حسنیه
 مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت در اثبات جانشینی اهل بیت(ع) | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حُسنیه |
| محل زندگی | بغداد و مدینه |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | دوران خلفای عباسی |
| نحوه اسلام آوردن | به دست یکی از دوستداران امام صادق(ع) |
| دلیل شهرت | مناظره قوی در اثبات جانشینی اهل بیت(ع) |
حُسنیه، برخی، او را از زنانِ عالمِ شیعه دانسته‌اند که به جهت مناظره‌اش با عالمان دربار هارون عباسی مشهور شده است. او در این مناظره، مسائلی همچون فضایل امام علی(ع)، عصمت امامان، جانشینی امام علی(ع) و مالکیت حضرت فاطمه(ع) بر فدک را اثبات کرد.
گفته شده، ابوالفتوح رازی، ماجرای مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت را روایت کرده؛ اما برخی کتاب‌شناسان شیعه همچون آقابزرگ تهرانی و میرزا عبدالله اَفَندی در صحت و درستی ماجرای حُسنیه، تردید دارند. این داستان در منابع قرن ششم قمری مانند النَقض ذکر نشده و تنها در منابع قرن دهم قمری به بعد، همچون رَوضاتُ الجَنَّات، آمده است. همچنین، تناقضات درباره راوی و مترجم در نسخه‌های خطی، اعتبار داستان را زیر سؤال برده است. محمدتقی دانش‌پژوه (۱۲۹۰ش-۱۳۷۵ش) معتقد است که این داستان در عصر صفویه و بر اساس قصه کنیز ناطقی با هارون‌الرشید ساخته شده است.
حُسنیه، کنیز یکی از تاجران بغداد بود و از کودکی در منزل امام صادق(ع) با معارف دینی و علوم شیعه آشنا شده بود. درباره او آثار نوشتاری متعددی به زبان‌های مختلف منتشر شده است.
معرفی حُسنیه
گفته شده، کنیز یکی از تاجران بغداد که از دوستداران امام صادق(ع) بود، حُسنیه نام داشت.[۱] او از پنج سالگی در منزل امام صادق(ع) به خدمت مشغول شد و در این مدت با علوم و معارف شیعه آشنا گردید.[۲] حُسنیه ده سال در خدمت امام(ع) بود و پس از آن، بیست سال[۳] به مطالعه کتب حدیثی و تفسیری پرداخت و مسائل دشوار را از امام(ع) می‌پرسید.[۴] مالکِ حُسنیه به دلیل فقر و به پیشنهاد حُسنیه او را برای فروش به دربار هارون عباسی، برد و به دلیل مهارت حُسنیه در مناظره، صدهزار سکه طلا برای او تعیین کرد.[۵] او پس از مناظره با صاحبش از بغداد به مدینه رفت و بقیه عمرش را در خدمت امام رضا(ع) سپری کرد.[۶]
تردید در صحت داستان حُسنیه
گفته شده ابوالفتوح رازی نخستین کسی بوده که ماجرای مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت را روایت کرده است؛[۷] اما برخی از کتاب‌شناسان و فهرست‌نگاران شیعه، مانند میرزا عبدالله اَفَندی، نویسنده کتاب ریاض العلماء و حیاض الفضلاء،[۸]، آقابزرگ تهرانی[۹] و خان بابا مشار (۱۲۷۹ش-۱۳۵۹ش)، در این انتساب تردید دارند.[۱۰]
برخی پژوهشگران، دلایل و شواهدی برای ساختگی بودن داستان حُسنیه، ذکر کرده‌اند که عبارتند از: کتاب مناظرات حُسنیه در منابع قرن ششم هجری، همچون النَّقض تألیف عبدالجلیل قزوینی رازی[۱۱] و الفهرست نوشته مُنتجَب الدین رازی، ذکر نشده، اما در منابع قرون دهم به بعد، مانند روضات الجنات[۱۲] اثر محمدباقر خوانساری، به آن اشاره شده است.[۱۳] با توجه به فاصله زمانی ابوالفتوح رازی از زمان مناظره و عدم ذکر راویان، نسبت دادن این داستان به او بعید به نظر می‌رسد.[۱۴]
گفته شده، بسیاری از استدلال‌هایی که در کتابهای کلامی شیعه مطرح شده‌اند، در مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت نیز دیده می‌شود، که این موضوع احتمال ساختگی بودن این قصه را تقویت می‌کند.[۱۵] بعضی پژوهشگران بر این باورند، اینکه تاکنون متن عربی مناظره حُسنیه پیدا نشده؛ ولی ترجمه فارسی آن در کتابخانه‌های ایران و دیگر کشورها زیاد است، احتمال دارد اصل داستان به زبان فارسی بوده و افرادی که آن را نگاشته‌اند، برای ارتقای شأن و جایگاه اثر، آن را به زبان عربی ترجمه کرده باشند.[۱۶]
به گفته عده‌ای از تاریخ پژوهان، در یکی از نسخه‌های خطی مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت آمده، مولی ابراهیم بن ولی‌الله اَستَرآبادی در سال ۹۵۸ قمری نسخه عربی این مناظره را از دمشق به ایران آورده و آن را به فارسی ترجمه کرده است. با این حال، در نسخه دیگری از مناظره حُسنیه، ذکر شده که امیر ضیاءالدین این نسخه عربی را به ایران آورده و ترجمه کرده است.[۱۷] این تفاوت در مترجم، احتمال ساختگی بودن ماجرای حُسنیه را افزایش می‌دهد.[۱۸] محمدتقی دانش‌پژوه (۱۲۹۰ش-۱۳۷۵ش)، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار شیعی، با توجه به اشکالات تاریخی و محتوایی متعدد معتقد است که داستان حُسنیه در عصر صفویه[۱۹] و بر اساس قصه کنیز ناطقی با هارون‌الرشید[۲۰] ساخته شده است.[۲۱]
مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت
گزارش شده، حُسنیه در مناظره‌ای که با بزرگان اهل‌سنت داشت، بر آنان غلبه کرد. هارون عالمان بزرگ بغداد همچون ابویوسف قاضی، شافعی و ابراهیم بن خالد عونی بزرگ عالمان بصره را احضار کرد و جلسه مناظره‌ای بین آنان و حُسنیه برگزار کرد.[۲۲] حُسنیه در این جلسه، در بیش از هشتاد مسئله با علمای اهل‌سنت مناظره کرد.[۲۳] پس از اتمام مناظره، تعدادی از حاضران، مذهب خود را تغییر دادند.[۲۴]
بر اساس کتاب حُسنیه، موضوعاتی که در مناظره حُسنیه با عالمان درباره هارون الرشید مطرح شد عبارتند از: اقرارگرفتن نسبت به فضایل امام علی(ع)،[۲۵] بر حق بودن امام علی(ع)،[۲۶] معرفی جانشین توسط پیامبر(ص)،[۲۷] عصمت پیامبران،[۲۸] عصمت امامان،[۲۹] واقعه سقیفه بنی‌ساعده[۳۰] و اجماع اندکی در انتخاب خلیفه اول،[۳۱] بیعت اجباری امام علی(ع)،[۳۲] ماجرای فدک،[۳۳] شهادت حضرت فاطمه(س)، محل دفن حضرت فاطمه(س)[۳۴] و واقعه کربلا.[۳۵]
آثار مرتبط با حُسنیه
گفته شده بیش از ۱۱۰ نسخه خطی و چاپی از مکالمات حُسنیه در کتابخانه‌های ایران و غیر ایران موجود است.[۳۶]به گزارش برخی پژوهشگران، کتاب مکالمات حُسنیه، حدود ۳۰ مرتبه به‌صورت مستقل یا در ضمن کتاب دیگری، چاپ شده است. مولی ابراهیم بن ولی الله استرآبادی این کتاب را در سال ۹۵۸ق به فارسی ترجمه کرده‌اند.[۳۷]
همچنین سید عنایت حسین پهرسری و سید ذیشان حیدر جوادی، رساله حُسنیه را به اردو ترجمه کرده‌اند.[۳۸] این کتاب در سال ۱۲۹۸ق به ترکی نیز ترجمه شده است.[۳۹] به گفته بجنوردی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی بخش‌هایی از کتاب مکالمات حُسنیه توسط سِرجان مِلکُم، تاریخ‌نویس انگلیسی در قرن هیجدهم میلادی، ترجمه شد و از سال ۱۲۴۲ق تا ۱۳۵۹ق بارها در تهران تجدید چاپ شد.[۴۰]
فیلم و رمان
مناظره حُسنیه با عالمان اهل‌سنت، موضوع تولید برخی برنامه‌های فرهنگی هنری همچون پیش‌نویس فیلم سینمایی[۴۱] و نوشتن رمان[۴۲] در ایران شده است.
پانویس
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۵.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۵.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۵-۷.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۷.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۵-۷.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۱.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۳۷.
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۰۱ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۲۰.
- ↑ مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش، ج۱، ص۱۲۹۰.
- ↑ ذکاوتی، «داستان حُسنیه»، ص۸.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، ۱۳۴۹ش، ج۲، ص۳۱۷.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۳۷.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۳۷.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۵.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.
- ↑ «فهرست نسخه‌های خطی دانشکده ادبیات تهران»، ص۲۰۹-۲۱۰.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۶.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۳۷؛ «فهرست نسخه‌های خطی دانشکده ادبیات تهران»، ص۲۱۰.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۳۷؛ ذکاوتی، «داستان حُسنیه»، ص۸-۹؛
- ↑ بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۱۴.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸-۲۰.
- ↑ حسون، اعلام النساء المومنات، ۱۴۲۱ق، ص۳۴۱؛ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲؛ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۵.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۱.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۷.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۹.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۳.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۳۳.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۷۲.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۷۰.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۱.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۹۸.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۹.
- ↑ رازی، حُسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۴.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۷ِ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۰.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.
- ↑ بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۱۴.
- ↑ «روایت زندگی حُسنیه در سیما فیلم»، سایت ایرنا.
- ↑ «زندگی شاگرد امام صادق(ع) موضوع یک رمان شد»، سایت تسنیم.
منابع
- «روایت زندگی حُسنیه در سیما فیلم»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آذر ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۳ش.
- «زندگی شاگرد امام صادق(ع) موضوع یک رمان شد»، سایت تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۳ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- افندی، عبدالله بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، تحقیق: احمد حسینی اشکوری و محمود مرعشی، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۴۰۱ق.
- حسون، محمد و ام‌علی مشکور، اعلام النساء المومنات، تهران، اسوه، ۱۴۲۱ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، تحقیق: اسدالله اسماعیلیان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۴۹ش.
- دانش پژوه، محمدتقی، «فهرست نسخه‌های خطی دانشکده ادبیات تهران»، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۱، مهر ۱۳۳۹ش.
- ذکاوتی قراگزلو، علیرضا، «داستان حُسنیه»، در مجله نشر دانش، شماره ۲۶، بهمن و اسفند ۱۳۶۳ش.
- رازی، حسین بن علی، حُسنیه: شرح مناظرات بانویی از شاگردان امام صادق(ع)، تحقیق: محمد فربودی، قم، بقیةالله، ۱۳۸۶ش.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، رضی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- مشار، خان بابا، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران، بی نا، ۱۳۵۰ش.
- مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنکره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- موسوی بجنوردی، کاظم، «ابوالفتوح رازی»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- نوری، محمد، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.