گنابادیه یا سلسله نعمت‌اللهی سلطانعلیشاهی گنابادی از فرقه‌های صوفیه در شیعه و یکی از معروف‌ترین و فعال‌ترین سلسله‌های تصوف در ایران به شمار می‌رود. گنابادیه از فرقه نعمت‌اللهیه منشعب شده و پیروان سلطانعلیشاه گنابادی (۱۲۵۱–۱۳۲۷ق) هستند. گنابادیه به‌همین دلیل به سلسله سلطانعلیشاهی و سلسله گنابادیه معروف است.
گنابادیه، پس از سلطانعلیشاه رهبران بسیاری داشت که گفته شده همگی آنها از فرزندان او بوده‌اند. با درگذشت نورعلی تابنده، با لقب مجذوبعلیشاه (۱۳۰۶-۱۳۹۸ش)، به وصیت او، سید علیرضا جذبی ملقب به ثابتعلیشاه، جانشین وی و قطب چهلم شد. با این حال، گروهی قطبیت او را نپذیرفتند و افراد دیگری را برای رهبری خود معرفی کردند. سلسله گنابادیه، نسب طریقتی خود را به امامان شیعه و در نهایت به حضرت محمد(ص) می‌رسانند.
گفته شده باورهای گنابادیه با سایر فرقه‌های صوفیه تفاوت چندانی ندارد. برخی از باورهای آنان عبارتند از اینکه ولایت امام علی(ع) شرط قبولی اعمال است، لزوم مدارا با دیگر سلسله‌ها و مذاهب، جایز نبودن تعدد زوجات مگر در موارد ضروری، جایز نبودن طلاق مگر در موارد ضروری، دخالت نکردن در امور سیاسی، پرداخت عُشْریه (پرداخت یک دهم درآمد به قطب) به‌جای خمس و زکات. بر اساس اعتقادات گنابادیه، بلند کردن سبیل گرچه الزامی نیست، اما مستحب است. گفته شده از مشخصات این سلسله به کار بردن «هو ۱۲۱» است که به حروف ابجد معادل «یا علی» است.
برخی از اعتقادات و باورهای گنابادیه مورد انتقاد قرار گرفته است؛ از جمله جدایی طریقت از شریعت، انتساب ولایت مطلقه به قطب‌های سلسله، معصوم شمردن قطب‌ها و وجوب اطاعت از آنان.
درباره تاریخ و باورهای گنابادیه و بررسی عقاید آنها کتاب‌های متعددی نگاشته شده است: «رازگشا» اثر عباسعلی کیوان قزوینی از جمله این آثار است که پس از کناره‌گیری نویسنده از گنابادیه و در بررسی عقاید و آداب این سلسله نوشته شده است.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | سلطانعلیشاه گنابادی (درگذشت ۱۳۲۷ق) |
| سال تأسیس | بعد از ۱۲۹۳ق |
| گرایش | تصوف شیعی |
| نام‌های دیگر | سلسله نعمت‌اللهی سلطانعلیشاهی گنابادی |
| اطلاعات دینی | |
| از فرقه‌های | صوفیه |
| از شاخه‌های | نعمت‌اللهیه |
| باورها | جدایی طریقت از شریعت، مدارا با دیگر سلسله‌ها و مذاهب، عدم جواز تعدد زوجات، عدم جواز طلاق، عدم جواز دخالت در امور سیاسی، پرداخت عُشْریه |
| رهبر/امام کنونی | سید علیرضا جذبی ملقب به ثابتعلیشاه |
| رهبران/امامان | ملاعلی گنابادی (درگذشت ۱۳۳۷ق)، شیخ محمدحسن گنابادی (درگذشت ۱۳۸۶ق)، حسین تابنده (درگذشت ۱۳۷۱ش)، علی تابنده (درگذشت ۱۳۷۵ش)، نورعلی تابنده (درگذشت ۱۳۹۸ش) |
| وضعیت کنونی | |
| وضعیت | فعال |
جایگاه و اهمیت
طریقه صوفیه گنابادیه فعال‌ترین فرقه صوفیه شیعه دانسته شده است[۱] و گفته شده در میان شاخه‌های سلسله نعمت‌اللهی، گنابادیه بیشترین طرفدار و فعالیت را در ایران دارند.[۲] پیروان این گروه را تا سال ۱۳۸۷ش، چهل هزار نفر در ایران نوشته‌اند.[۳]
بیشتر پیروان این فرقه در تهران، شیراز، اصفهان، مشهد (گناباد)، همدان، کرمانشاه و اراک ساکن هستند.[۴] گفته شده گنابادیه پیش از انقلاب اسلامی ایران، در شهرهای کوچک در حسینیه‌های اختصاصی خودشان فعالیت داشتند، اما بعدها، این حسینه‌ها به تدریج بسته شد و فعالیت این فرقه به منازل افراد معتمد منتقل شد.[۵]
تاریخچه
تبارشناسی گنابادیه
گنابادیه از فرقه‌های منشعب از فرقه نعمت‌اللهیه هستند. نعمت‌اللهیه پیروان شاه نعمت‌الله ولی (۷۳۰/۷۳۱-۸۳۴ق)، از صوفیان و شاعران قرن هشتم و نهم هستند.[۶] سلسله نعمت‌اللهی بعد از نورعلیشاه (۱۱۷۱-۱۲۱۲ق) دچار تجزیه و انشعاب شد. بعد از فوت او، رحمت‌علیشاه (۱۲۰۸-۱۲۷۸ق) و کوثرعلیشاه (درگذشت: ۱۲۴۷ق) مدعی ولایت و قطبیت شدند. پیروان کوثرعلیشاه به سلسله محبوب علیشاه معروف شدند و پیروان رحمت‌علیشاه بعد از وی دو دسته شدند: یک دسته با محمدکاظم اصفهانی ملقب به سعادتعلیشاه (درگذشت: ۱۲۹۳ق) بیعت کردند و دسته‌ای دیگر منورعلیشاه (درگذشت: ۱۳۰۱ق) را به قطبیت شناختند. بعد از سعادتعلیشاه، علیشاه گنابادی جانشین وی شد و سلسله گنابادیه را بنیان نهاد.[۷] گفته می‌شود این فرقه به‌دلیل نام مؤسس، به سلسله سلطانعلیشاهی[۸] و به‌جهت اینکه اهل گناباد بود، به گنابادیه معروف شده است.[۹]
انشعاب پس از سعادتعلیشاه، مهمترین تفرقه در سلسله نعمت‌اللهی دانسته شده است.[۱۰]
بنیانگذار
«من در عرض ادیان و از آنها نیستم؛ بلکه در طول آنهایم و بر همه قاهر و محیطم به احاطه ذاتی. آنجا که منم هیچ دینی نیست تا خودی بنماید و هرجا که آنها هستند، من هم حاضرم».
کیوان قزوینی، رازگشا، ۱۳۷۶ش، ص۲۱۸.
محمد بیدختی گنابادی معروف به سلطانعلیشاه گنابادی، بنیانگذار گنابادیه، فرزند ملا حیدرمحمد در ۲۸ جمادی الاول ۱۲۵۱ق در بیدخت گناباد از شهرهای خراسان به دنیا آمد.[۱۱] علیشاه، از شاگردان ملا هادی سبزواری در فلسفه بود.[۱۲] محمد بیدختی همچنین شاگرد سعادتعلیشاه در اصفهان بود و در ۳۳ سالگی (۱۲۸۴ق) از وی اجازه ارشاد گرفت. در سال ۱۲۹۳ق، پس از وفات سعادتعلیشاه در تهران، پیروان او سلطانعلیشاه را به قطبیت و جانشینی پذیرفتند.[۱۳]
از جمله آثار سلطانعلیشاه می‌توان به سعادت‌نامه، مجمع السعادة (شرح برخی از ابواب اصول کافی)، تفسیر بیان السعادة و ولایت‌نامه اشاره نمود.[۱۴]
رهبران
گفته شده جانشینی و رهبری گنابادیه پس از بنیانگذار آن، در خانواده وی موروثی شد و نسل به نسل تداوم یافت.[۱۵] این قطب‌ها عبارتند از: ملاعلی گنابادی ملقب به نورعلیشاه ثانی (درگذشت ۱۳۳۷ق)، شیخ محمدحسن گنابادی ملقب به صالح‌علیشاه (درگذشت ۱۳۸۶ق)،[۱۶] حسین تابنده ملقب به رضاعلیشاه ثانی (درگذشت ۱۳۷۱ش)، علی تابنده ملقب به محبوبعلیشاه (درگذشت ۱۳۷۵ش)، و نورعلی تابنده ملقب به مجذوبعلیشاه (۱۳۰۶-۱۳۹۸ش).[۱۷] پس از نورعلی تابنده، به وصیت او، سید علیرضا جذبی ملقب به ثابتعلیشاه، جانشین وی و آخرین قطب (قطب چهلم) این فرقه شد.[۱۸] با این حال، همه پیروان تابنده قطبیت جذبی را نپذیرفتند و عده‌ای محمداسماعیل صلاحی و دسته‌ای دیگر مصطفی آزمایش را قطب جدید خواندند.[۱۹]
ساختار درونی
پیروان گنابادیه مانند دیگر فرقه‌های تصوف به رهبران خود، قطب، مرشد، پیر و شیخ می‌گویند.[۲۰] به‌کار بردن واژه «شاه» برای صوفیان نعمت‌اللهی از زمان نعمت‌الله مرسوم شد[۲۱] و همه کسانی که مراتبی از سلوک را طی کرده بودند لقب شاه یا لقب‌های دیگر می‌گرفتند.[۲۲] در فرقه گنابادی، لقب شاه اختصاص به رهبران و رؤسای فرقه دارد که به حد کمال سلوک رسیده‌اند. این اختصاص از زمان ملاسلطان گنابادی رسم شد و پیش از آن چنین نبود.[۲۳] در این فرقه لقبی که به علی ختم می‌شود مانند «فیضعلی» و «رحمت علی»، مخصوص کسانی است که اذن و اجازه دارند.[۲۴]
به گفته برخی نویسندگان تاریخ تصوف، افزودن نام علی بیشتر مربوط به دوران پس از رسمی شدن تشیع در ایران است که رهبران صوفیه برای اظهار ارادت به امام علی(ع)، القابی با لفظ علی برای خود انتخاب کردند.[۲۵] فرقه گنابادیه، نسب طریقتی خود را به امامان دوازده‌گانه و در آخر به حضرت محمد(ص) می‌رسانند.[۲۶]
باورها
گنابادی‌ها در ظاهرِ وظایف شرعی با علمای شیعه اثنی‌عشری اختلافی ندارند؛ به خانقاه اعتقادی نداشته و خود را از دیگران متمایز نمی‌کنند.[۲۷] گفته شده از مشخصات بارز سلسله گنابادی به کار بردن «هو ۱۲۱» است. این عدد به حروف ابجد معادل «یا علی» است و بر توجه این سلسله به اسم و ولایت علی(ع) دلالت دارد.[۲۸]
برای پیوستن به این سلسله، شخص پس از ذکر و توبه با پیرِ دَلیل (واسطه قطب و مُرید) باید غسل‌های پنج‌گانه (غسل تسلیم، غسل توبه، غسل جمعه، غسل زیارت و غسل حاجت) را به‌جای آورد. پس از آن هم به‌همراه پیر دلیل، نزد قطب می‌رود و سه بار سجده شکر به جا آورده و با قطب بیعت می‌کند.[۲۹]
برخی از باورها و تعلیمات گنابادی‌ها چنین ذکر شده است:
- تقید به احکام و انجام تکالیف شرعی حتی مستحبات
- رها کردن کسب و کار از غروب روز پنج‌شنبه تا بعد از ادای فرایض جمعه و انجام تکالیف شرعی و طریقتی
- ممنوع بودن استعمال تریاک و سایر مواد مخدر
- تقید به کار و دوری از تکدی‌گری
- مدارا با دیگر سلسله‌ها و مذاهب
- جایز نبودن تعدد زوجات مگر در موارد ضروری
- جایز نبودن طلاق مگر در موارد ضروری
- احترام به علمای شریعت
- دخالت نکردن در امور مذهبی بدون اجازه صحیح و متصل به یکی از معصومین(ع)
- عدم تبلیغ و دعوت به طریقت
- جایز نبودن دخالت در امور سیاسی
- الزامی نبودن بلند کردن سبیل، گرچه مستحب است.
- عارفان بزرگ، نماینده و نایب امام و مأمور اصلاح مردم هستند و اطاعتشان واجب است.
- مشروط بودن قبولی اعمال به پذیرش ولایت علی(ع)
- پرداخت عُشْریه (پرداخت یک‌دهم درآمد به قطب) به‌جای خمس و زکات.[۳۰]
کتاب‌شناسی
درباره گنابادیه و بررسی عقاید آنها کتاب‌های متعددی نگاشته شده که برخی از آنها عبارتند از:
- رازگشا، اثر عباسعلی کیوان قزوینی که پاسخ پنجاه سؤال درباره عقاید و آداب سلسله گنابادیه و اصطلاحات صوفیان است. کیوان قزوینی (۱۲۳۹-۱۳۱۷ش) این کتاب را پس از کناره‌گیری از گنابادیه نوشت.[۳۱] این کتاب توسط انتشارات راه نیکان در سال ۱۳۸۶ش منتشر شده است.
- عرفان اسلامی و عرفان التقاطی: بررسی و نقد عقاید فرقۀ گنابادیه، نوشته رضا مدنی، راه نیکان، ۱۳۸۷ش.
- گنابادیه: تاریخ و عقاید، اثر علی حسن‌بیگی، انتشارات سبط النبی، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
- فرقه گنابادی، اثر سید علیرضا علوی طباطبائی بروجردی، تهران، انتشارات راه نیکان، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
- سلسله گنابادیه و مونسیه: بررسی انتقادی تاریخ و افکار، نوشته رسول مزرئی و ویراسته مهدی فرمانیان، انتشارات رهپویان اندیشه، چاپ اول، ۱۳۹۵ش.
- نقد و بررسی ادعای تطابق تصوف و تشیع با تکیه بر فرقه نعمت‌اللهیه گنابادی، اثر محمدجواد اخگری، سومین کنگره بین‌المللی فرهنگ و اندیشه دینی، ۱۳۹۵ش.
- عقاید، آداب و رسوم تصوف گنابادیه، نوشته حسن فتحی شهری، سومین کنگره بین‌المللی پژوهش‌های کاربردی علوم انسانی اسلامی، ۱۳۹۵ش.
پانویس
- ↑ «فرقه‌های صوفیه؛ فرقه صوفیه گنابادیه»، پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ پازوکی، «تصوف (بخش دوم)»، دانشنامه جهان اسلام؛ جمعی از مؤلفان، تاریخ و جغرافیای تصوف، ۱۳۸۸ش، ص۴۶.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۰.
- ↑ «دروایش به چند دسته تقسیم می‌شوند»، اندیشه قم؛ «جمعیت و پراکندگی»، سایت اطلس اقلیت‌های دینی ایران؛ «فرقه‌های صوفیه؛ فرقه صوفیه گنابادیه»، پرسمان دانشگاهیان.
- ↑ «جمعیت و پراکندگی»، سایت اطلس اقلیت‌های دینی ایران.
- ↑ زرین‌کوب، ارزش میراث صوفیه، ۱۳۶۹ش، ص۷۵ و ۷۶.
- ↑ زرین‌کوب، ارزش میراث صوفیه، ۱۳۶۹ش، ص۹۹.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۹.
- ↑ «نظرات عجیب فرقه گنابادیه»، خبرگزاری فارس.
- ↑ زرین‌کوب، دنبال جستجو در تصوف ایران، ۱۳۶۲ش، ص۳۴۳.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۷۹.
- ↑ زرین‌کوب، دنبال جستجو در تصوف ایران، ۱۳۶۲ش، ص۳۴۵.
- ↑ زرین‌کوب، دنبال جستجو در تصوف ایران، ۱۳۶۲ش، ص۳۴۵.
- ↑ زرین‌کوب، دنبال جستجو در تصوف ایران، ۱۳۶۲ش، ص۳۴۵ و ۳۴۶.
- ↑ زرین‌کوب، دنبال جستجو در تصوف ایران، ۱۳۶۲ش، ص۳۴۷.
- ↑ زرین‌کوب، دنبال جستجو در تصوف ایران، ۱۳۶۲ش، ص۳۴۷.
- ↑ بیدختی گنابادی، «تحلیلی انتقادی از فرقه نعمت‌اللهیه گنابادیه»، ص۱۴۳؛ سودی، «فرقه نعمت اللهیه»، پژوهشکده باقرالعلوم(ع).
- ↑ «خبرها از تعیین ثابتعلیشاه به عنوان جانشین نورعلی تابنده»، پایگاه خبری شفقنا؛ «جانشین تابنده کیست؟»، پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب.
- ↑ «جانشین تابنده کیست؟»، پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب.
- ↑ مکارم شیرازی، جلوه حق، ۱۳۸۱ش، ص۱۹۳.
- ↑ کیوان قزوینی، رازگشا، ۱۳۷۶ش، بخش مقدمه، ص۶۴؛ جمعی از مؤلفان، تاریخ و جغرافیای تصوف، ۱۳۸۸ش، ص۴۲.
- ↑ کیوان قزوینی، رازگشا، ۱۳۷۶ش، بخش مقدمه، ص۶۴.
- ↑ کیوان قزوینی، رازگشا، ۱۳۷۶ش، بخش مقدمه، ص۶۴-۶۶.
- ↑ کیوان قزوینی، رازگشا، ۱۳۷۶ش، بخش مقدمه، ص۶۶
- ↑ جمعی از مؤلفان، تاریخ و جغرافیای تصوف، ۱۳۸۸ش، ص۴۲و۴۳.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۷ و ۱۸۸.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۴.
- ↑ سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۴ و ۱۸۵.
- ↑ نگاه کنید به: سیدین، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، ۱۳۸۷ش، ص۱۸۱-۱۸۴.
- ↑ نصرتی، «کیوان قزوینی، عباسعلی»، دانشنامه جهان اسلام.
منابع
- بیدختی گنابادی، حسنعلی، «تحلیلی انتقادی از فرقه نعمت‌اللهیه گنابادیه»، فصلنامه کتاب نقد، شماره ۳۹، تابستان ۱۳۸۵ش.
- پازوکی، شهرام، «تصوف (بخش دوم)»، دانشنامه جهان اسلام (ج۷)، تهران، بنیاد دایره المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- «جانشین تابنده کیست؟»، پایگاه جامع فرق، ادیان و مذاهب، تاریخ درج مطلب: ۲۹ فروردین ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- جمعی از مؤلفان، تاریخ و جغرافیای تصوف، تهران، نشر کتاب مرجع، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- «خبرها از تعیین ثابتعلیشاه به عنوان جانشین نورعلی تابنده»، پایگاه خبری شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۴ دی ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر، چاپ ششم، ۱۳۶۹ش.
- زرین‌کوب، عبدالحسین، دنبال جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۲ش.
- سودی، محمد، «فرقه نعمت اللهیه»، پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، تاریخ درج مطلب: ۲۴ آبان ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
- سیدین، علی، پشمینه‌پوشان: فرهنگ سلسله‌های صوفیه، تهران، نشر نی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.
- «نظرات عجیب فرقه گنابادیه»، خبرگزاری فارس، تاریخ درج مطلب: ۳۰ بهمن ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۱۰ شهریور ۱۴۰۱ش.
- مطهری، مرتضی، آشنایی با علوم اسلامی ۲، تهران، نشر صدرا، بی‌تا.
- مکارم شیرازی، ناصر، جلوه حق: بحثی پیرامون صوفیگری در گذشته و حال (ویراست دوم)، قم، مدرسه علی بن ابی‌طالب(ع)، ۱۳۸۱ش.
- نصرتی، سپیده، «کیوان قزوینی، عباسعلی»، دانشنامه جهان اسلام، وبسایت کتابخانه مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۳ مرداد ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۳۱ مرداد ۱۴۰۱ش.