خاتمیت

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
توحید	اثبات خدا • توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات • صفات فعل
فروع	توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه
عدل الهی
حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه• اصالت قرآن
امامت
باورها	عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور• رجعت • امامت تنصیصی
امامان	امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی
معاد
برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان
مسائل برجسته
اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه • ایمان مرتکب کبیره

خاتَمِیّت، به‌معنای این است که حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر و اسلام آخرین دین آسمانی است و پس از او پیامبر و دین الهیِ دیگری نخواهد آمد. مسئله خاتمیت در قرآن و احادیث اسلامی آمده است و علمای مسلمان آن را از ضروریات دین اسلام می‌دانند.

در آیه چهلم سوره احزاب، پیامبر اکرم «خاتَم النبیین» معرفی شده است که علمای مسلمان آن را به این معنا تفسیر کرده‌اند که او آخرین پیامبر خدا است. جامع‌بودن دین اسلام و تحریف‌ناپذیری قرآن را از علت‌های خاتمیت و عدم نیاز به دین جدید دانسته‌اند.

خاتمیت از اواخر قرن بیستم میلادی و به‌سبب ظهور فرقه‌هایی همچون بابیّت و بهائیّت که مدعی شریعت جدید بودند، و همچنین به‌علت مطرح‌شدن دیدگاه‌های نو درباره وحی و نبوت، موردتوجه ویژه بحث‌های کلامی قرار گرفت.

ازجمله آثاری که درباره خاتمیت نوشته شده است، کتاب الخاتمیة فی الکتاب و السنة و العقل الصریح، نوشته جعفر سبحانی از مراجع تقلید شیعه و کتاب ختم النبوة فی ضوء القرآن و السنة، نوشته ابوالاعلی مودودی (۱۲۸۲-۱۳۵۸ش) مؤسس جماعت اسلامی پاکستان است.

واژه‌شناسی

خاتمیت، از ریشه خَتَم است. خَتَم به‌معنای رسیدن به پایان چیزی است. خاتَم‌ُالنبیین یعنی کسی که نبوّت با او پایان یافته است. خاتمیت هم دراصطلاح به این معنا است که پیامبر اسلام(ص) آخرین پیامبر الهی است و پس از او پیامبری نخواهد آمد. از خاتم‌بودن حضرت محمد، این نتیجه به‌دست می‌آید که دین او، آخرین دین الهی است.

جایگاه و اهمیت خاتمیت

خاتمیت به معنای پایان نبوت و رسالت و آخرین دین بودن اسلام یکی از ضروریات دین اسلام است و در قرآن کریم و احادیث مطرح شده است.

به‌گفته برخی محققان، تا پیش از اواخر قرن بیستم میلادی، مسئله خاتمیت در منابع اسلامی به‌صورت گسترده و مستقل مطرح نبود. آنان ظهور فرقه‌هایی مانند بابیّت و بهائیّت و ادعای ایجاد شریعت جدید از سوی آنان و نیز شکل‌گیری رویکردی متفاوت با نگاه سنتی به دین را که به تفسیر خاصی از نبوّت، وحی و خاتمیت منجر شد، از عوامل اهمیت‌یافتن مسئله خاتمیت در این دوره دانسته‌اند.

برخی گفته‌اند نگرش جدید به خاتمیت، با سخنان اقبال لاهوری آغاز و با نقد و بررسی آنها ادامه یافت. درباره اندیشه‌های وی کتاب‌ها و رساله‌هایی نوشته شده است. مرتضی مطهری، از نخستین کسانی است که آرای اقبال لاهوری را نقد کرده است.

در آموزه‌های مسیحیت، خاتمیت مطرح نبوده است؛ اما می‌گویند برخی از عالمان مسیحی، در بحث‌های کلامی با مسلمانان، به‌ویژه در قرن دوم هجری، می‌گفتند عیسی خاتم‌الانبیا است.

دلایل خاتمیت

آموزه خاتمیت پیامبر اسلام، هم در قرآن و هم در احادیث اسلامی مطرح شده است.

دلایل قرآنی

مقالهٔ اصلی: آیه خاتمیت

از دلایل قرآنی این آموزه که متکلمان به آن استناد می‌کنند، آیه چهلم سوره احزاب است: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ [احزاب:40] محمد، پدر هیچ یک از مردان شما نیست، بلکه او فرستاده خدا و خاتم پیامبران است.

در این آیه کلمه خاتم به دو صورت خاتَم و خاتِم قرائت شده است: در قرائت عاصِم، خاتم به‌فتح «تا» خوانده شده است که یا فعل ماضیِ باب مفاعله به‌معنای ختم‌‌کردن است، یا اسم و به‌معنای مُهر و آخر پیامبران. در قرائت‌ دیگر به کسر «تا»، خاتِم اسم فاعل و به‌معنای ختم‌‌کننده پیامبری است.

به‌گفته مرتضی مطهری، در هر دو قرائت، مفهوم آیه این است که حضرت محمد(ص) آخرین پیامبر خدا خواهد بود.

برای اثبات خاتمیت، به آیات دیگری هم استناد شده است؛ مثلاً گفته‌اند آیاتی که رسالت پیامبر اسلام را عام و گسترده معرفی می‌کند، بیان‌کننده خاتمیت است. آیات زیر را از این دسته دانسته‌اند:

• «وَ ما أَرْسَلْناک إِلاَّ کافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیراً وَ نَذِیراً؛ و ما تو را جز بشارتگر و هشداردهنده براى تمام مردم، نفرستاديم.»
• «تَبارَک الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیکونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً؛ بزرگ است کسى که بر بنده خود، فرقان را نازل فرمود، تا هشداردهنده‌اى براى جهانیان باشد.»
• «و ما اَرسلناک اِلّا رحمةً لِلعالمین؛ و تو را جز رحمتى براى جهانیان نفرستاديم.»

دلایل روایی

در کتب حدیثی شیعه و اهل‌سنت، احادیثی درباره خاتمیت نقل شده است. برای نمونه پیامبر اسلام(ص) در حدیث منزلت، نسبتِ علی(ع) به خود را همانند نسبت هارون به موسی دانسته است، با این تفاوت که پس از او پیامبری نخواهد آمد. همچنین از او نقل شده است که اگر کسی پس از من ادعای نبوّت کرد، دروغ‌گو است.

در برخی از دعاهای منقول از ائمه(ع) نیز به خاتمیت پیامبر اسلام، اشاره شده است.

چرایی ختم نبوت

متفکران مسلمان به‌ویژه در دوران معاصر، استدلا‌هایی را درباره علت خاتمیت مطرح کرده‌اند که تحریف‌ناپذیری قرآن، جامع‌بودن اسلام و بی‌نیازی به پیامبران تبلیغی، از آن جمله است؛

تحریف‌ناپذیری قرآن

همچنین ببینید: تحریف‌ناپذیری قرآن

آمدن دین الهیِ نو، به‌علت آن بوده است که در ادیان پیامبر پیشین تحریف به‌وجود می‌آمد؛ اما این مسئله درخصوص اسلام صدق نمی‌کند؛ چراکه خداوند ضمانت کرده است قرآن تحریف نشود. بنابراین پس از اسلام، به دین دیگری نیاز نیست.

جامع‌بودن دین اسلام

مقالهٔ اصلی: جامعیت اسلام

برپایه آیه اکمال دین که در آن آمده است: «امروز دین شما را برایتان كامل کردم»، اسلام دینی جامع است و نیازهای آیندگان را هم دربر گرفته است. درنتیجه وجود دین دیگری لازم نیست.

بی‌نیازی به پیامبران تبلیغی

یکی از علت‌های ظهور پیامبر جدید، بیان جزئیات شریعت و استمرار ارتباط بین خدا و مردم است؛ این مسئله در اسلام، از سوی پیامبر(ص) و امامان معصوم(ع) تأمین می‌شود و در دوره غیبت امام دوازدهم نیز، تبیین دین، به مجتهدان واجد شرایط سپرده شده است. بنابراین ضرورتی برای وجود پیامبران تبلیغی هم باقی نمی‌ماند. مرتضی مطهری فیلسوف و متفکر معاصر درباره خاتمیت بر این باور است که دوره خاتمیت نسبت به دوره‌های گذشته، نظیر دوره نهایی و تخصصی است نسبت به دوره‌های ابتدایی، یعنی دوره صاحب ‏نظر شدن بشر است. مانند دوره دانشگاه که دوره تخصصی یعنی دوره صاحب‏ نظر شدن است، دوره اجتهاد در فنّ مربوطه است. دوره دین خاتم برای بشر از نظر کلی، نه از نظر ملاحظه یک فرد بخصوص نسبت به فرد دیگر، دوره صاحب‏ نظرشدن است. در دوره صاحب ‏نظرشدن بشر است که در مسائل دینی اجتهاد و مجتهد شأن پیدا می‌کند. وی هم‌چنین معتقد است که چنین چیزی در ادیان ابراهیم و موسی و حضرت عیسی وجود نداشته است و آنچه قرآن از آن تعبیر به «فقاهت» و «تفقه در دین» می‌کند به هیچ وجه در آن ادیان به چشم نمی‌خورد.

اشکالات به خاتمیت

اشکالاتی هم به مسئله خاتمیت پیامبر اسلام، وارد شده است که علمای مسلمان به آنها پاسخ داده‌اند.

خاتم به معنای زینت است

ازجمله گفته‌اند: در آیه ۴۰ سوره احزاب، «خاتم» به‌معنای انگشتر است و منظور از آن این است که پیامبر اسلام، زینت پیامبران است، نه آخرین آنان.

در پاسخ گفته‌اند خاتم در اصل به‌معنای وسیله ختم‌‌کردن است و انگشتر را هم به این دلیل خاتم نامیده‌اند که در گذشته ختم‌‌کردن و مُهرکردن نامه‌ها با حکاکی روی انگشتر، زیاد انجام می‌شده است. بنابراین استفاده از لفظ «خاتم» به‌معنای «زینت»، برخلاف معنایی است که از آیه به ذهن می رسد.

ختم رسالت یا ختم نبوت؟

کسانی به خاتمیت اشکال کرده‌اند که قرآن از پیامبر با تعبیر خاتم‌النبیین یاد کرده است، نه خاتم‌المرسلین. از این‌رو پیامبر آخرین نبیّ است، نه آخرین رسول، و ممکن است بعد از او رسول دیگری مبعوث شود.

چنان‌که در تفسیر نمونه آمده برخی پاسخ داده‌اند که: مرتبه رسالت فراتر از نبوت است و کسی به رسالت می‌رسد که پیش‌تر نبی بوده باشد. درنتیجه وقتی نبوت پایان یابد، به‌طریق اولیٰ رسالت نیز پایان می‌یابد.

نظریه خاتمیت به‌معنای آغاز عقلانیت به جای وحی

عبدالکریم سروش با وام‌گیری از اقبال لاهوری و تأیید سخن او، و با تکیه بر نظریه بسط تجربه نبوی معنای دیگری از خاتمیت ارائه داده است. به باور این‌دو، عقل بشری به‌اندازه‌ای از رشد و بالندگی دست یافته که انسان می‌تواند به وسیله آن، مسیر سعادت و هدایت را بپیماید؛ بنابراین «عقل» جانشین «وحی» شده و ارسال پیامبران و ادامه نبوت لازم نیست. پیامبران، متعلق به دوران حاکمیت غرایز بودند و وقتی بشر، آن دوران (حاکمیت غریزه) را پشت سر گذاشت و به دوره حاکمیت عقل رسید، بی‌نیاز از پیامبر و وحی می‌شود. در نتیجه اسلام با این کار، بشر را از دوره کودکی به مرحله بلوغ و بزرگسالی رساند. سروش نیز تصریح می‌کند که پیامبران به ندرت استدلال می‌کردند. از این رو زبان ادیان، زبان ولایت است و زبان استدلال نیست.

به اعتقاد سروش معنای خاتمیت بر همین شأنیت بنا می‌شود؛ فرمان دادن بدون نیاز به استدلال با وفات پیامبر از بین رفت و دیگر هیچ کس پس از پیامبر حق ندارد بدون دلیل و استدلال به دیگران حکمی کند.

با این حال تجربه دینی پس از پیامبر نیز ادامه دارد و منافاتی با این معنای خاتمیت ندارد؛ زیرا تجربه دینی افراد تنها به خودشان محدود می‌شود و برای دیگران تکلیف‌آور و عمل آفرین نیست و حجیتی بر دیگران ندارد. هیچ کس پس از پیامبر ولایت بر دیگری نداشته و تنها عقل جمعی به صفت جمعی، حاکم و ولی آدمیان است.

همچنین ببینید: بسط تجربه نبوی

نقد

مرتضی مطهری در کتاب ختم نبوت سخنان اقبال را به معنای ختم دیانت و بی‌نیازی از وحی دانسته است که نه تنها با اصل دین‌داری سازگار نیست بلکه حاکمیت عقل تجربی با مبانی خودِ اقبال که تجربه باطنی را قبول دارد نیز سازگار نیست. به اعتقاد مطهری در دوران خاتمیت به انسان می‌گویند تو عقلت به آنجا رسیده است که آنچه را که از طریق وحی احتیاج داشتی که به تو بگویند به تو گفته‌اند و تو باید به کار ببندی و برای همیشه زندگیت را با آنها تطبیق بدهی. به تعبیر دیگر معنای دوره خاتمیت این نیست که یکی از ادوار تمدن اسمش دوره خاتمیت است و دوره‌های تمدن ملاک خاتمیت نیست. دوره خاتمیت یعنی دوره‌ای که بشریت رسیده است به حدی که اگر قانون را به او تلقین و تعلیم کنند، می‌تواند آن را ضبط کند و بعد با نیروی عقل خودش از همین قوانین برای همیشه استفاده کند.

به‌گفته منتقدانِ اقبال و سروش، بر اساس این معنای خاتمیت رویکرد به انبیاء، رویکردی ضد عقل دانسته شده که ختم نبوت با آزاد سازی عقل مساوی خواهد بود. در حالی که قرآن مخالفان خود را دعوت می‌کند که استدلال و برهان خود را بیان کنندقُلْ هَاتُوا بُرْهَانَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ خود نیز در برابر افرادی چون فرعون که در باطل بودنش شکی نیست، برهان اقامه کرده است هم‌چنین قرآن‌ کریم‌ به طور مکرر مردم‌ را به‌ علت‌ و حکمت‌ احکام‌ خود متوجه‌ ساخته‌ و پس‌ از هر بیانی، غایت‌ و حکمت‌ آن‌ را با الفاظی‌ چون‌ «لعلهم‌ یرشدون» «باشد که (به سعادت) راه یابند.»بقره ۱۸۶و «لعلکم‌ تهتدون»« باشد كه شما راه يابيد..»آل عمران ۱۰۳ و «لعلکم‌ تفلحون» «باشد كه رستگار شويد.»سوره اعراف۶۹ متذکر شده‌ است. حتی به گفته پیامبر اسلام، پیامبران مامور بوده‌اند با مردم به اندازه عقل‌شان سخن گویند». این روایت و روایات مشابه نشان از عقلانیت در آموزه‌های پیامبران دارد.

هم‌چنین منتقدان لازمه سخنان سروش را بی‌اعتباری بخش مهمی از دین با عنوان عرضیات و امور تاریخی کشیده می‌دانند. همچنین بر اساس این مبنا، حوزه دیانت، به عنوان حوزه فراعقلی و خردگریز حساب می‌شود.

خاتمیت و رجعت حضرت عیسی(ع)

در ذیل تفسیر آیه خاتمیت به موضوع رجعت حضرت عیسی(ع) نیز پرداخته شده است که البته آن را مغایر با خاتمیت رسول خدا(ص) نمی‌دانند. زیرا مسیح در هنگام رجعت بر دین پیامبر خواهد بود. چنان‌که نبوت او در اصل قبل از پیامبر اسلام(ص) بوده است. لذا با توجه به آن‌که همه شرایع با آمدن پیامبر اکرم(ص) نسخ شده‌اند و ادعای پیروان سایر ادیان پذیرفته نمی‌شود، عیسی(ع) به عنوان عاملی بر شریعت حضرت محمد(ص) و بخشی از امت او بازخواهد گشت.

کتاب‌شناسی

درباره خاتمیت کتاب‌هایی نوشته شده است؛ برخی از آنها عبارت‌اند از:

• «خاتمیت» تألیف شهید مطهری.
• ختم النبوة فی ضوء القرآن و السنة، اثر ابوالاعلی مودودی (۱۲۸۲-۱۳۵۸ش) مؤسس جماعت اسلامی پاکستان. این کتاب به زبان اردو نوشته شده و این مسائل را بررسی کرده است: خاتمیت در قرآن و روایات، مفهوم لغوی کلمه خاتم، اجماع صحابه و عالمان مسلمان بر ختم نبوت، ظهور حضرت مهدی و نزول حضرت عیسی. خلیل‌احمد حامدی آن را به عربی ترجمه کرده است.
• الخاتمیة فی الکتاب و السنة و العقل الصریح، نوشته جعفر سبحانی. این کتاب به‌زبان عربی نوشته شده است. در آن، خاتمیت بررسی لغوی شده، دلایل قرآنی، روایی و عقلی آن مطرح و به اشکالات آن پاسخ داده شده است. رضا استادی این کتاب را به فارسی ترجمه کرده است.

پیوند به بیرون

• مدخل خاتمیت در دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• مدخل خاتمیت در دانشنامه جهان اسلام