئله را توضیح میدهد. منبع آب، لوله کشی مسیر و ... تحت اختیار ما نیست و ما فقط شیر داخل منزل را باز میکنیم؛ با این حال مسئولیت مصرف آب و هزینههای آن به عهده ماست. وجود ما و ویژگیهای آن نیز به اختیار ما نیست اما مسئولیت استفاده از آن و چگونگی مصرف آن با ماست.[۲۸]
جوادی آملی در این رابطه میگوید که مجازات هاى الهی از نوع مجازات هاى ظالمان كه براى آرامشدن قلب ستم ديدگان یا مجازات محاكم قضايى برای امنیت جامعه نيست؛ بلكه شبيه مجازات بیمار توسط پزشک است. اگر پزشک به بيمار بگويد فلان غذا را نخور يا فلان دارو را استفاده كن، چنانچه بيمار به اين نسخه عمل نکند و در نتیجه پزشک داروی تلخی برای او تجویز کند، این انتقام پزشک نیست، بلکه نتیجه طبیعی عمل بیمار است که به سفارش طبیب عمل نکرده است. به گفته وی قرآن کریم نیز در آیه ۱۰ سوره نساء حقیقت عذاب را تجسم گناه معرفی میکند.[۲۹]
سازگاری خودکشی و طلب مرگ با خیر بودن وجود
گفته شده اگر وجود خیر بود و هر کسی طالب وجود داشتن بود، برخی انسانها خودکشی نمیکردند. یا نمونههایی وجود دارد که برخی افراد از جمله انسانهای مقربی همچون حضرت مریم(س)[۳۰]، حضرت زهرا(س)،[۳۱] امام رضا(ع)[۳۲] و برخی اولیاء الهی طلب مرگ کردهاند. این موارد نیز با خیر بودن وجود سازگار نیست.[۳۳]
در پاسخ به این ادعا گفته شده است که خودکشی و مرگ به معنای نابود شدن نیست. بلکه انتقال از مرتبهای از حیات به مرتبه دیگر است. به همین جهت کسانی که خودکشی میکنند تصورشان اینچنین است که با این کار از سختیهای موجود رها میشوند. یا کسانی که طلب مرگ میکنند به دنبال خلاصی از سختیهایی هستند که با انتخابهای نادرست خودشان یا دیگران رقم خورده است.[۳۴]
طلب مرگ افراد مقرب را نیز از این جهت دانستهاند که نشان دهند ارزش زندگی تا زمانی است که حیات در مسیر عبادت و بندگی خداوند باشد و اگر چنین نباشد دنیا ارزش زیستن ندارد و مرگ از آن نیکوتر است.[۳۵] امام سجاد(ع) در دعای مکارم الاخلاق از خدا میخواهد تا زمانی به او عمر دهد که در طاعت او باشد و اگر زندگیش چراگاه شیطان گردد جانش را بگیرد.[۳۶] محمدباقر مجلسی (درگذشت: ۱۱۱۰ق) محدث شیعه در توضیح روایت مربوط به طلب مرگ امام رضا(ع) بر این باور است که این روایت نشان میدهد در مواردی طلب مرگ جایز است. و احتمال دارد طلب مرگ امام از این جهت باشد که تصور برخی از افراد جاهل را که فکر میکردند ایشان از نزدیک شدن به مامون و جایگاه ولیعهدی خوشحال است از بین ببرد.[۳۷]
پانویس
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۴.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۳؛ محمدپور، «خلقت اجباری و دوزخ اختیاری انسانها»، سایت کیهان.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۸؛ شجاعی، هدف آفرینش انسان، ۱۳۹۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ میرزاده عشقی، کلیات مصور میرزاده عشقی، ۱۳۵۷ش، ص۳۳۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۰۸ق، ج۱۰، ص۶۱۵.
- ↑ شیخ صدوق، علل الشرایع، مکتبة الداوری، ج۱، ص۱۸۷.
- ↑ ابوعبید، غريب الحديث، ۱۳۹۶ق، ج۴، ص۱۱۰.
- ↑ ابوعبید، غريب الحديث، ۱۳۹۶ق، ج۴، ص۱۱۰.
- ↑ «آفرینش اجباری انسان، با تحمیل تکالیف در شرایط دشوار»، سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۸-۳۹؛ «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی؛ «آفرینش اجباری انسان، با تحمیل تکالیف در شرایط دشوار»، سایت دفتر آیت الله مکارم شیرازی.
- ↑ مولوی، مثنوی معنوی، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۷۱.
- ↑ «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۴.
- ↑ صدرالدین شیرازی، اسفار، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۱۰۶؛ سبزواری، أسرار الحکم في المفتتح و المختتم، ۱۳۸۳ش، ص۱۷۶.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۶۹.
- ↑ فیض کاشانی، عین الیقین، ۱۴۳۲ق، ص۶۱.
- ↑ عبودیت و مصباح، خداشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۲۷۰-۲۷۲.
- ↑ ابنسینا، المبدأ و المعاد، ۱۳۶۳ش، ص۸۸؛ ابنسینا و خواجه نصیر طوسی، شرح الإشارات و التنبیهات، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۳۱۸؛ صدرالدین شیرازی، اسفار اربعه، ۱۳۶۸ش، ج۷، ص۵۷.
- ↑ الهی راد، انسانشناسی، ۱۳۹۹ش، ص۱۱۲-۱۱۳.
- ↑ جوادی آملی، توصیهها، پرسشها و پاسخها، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مازندرانی، شرح ااصول الكافی، ۱۴۲۹ق، ج۸، ص۱۷-۱۹.
- ↑ اکبری، عالم ذر: آغاز شگفت انگيز زندگی انسان، ۱۳۸۷ش، ص۱۳۵-۱۳۶.
- ↑ اکبری، عالم ذر: آغاز شگفت انگيز زندگی انسان، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۱-۱۵۱.
- ↑ جوادی آملی، توصیهها، پرسشها و پاسخها، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۳۹.
- ↑ «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.
- ↑ قرائتی، درسهایی از قرآن، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۱۰۸۷.
- ↑ جوادی آملی، توصیهها، پرسشها و پاسخها، ۱۳۸۹ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ سوره مریم، آیه ۲۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۳، ص۱۷۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۱۷۷.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۶.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۶-۲۸.
- ↑ شجاعی، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، ص۲۷-۲۸.
- ↑ امام سجاد(ع)، صحیفه سجادیه، ۱۳۷۸ش، ص۹۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷۹، ص۱۷۷.
منابع
- صحیفه سجادیه، قم، نشر الهادی، ۱۳۷۸ش.
- «آفرینش اجباری انسان، با تحمیل تکالیف در شرایط دشوار»، وبگاه دفتر آیتالله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ش.
- ابوعبید، قاسم بن سلام، غريب الحديث، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۶ق.
- ابنسینا، حسین بن عبدالله و محمد بن محمد خواجه نصیر طوسی، شرح الإشارات و التنبیهات، قم، دفتر نشر الکتاب، ۱۴۰۳ق.
- ابنسینا، حسین بن عبدالله، المبدأ و المعاد، تهران، موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران - دانشگاه مک گیل، ۱۳۶۳ش.
- اکبری، محمدرضا، عالم ذر: آغاز شگفت انگيز زندگی انسان، قم، انتشارات مسجد جمکران، ۱۳۸۷ش.
- الهی راد، صفدر، انسانشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، توصیهها، پرسشها و پاسخها در محضر حضرت آیتالله جوادی آملی، قم، نشر معارف، ۱۳۸۹ش.
- «خلقت اجباری»، مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ شهریور ۱۳۸۹ش، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ش.
- سبزواری، هادی بن مهدی، أسرار الحکم في المفتتح و المختتم، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۳ش.
- شجاعی، احمد، «آفرینش اجباری و اختیار انسان»، در مجله کلام اسلامی، شماره ۹۲، اسفند ۱۳۹۳ش.
- شجاعی، احمد، هدف آفرینش انسان، قم، انتشارات مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، ۱۳۹۷ش.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، مکتبة الداوری، بیتا.
- صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم، الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، قم، مکتبة المصطفوی، ۱۳۶۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، دارالمعرفة، ۱۴۰۸ق.
- عبودیت، عبدالرسول و مجتبی مصباح، خداشناسی، قم، موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۹ش.
- فیض کاشانی، محمد محسن بن مرتضی، عین الیقین، بیروت، دارالمحجة البیضاء، ۱۴۳۲ق.
- قرائتی، محسن، درسهایی از قرآن (متن پیاده شده از برنامه تلویزیونی)، تاریخ درج مطلب: ۶ مهر ۱۳۸۷ش.
- مازندرانی، محمدصالح بن احمد، شرح أصول الكافي، بیروت، دار إحیاء الکتاب العربي، ۱۴۲۹ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- محمدپور، بهنام، «خلقت اجباری و دوزخ اختیاری انسانها»، وبگاه کیهان، تاریخ درج مطلب: ۵ شهریور ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۱ شهریور ۱۴۰۳ش.
- مولوی، محمد بن محمد، مثنوی معنوی، تصحیح حسن لاهوتی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۹۳ش.
- میرزاده عشقی، سید محمدرضا، کلیات مصور میرزاده عشقی، تهران، سپهر، ۱۳۵۷ش.