حسنیه
 مناظره حُسنیه با عالمان اهل سنت در اثبات جانشینی اهل بیت(ع) | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حُسنیه |
| محل زندگی | بغداد و مدینه |
| مشخصات دینی | |
| زمان اسلام آوردن | دوران خلفای عباسی |
| نحوه اسلام آوردن | به دست یکی از دوستداران امام صادق(ع) |
| دلیل شهرت | مناظره قوی در اثبات جانشینی اهل بیت(ع) |
حُسنیه از زنان عالم شیعه و مدافع ولایت اهل‌بیت(ع) در دوران خلفای عباسی بود. او که به کنیزی یکی از تاجران بزرگ بغداد و از دوستداران امام صادق(ع) درآمده بود، از سن پنج‌سالگی در منزل امام صادق(ع) با معارف دینی و علوم شیعه آشنا شد. مالک حسنیه، به دلیل فشارهای اقتصادی، او را به دربار هارون الرشید برد و به دلیل دانش و مهارت زیادش در مناظره، به صد هزار سکه طلا برای فروش عرضه کرد. به دستور هارون، مناظره‌ای بین حسنیه و علمای برجسته دربار، از جمله ابراهیم‌بن خالد عونی، بزرگ عالمان بصره و ابو یوسف قاضی، بزرگ عالمان بغداد و شافعی، برگزار می‌شود.
حسنیه در مناظره با عالمان اهل سنت، به بیش از هشتاد پرسش درباره مسائلی چون فضایل امام علی(ع)، عصمت امامان و بطلان واقعه سقیفه بنی‌ساعده پاسخ داد و جانشینی امام علی(ع) را با استناد به قرآن و حدیث، اثبات کرد. او همچنین به ماجرای فدک پرداخت و با استناد به آیات قرآن، مالکیت حضرت فاطمه(ع) بر فدک را ثابت کرد. پس از این ماجرا، حسنیه از بغداد به مدینه رفت و بقیه عمر خود را در خدمت امام رضا(ع) سپری کرد.
برخی تاریخ‌پژوهان مانند محمدتقی دانش‌پژوه، به دلیل اشکالات تاریخی و محتوایی، در اصل قصه تردید دارند و آن را ساخته عصر صفویه می‌دانند.
بیش از ۱۱۰ نسخه خطی و چاپی درباره شخصیت و مناظره‌های حسنیه در کتابخانه‌های ایران و سایر کشورهای موجود است. همچنین، تولیدات فرهنگی و هنری، از جمله فیلم و رمان، برای معرفی این شخصیت در حال تهیه است.
معرفی حسنیه
ابوالفتوح رازی، مفسر شیعی قرن ششم هجری، نقل می‌کند که حسنیه در دوران خلفای عباسی اسیر شد[۱] و به کنیزی یکی از تاجران معروف بغداد درآمد که از دوستداران امام صادق(ع) بود.[۲] او از پنج سالگی در منزل امام صادق(ع) به خدمت مشغول شد و در این مدت با علوم و معارف شیعه آشنا گردید.[۳] حسنیه ده سال در خدمت امام(ع) بود و پس از آن، بیست سال به مطالعه علوم دینی پرداخت.[۴] وی بسیاری از کتب حدیثی و تفسیری را مطالعه کرد و مسائل دشوار را از امام(ع) می‌پرسید.[۵]
به گزارش رازی، مالک حسنیه به دلیل فشارهای حکومتی دچار فقر شد و به پیشنهاد او، حسنیه را به دربار هارون‌الرشید ،خلیفه عباسی، عرضه کرد. تاجر، قیمت صدهزار سکه طلا برای او تعیین کرد و در پاسخ به پرسش هارون درباره علت این قیمت، به مهارت حسنیه در مناظره اشاره کرد.[۶] او بعد از اتمام مناظره با صاحبش از بغداد به مدینه رفت و بقیه عمرش را در خدمت امام رضا(ع) سپری کرد.[۷]
به باور بعضی تاریخ‌پژوهان شیعی همچون محمدتقی دانش پژوه (درگذشت: ۱۳۷۵ش)، اشکالات متعدد تاریخی و محتوایی به قضیه حسنیه وارد است؛ لذا آن را ساخته دوران صفویه، می‌داند.[۸]
مناظره حسنیه با عالمان اهل سنت
به گزارش رازی، هارون عالمان بزرگ بغداد همچون ابو یوسف قاضی، شافعی و ابراهیم‌بن خالد عونی (بزرگ عالمان بصره) را احضار کرد و جلسه مناظره‌ای بین آنان و حسنیه برگزار کرد.[۹] او در مناظره طولانی خود با عالمان حاضر در مجلس هارون، در بیش از هشتاد مسأله با آنان مناظره کرد و آنها را شکست داد[۱۰] و جانشینی اهل بیت(ع) را اثبات کرد.[۱۱] بعد از اتمام جلسه، بسیاری از حاضران از سخنان استدلالی حسنیه قانع شدند و مذهب خود را تغییر دادند.[۱۲]
بر اساس نقل کتاب ابوالفتوح رازی، موضوعاتی که حسنیه با علمای اهل سنت مناظره کرد عبارتند از: اقرار گرفتن نسبت به فضایل امام علی(ع)،[۱۳] بر حق بودن امام علی(ع)،[۱۴] معرفی جانشین توسط پیامبر(ص)،[۱۵] عصمت پیامبران،[۱۶] عصمت امامان،[۱۷] حق بودن مذهب شیعه،[۱۸] ظلم و جنایات مخالفان اهل‌بیت(ع)،[۱۹] حادث و قدیم بودن قرآن،[۲۰] واقعه سقیفه بنی‌ساعده[۲۱] و اجماع اندکی در انتخاب خلیفه اول،[۲۲] بیعت اجباری امام علی(ع)،[۲۳] دیدن خدا،[۲۴] ازدواج موقت،[۲۵] ماجرای فدک،[۲۶] شهادت حضرت فاطمه(س) و محل دفن حضرت فاطمه(س)[۲۷] و واقعه کربلا.[۲۸]
برخی از مناظره‌های حسنیه با ابراهیم بن خالد
- اثبات جانشینی امام علی(ع)
ابوالفتوح می‌نویسد ابراهیم بن خالد معتقد بود امام علی(ع) در کودکی ایمان آورد و ایمان کودک، اعتبار ندارد. حسنیه در جواب او با استناد به آیه ۸۰ سوره کهف و روایت پیامبر(ص)[۲۹] ثابت کرد، ایمان کودک در دوران کودکی، معتبر است؛ به همین جهت امام علی(ع) بر خلیفه اول، برای جانشینی پیامبر(ص) اولویت دارد؛ زیرا ابوبکر بعد از مدت طولانی بت‌پرستی، ایمان آورد.[۳۰]
- جریان سقیفه بنی ساعده
رازی نقل می‌کند، حسنیه ماجرای سقیفه بنی‌ساعده را برای عالمان حاضر در جلسه چنین بیان کرد، زمانی که امام علی(ع) و بنی‌هاشم مشغول دفن پیامبر(ص) بودند، گروهی از صحابه برای تعیین خلیفه در سقیفه جمع شدند. انصار پیشنهاد کردند که یک امیر از میان آنها و یک امیر از بین مهاجرین انتخاب شود.[۳۱] سعد بن عباده، رئیس انصار، ابتدا از بیعت خودداری کرد، اما پس از فشارهای زیاد راضی به بیعت شد. قیس بن سعد به شدت به این تصمیم اعتراض کرد و گفت بر اساس فرمان الهی باید علی(ع) جانشین شود؛ اما عمر با ابوبکر بیعت کرد و بعد از او، صحابه دیگر نیز با او بیعت کردند. خیلی از صحابه به اجبار و تهدید با ابوبکر، بیعت کردند.[۳۲]
- گرفتن فدک از حضرت فاطمه(ع)
به گزارش رازی، حسنیه با استناد به حدیث «فاطمه، پاره تن من است» [۳۳] و آیه ۲۶ سوره اسراء «وَ آتِ ذَا الْقُرْبَی حَقَّهُ»، تأکید کرد که پیامبر(ص) فدک را به حضرت فاطمه (ع) بخشیده بود و مالکیت ایشان تا زمان حیات پیامبر(ص) پابرجا بود. او ابوبکر را به نقض قاعده «البَیِّنَةُ علی المُدَّعِی»[۳۴] متهم کرد، زیرا با وجود شهادت امیرالمؤمنین(ع)، حسنین(ع) و ام ایمن، فدک را از حضرت فاطمه (س) گرفت. حسنیه حدیث «ما انبیا ارثی را به جا نمی‌گذاریم» [۳۵] را ساختگی و مخالف آیات قرآن دانست و با استناد به ارث‌بردن سلیمان(ع) از داوود(ع) اثبات کرد که انبیاء نیز میراث مالی دارند. حسنیه ابوبکر را به ظلم و دروغ‌گویی متهم کرد و گفت اگر این حدیث، صحیح بود، پیامبر(ص) باید آن را به اهل‌بیت(ع) اطلاع می‌داد.[۳۶]
آثار مرتبط با حسنیه
گفته شده بیش از ۱۱۰ نسخه خطی و چاپی درباره شخصیت حسنیه و مناظره‌های او در کتابخانه‌های ایران و غیر ایران موجود است[۳۷] که برخی از آنها ذکر می‌شود.
کتاب
به گزارش برخی پژوهشگران، کتاب مکالمات حُسنیه، حدود ۳۰ مرتبه بصورت مستقل یا در ضمن کتاب دیگری، چاپ شده است. در سال ۹۵۸ قمری توسط مولی ابراهیم استرآبادی[۳۸] و ابراهیم گرگین استرآبادی در سال ۱۲۴۶ق[۳۹] به فارسی ترجمه شد. رساله حسنیه بوسیله سید عنایت حسین پهرسری و مولانا ذیشان حیدر زپر به اردو ترجمه شد.[۴۰] در سال (۱۲۹۸ق) به ترکی ترجمه شد.[۴۱] بجنوردی در دائرة المعارف بزرگ اسلامی می‌نویسد بخشهایی از کتاب مکالمات حسنیه توسط سِر جان مِلکُم ،تاریخ نویس انگلیسی در قرن هیجدهم میلادی، ترجمه شد و از سال (۱۲۴۲ق) تا (۱۳۵۹ق) بارها در تهران تجدید چاپ شد.[۴۲]
فیلم و رمان
مناظره حسنیه با عالمان اهل سنت، موضوع تولید برخی برنامه‌های فرهنگی هنری همچون پیش نویس فیلم سینمایی[۴۳] و نوشتن رمان[۴۴] شده است.
پانویس
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۴۸.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۵.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۵.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۵-۷.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۷.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۵-۷.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۱.
- ↑ بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۱۴؛ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۶.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸-۲۰.
- ↑ حسون، اعلام النساء المومنات، ۱۴۲۱ق، ص۳۴۱؛ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲؛ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۵.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۵.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۲۱.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۷.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۹.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۲۳.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۳۳.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۳۱.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۳۲.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۴۶.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۷۲.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۷۰.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۱.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۸۷.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۹۱.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۹۸.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۰۹.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۱۶.
- ↑ فتال نیشابوری، روضة الواعظین، ج۱، ص۸۲.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۱-۱۹.
- ↑ جوهری بصری، السقیفة و فدک، مکتبة النینوا الحدیثة، ص۴۹.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۷۲-۷۴.
- ↑ سلیم، کتاب سلیم بن قیس، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۸۶۹.
- ↑ کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۷، ص۴۱۵.
- ↑ مفید، الفصول المختارة، ۱۴۱۳ق، ص۳۳۱.
- ↑ رازی، حسنیه، ۱۳۸۶ش، ص۹۸-۱۰۵.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۴.
- ↑ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۹۷.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۰.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.
- ↑ نوری، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، ۱۳۸۴ش، ص۴۳.
- ↑ بجنوردی، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۶، ص۱۱۴.
- ↑ معراجی پور، «روایت زندگی حسنیه در سیما فیلم»، سایت ایرنا.
- ↑ معراجی پور، «زندگی شاگرد امام صادق(ع) موضوع یک رمان شد»، سایت تسنیم.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، تحقیق: احمد حسینی اشکوری، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- حسون، محمد و ام علی، مشکور، اعلام النساء المومنات، تهران، اسوه، ۱۴۲۱ق.
- رازی، حسین‌بن علی، حسنیه: شرح مناظرات بانویی از شاگردان امام صادق(ع)، تحقیق: محمد فربودی، قم، بقیةالله، ۱۳۸۶ش.
- فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، قم، رضی، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- معراجی پور، محبوبه، «روایت زندگی حسنیه در سیما فیلم»، سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۶ آذر ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۳ش.
- معراجی پور، معصومه، «زندگی شاگرد امام صادق(ع) موضوع یک رمان شد»، سایت تسنیم، تاریخ درج مطلب: ۲۶ فروردین ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۲ آذر ۱۴۰۳ش.
- مفید، محمد بن محمد، الفصول المختارة، تحقیق: علی میرشریفی، قم، کنکره شیخ مفید، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- موسوی بجنوردی، کاظم، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۷۳ش.
- نوری، محمد، مأخذشناسی ابوالفتوح رازی، قم، دارالحدیث، چاپ اول، ۱۳۸۴ش.
- هلالی، سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی، تحقیق: محمد انصاری زنجانی، قم، الهادی، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.