خداشناسی

اعتقادات شیعه

‌خداشناسی
اثبات خدا • توحید • اسما و صفات خدا • عدل الهی • قضا و قدر
نبوت
عصمت پیامبران • خاتمیت • نبوت خاصه • معجزه • قرآن • وحی • اسلام
امامت
امامان • امامت امامان • برتری اهل‌بیت(ع) • عصمت امامان • ولایت • غیبت • مهدویت
معاد
مرگ • برزخ • معاد جسمانی • بهشت • جهنم
مسائل چالشی
امر بین الامرین • جبر و اختیار • تقیه • ولایت فقیه • توسل • شفاعت • تحریف‌ناپذیری قرآن • زیارت • بداء • رجعت

خداشناسی بنیادی‌ترین بخش معارف دینی که به شناخت خدا در سه حوزه اثبات وجود، صفات و افعال الهی اشاره دارد. متکلمان مسلمان، با استناد به لزوم جلوگیری از ضرر احتمالی و شکر مُنْعِم، خداشناسی را ضروری می‌دانند.

از نظر بیشتر فیلسوفان مسلمان و متکلمان امامیه، شناخت ذات الهی ممکن نیست؛ اما بسیاری از آنان، عقل انسان را در درک صفات و افعال الهی توانمند می‌دانند. برخی الهی‌دانان نیز شناخت خداوند را منحصر به روش سلبی می‌دانند.

راه‌های مختلفی برای خداشناسی وجود دارد که شامل روش‌های قرآنی، کلامی، عقلی و عرفانی می‌شود. فیلسوفان برای اثبات خدا بر براهین عقلی و عارفان بر شهود باطنی تأکید دارند. محمدتقی مصباح یزدی نیز بهترین راه شناخت خدا را از طریق قرآن می‌داند.

اسم‌های متعددی برای خدا ذکر شده است؛ در قرآن ۱۳۲ نام و در برخی روایات، ۹۹ اسم بیان شده است. گفته می‌شود هرگونه مفهومی که دلالت بر کمال داشته باشد و مستلزم نقص و محدودیت نباشد، می‌توان درباره خدا به کار برد (صفات ثبوتی). در مقابل، هر مفهومی که دلالت بر نقص و محدودیت داشته باشد، از خداوند نفی می‌شود (صفات سلبی). توحید به معنای اعتقاد به یگانگی خدا، از مهم‌ترین مباحث خداشناسی است که اساسی‌ترین آموزه اسلامی، هدف دین و قرآن دانسته شده است.

رویکرد فرقه‌های اسلامی به خداشناسی متفاوت گزارش شده است: شیعه روشی اعتدالی بین عقل‌گرایی و نقل‌گرایی دارد. در خداشناسی شیعه نه نشانی از تشبیه است و نه تعطیل؛ معتزله عقل‌گرا هستند، اشاعره، اهل حدیث و سلفیه با انکار امکان شناخت عقلی خدا، به ظواهر متون دینی بسنده می‌کنند. خدای سلفیه را دارای صورت، دست و پا، گوش، چشم و مکان‌مند توصیف کرده‌اند. خداشناسی سلفیه در قرن دوازدهم قمری از سوی وهابیت احیا و ترویج شد.

گفته شده با اینکه انکار خدا در همه دوره‌ها وجود داشت؛ اما همواره در اقلیت بوده و در هیچ دوره‌ای در جهان اسلام، شخصیت برجسته‌ای منکر خدا نبوده است.

پایه و اساس دین

خداشناسی، اساس و پایه دین و سایر ارکان آن به شمار می‌رود و دین بدون خداشناسی، بی‌معناست و شاکله خود را از دست خواهد داد. محور و اساس دعوت پیامبران را نیز معرفت به خدا برشمرده‌اند.

براساس احادیث، خداشناسی سرآمد و برترین معرفت‌ها معرفی شده است. ازجمله در روایتی، پیامبر اسلام(ص) سرآمد علم و معرفت را شناخت خدا بیان کرده است. امام علی(ع) نیز خداشناسی را سرآغاز و اساس دین و برترین معرفت‌ها شمرده است. از امام صادق(ع) نقل شده که شناخت خدا و اقرار به بندگی او برترین واجب بر انسان است. در حدیثی، هدف از خلقت بندگان، شناخت خدا بیان شده تا بندگان پس از شناخت خدا، او را عبادت کنند. در حدیث دیگری‌ آمده است که کسی که خدا را نشناسد،‌ در عبادت خدا گمراه خواهد شد.

علامه حلی،‌ متکلم شیعی در قرن هشتم قمری، خداوند را اشرف موجودات و علم به او را برترین علم شمرده است.

ضرورت خداشناسی

متکلمان مسلمان، شناخت خدا را به حکم عقل واجب می‌دانند. وجوب خداشناسی را مورد اتفاق نظر عالمان مسلمان دانسته‌اند. متکلمان برای اثبات ضرورت و وجوب خداشناسی دلایل زیر را ذکر کرده‌اند:

• لزوم جلوگیری از ضرر احتمالی: در طول تاریخ، پیامبرانِ متعددی از وجود خدا سخن گفته و بشر را به ایمان به خدا دعوت کرده‌اند. اگر از گفتار و رفتار آنان، یقین به وجود خدا به دست نیاید، دست‌کم احتمال وجود آن قوت می‌یابد. اگر چنین احتمالی درست باشد، نادیده گرفتن آن، زیانی بزرگ به دنبال خواهد داشت. به حکم عقل و برای جلوگیری از آن زیان بزرگ باید به تحقیق و بررسی دربارۀ خدا پرداخت.

امام علی(ع)

أَوّلُ الدّینِ مَعرِفَتُهُ وَ کَمَالُ مَعرِفَتِهِ التّصدِیقُ بِهِ وَ کَمَالُ التّصدِیقِ بِهِ تَوحِیدُهُ وَ کَمَالُ تَوْحِیدِهِ الْإِخْلَاصُ لَه‏؛
سرآغاز دين، معرفت اوست، و كمال معرفتش تصديق ذات او، و كمال تصديق ذاتش، توحيد و يگانه دانستن او و کمال توحید اخلاص برای اوست.

• لزوم شکرگذاری از مُنْعِم: شکرگذاری از کسی که نعمتی می‌بخشد، به جهت اعطای نعمت‌هایش واجب است. برای شکر و قدردانی از منعم باید او را شناخت؛ زیرا بدون شناخت او، شکرش ممکن نیست. پس شناخت مُنعِم (خدا) ضروری است.
• گرایش فطری به شناخت خدا: خداشناسی و گرایش به بحث و گفتگو از خدا را از امور فطری انسان شمرده‌اند.

کارکردهای خداشناسی و اعتقاد به خدا

از جمله کارکردها و فواید خداشناسی و اعتقاد به خدا، آرامش روح و روان، هویت‌بخشی و معنابخشی به انسان و زندگی او، نشان دادن مسیر درست زندگی برای رسیدن به سعادت، نگرش مثبت به هستی و زندگی، تأمین پشتوانه نظری برای شناخت‌ها و گرایش‌های معنوی، تقویت اخلاق و تهذیب نفس، پشتوانه فضائل اخلاقی، ضمانت اجرایی رعایت قانون و عدالت و حقوق افراد و پای‌بندی به دستورات دینی بیان شده است.

در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که اگر مردم ارزش شناخت خدا را بدانند، به لذت‌ها و منافع دنیا چشم نمی‌دوزند و دنیا نزد آنان از خاکِ زیر پایشان نیز بی‌ارزش‌تر می‌گردد؛ مانند کسی که در باغ‌های بهشتی در لذتِ دائمی است، از نعمت معرفت خدا لذت می‌برد. در ادامه روایت آمده است که خداشناسی همدم هر وحشت‌زدگی، همراه هر تنهایی، روشنایی هر تاریکی، قدرت هر ناتوان و التیام‌بخش هر بیماری است.

محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعه قرن چهاردهم شمسی، معتقد است که تکامل حقیقی انسان بدون شناخت خدا ممکن نیست؛ زیرا کمال انسان با قُربِ الهی تحقق می‌یابد و تقرب به خدا نیز بدون شناخت خدا ممکن نخواهد بود.

مفهوم‌شناسی

خداشناسی، شناخت و شناسایی خدا به عنوان آفریدگار جهان است که سه قلمرو اثبات خدا، شناخت اسما و صفات خدا و شناخت افعال خدا و نسبت او با جهان و انسان را دربرمی‌گیرد. اهل‌بیت(ع) در روایات، معرفت خدا و حدّ و مرز آن را با ذکر صفات الهی مشخص کرده‌اند. برای نمونه از پیامبر اکرم(ص) سؤال شد که شناخت شایسته خدا چیست؟ فرمود: اینکه بدانی که خداوند مثل و مانندی ندارد و یگانه است، ظاهر و باطن و اول و آخر اوست و هیچ کُفو و نظیری ندارد. امام سجاد(ع) معرفت خدا را شناخت او به صفاتی مانند وحدانیت، رأفت، رحمت، عزت،‌ علم، قدرت، برتری او بر هر چیزی، لطیف و خبیر بودن و اینکه او نافع، ضار و قاهر است و دیدگان او را نمی‌توانند درک کنند، توصیف کرده است. امام صادق(ع) در روایتی حد معرفت خدا را شناخت اوصاف او بیان کرده و فرموده است حدّ معرفت این است که خدایی غیر او نیست؛ شبیه و نظیری ندارد؛ قدیم و همیشه موجود است؛ هیچ چیزی مثل او نیست و سمیع و بصیر است. از امام باقر(ع) نیز نقل شده که معرفت خدا تصدیق خداوند و رسولش و موالات علی(ع) و پیروی از امامان(ع) و برائت از دشمنان آنها است.

ناصر مکارم شیرازی، میان خداشناسی، خداجوئی و خدایابی تفاوت گذاشته و خداشناسی را به مباحث صفات الهی،‌ خداجوئی را به انگیزه‌های معرفت خدا و خدایابی را به مسئله اثبات وجود خدا مربوط دانسته است. از نظر برخی از کلام‌پژوهان، مراتب و سطوح مختلف خداشناسی عبارتند از: شناخت ذات خدا، شناخت موجود بودن خدا و شناخت اوصاف و افعال خدا. گفته شده بیشترین اختلاف خداشناسان در باب شناخت خدا، اختلاف در صفات الهی است.

از خداشناسی و مباحث مربوط به خدا به الهیات (theology) و علم الهی نیز تعبیر شده است؛ هرچند الهیات گاهی به کل مباحث کلامی نیز اطلاق می‌شود.

مفهوم خدا

واژه فارسی خدا را همچون واژه عربی الله، نام ذات پروردگار دانسته‌اند؛ بلکه گفته شده که خدا معادل واژه عربی الله است و به صورت مفرد و بدون اضافه به چیزی، فقط بر ذات پروردگار اطلاق می‌شود؛ اما در صورت اضافه به کلمات دیگر، در غیر خدا نیز به کار می‌رود مانند کدخدا و ده‌خدا. الله اسم خاص خدا و جامع همه صفات کمالی اوست و فقط درباره او به کار می‌رود.

از نظر برخی محققان،‌ مفهومی که عموم مردم از خدا می‌فهمند و هنگام شنیدن این کلمه به ذهنشان خطور می‌کند، موجودی است که آفریننده جهان است؛ اما ازآنجاکه این معنا از افعال خدا انتزاع می‌شود، فیلسوفان واجب الوجود را برای مفهوم خدا برگزیده‌اند که از ضرورت ذات او حکایت می‌کند.

خدا و خداوند در لغت به معنای صاحب و مالک و بزرگ خانه آمده است. برخی خدا را مخفف «خودآ» یا «خودآینده» به معنای موجودی که خود ‌آمده است، گفته‌اند.

اسماء الله به خط ممتاز سِچکین دُورْدو، خوشنویس ترکیه‌ای.

راه‌ها و انواع خداشناسی

خداشناسی در یک تقسیم‌بندی کلی، به خداشناسی حصولی (واسطه مفاهیم ذهنی) و حضوری (مستقیم و بدون واسطه مفاهیم ذهنی) تقسیم شده است. به گفته محمدتقی مصباح یزدی، در آیات قرآن به هر دو خداشناسی اشاره شده است. آیاتی مانند آیه فطرت، آیه میثاق و آیاتی که دلالت بر رؤیت قلبی خدا دارند،‌ بر خداشناسی حضوری دلالت دارند. هرگونه شناختی که از عبارات قرآن یا استدلال‌های عقلی به دست آید نیز شناخت حصولی به خدا شمرده می‌شود.

در یک تقسیم‌بندی، راه‌های خداشناسی به سه راه عقل، دل و تجربه تقسیم شده است. راه عقل، راهی است که در آن با مدد عقل و استدلال‌های عقلی به شناخت خدا می‌پردازد و خداشناسی عقلی گفته می‌شود. راه دل یا کشف و شهود که انسان با مراجعه به درون و باطن خویش خدای خود را می‌یابد و می‌شناسد. خداشناسی فطری و عرفانی، خداشناسی از راه دل به شمار می‌رود. در راه تجربه، نیز با مشاهده جهان طبیعت و پدیده‌های موجود در آن، به وجود خدا و شناخت اوصاف او پرداخته می‌شود. برخی، خداشناسیِ مسلمانان را به سه دسته کلامی، فلسفی و عرفانی تقسیم کرده‌اند.

خداشناسی فطری

یکی از راه‌های خداشناسی، خداشناسی فطری یا شناخت خدا از راه فطرت بیان شده است. منظور از خداشناسی فطری این است که انسان براساس نوع آفرینش و ساختمان روحی خود، خدا را می‌شناسد و در شناخت خدا نیازی به تحصیل علوم مقدماتی و استدلال ندارد. خداشناسی، خداجویی و خداخواهی و خداپرستی را از امور فطری انسان شمرده‌اند. آیاتی همچون آیه ۳۰ سوره روم معروف به آیه فطرت بر خداشناسی فطری دلالت دارند.

محمدتقی مصباح یزدی، خداشناسی فطری را به خداشناسی فطریِ حصولی و خداشناسی فطریِ حضوری تقسیم کرده است. مقصود از خداشناسی فطری حصولی این است که انسان با عقل فطری و خدادادی خود به وجود خدا پی ببرد و خدا را بشناسد. خداشناسی فطری حضوری نیز آن است که انسان به گونه‌ای آفریده شده که در اعماق قلبش، رابطه عمیقی با خدا دارد و هنگامی که به عمق دل خود توجه کند، آن رابطه را خواهد یافت و خدا را شهود خواهد کرد.

خداشناسی قرآنی

مقالهٔ اصلی: خداشناسی قرآنی

از نظر مصباح یزدی، بهترین راه شناخت خدا، مراجعه به قرآن و شناخت او از طریق معارف قرآن است. نام خاص خدا در قرآن، الله است. گفته شده در خداشناسی قرآنی، وجود خدا مسلم فرض شده و اثبات وجود او مطرح نیست؛ در قرآن افعال گوناگون خدا مورد تأکید است، خدا توصیف نمی‌شود و از صفات او سخن گفته نمی‌شود. بیش از سه چهارم قرآن درباره افعال خداست؛ اینکه خدا چه کرده و چه می‌کند یا چه گفته و خواهد گفت. اسمای الهی هم که در قرآن ذکر شده، به افعال خداوند اشاره دارند نه به اوصاف او. برخی از محققان برآنند که در قرآن بیشتر بر توحید و برتری خدا بر سایر موجودات تأکید شده است. به باور مرتضی مطهری، قرآن مطالعه در خلقت و مخلوقات را یکی از راه‌های شناخت خدا معرفی کرده و آن را تأییدی برای راه فطرت و قلب قرار داده است. صفات گوناگون خدا در قرآن را ذیل سه صفت قدرت، علم و خیر محض بودن دسته‌بندی کرده‌اند.

خداشناسی کلامی

مقالهٔ اصلی: خداشناسی کلامی

برخی از متکلمان مسلمان، خدا و صفاتش را موضوع و محور علم کلام دانسته و علم کلام را به علمی که از ذات و صفات الهی بحث می‌کند، تعریف کرده‌اند. مباحث مطرح شده در کلام اسلامی درباره خدا را در سه دسته طبقه‌بندی کرده‌اند: اثبات وجود خدا، یگانگی خدا و صفات خدا. مباحثی همچون رؤیت خدا، خلق قرآن، جبر و اختیار، مسئله شر و لطف خدا ذیل صفات خدا بحث می‌شوند.

به گفته محمد مجتهد شبستری، کلام‌پژوه و روشن‌فکر دینی، متکلمان مسلمان در مباحث خداشناسی خود از روش قرآن پیروی نکرده‌اند؛ هرچند درباره همان موضوعاتی که در قرآن آمده، سخن گفته‌اند. از نظر شبستری، متکلمان درصدد این نبودند که خدای قرآن را تبیین کنند؛ بلکه آنها به جهت تأثیرپذیرفتن از اندیشه‌های فلسفی-دینی عصر خود، درصدد پاسخ به شبهات و پرسش‌هایی بودند که درباره خدا از سوی پیروان دیگر ادیان یا فیلسوفان مطرح می‌شد. در کلام اسلامی به اثبات وجود خدا پرداخته و به جای بحث از افعال خدا، از ذات و صفات خدا سخن گفته شد. متکلمان تعبیراتی درباره خدا به کار برده‌اند که در قرآن نیامده است.

خداشناسی فلسفی

مقالهٔ اصلی: خداشناسی فلسفی

خدا همواره یکی از مهم‌ترین مفاهیم در تاریخ فلسفه بوده و خداشناسی بخش عمده‌ای از مباحث فیلسوفان مسلمان را به خود اختصاص داده است. در خداشناسی فلسفی، افزون بر اثبات وجود خدا با دلایل فلسفی و عقلی، صفات خدا و دیگر مسائل مربوط به خدا نیز با عقل اثبات می‌شود. محور خداشناسی در فلسفه اسلامی مفهوم واجب الوجود است و فیلسوفان مسلمان عنوان واجب الوجود را به جای واژه خدا یا الله به کار می‌برند.

مرتضی مطهری، خداشناسی از راه عقل و فلسفه را از دشوارترین و کامل‌ترین راه‌های خداشناسی به شمار آورده‌ و براین باور است خداشناسی و مسائل پیرامونی آن تنها از راه عقل و فلسفه است که می‌تواند به صورت یک علم کارآمد، پاسخگوی همه مسائل مورد نیاز بشر درباره خدا باشد. برخی نیز برآنند خداشناسی و بحث از خدا، اساساً مسئله و بحث فلسفی است.

گفته شده در سنت فلسفه اسلامی، یعقوب بن اسحاق کندی، از فیلسوفان مسلمان قرن سوم قمری، برای نخستین بار فلسفه را به علم به علت اُوْلی (خدا) تعریف کرد و سایر مباحث فلسفی را ذیل شناخت خدا قرار داد. ابن‌سینا نیز هدف فلسفه را شناخت خدا دانسته است. محمدتقی مصباح یزدی، فیلسوف شیعه قرن چهاردهم شمسی، خداشناسی را ارزشمندترین و برترین علوم فلسفی می‌داند. در کتاب‌های فلسفه اسلامی، بخشی به خداشناسی اختصاص دارد که «الهیات بالمعنی الاخص» نامیده می‌شود.

خداشناسی عرفانی

مقالهٔ اصلی: خداشناسی عرفانی

خدا در عرفان دینی، مفهومی محوری است تا جایی که گفته شده عرفان در ادیان ابراهیمی چیزی جز تلاش برای شناخت خدا و رسیدن به او نیست. خداشناسی عرفانی را مبتنی بر نظریه وحدت شخصی وجود دانسته‌اند. این نظریه ویژگی اصلی خداشناسی عرفانی به شمار می‌رود. طبق این نظریه، یک وجود نامتناهی، تمام هستی و واقعیت در همه سطوح و مراتب را پر کرده و جایی برای دیگری باقی نگذاشته است. آن وجود نامتناهی همان خداست. خداشناسی عرفانی، متوقف بر تزکیه و تصفیه قلب و کشف و شهود است و عارف در شناخت خدا با عقل و استدلال و تفکر سروکار ندارد. ازاین‌رو، خداشناسی عرفانی را شخصی (خصوصی) شمرده‌اند که برای دیگران قابل انتقال و تعلیم و تعلّم نیست. از نظر اهل عرفان، خدا ورای اندیشه و عقل بشری است و شناخت کلامی و فلسفیِ خدا، شناخت سطحی و مرتبه پایین‌تر از شناخت عرفانی است.

برخی از منتقدان فلسفه و عرفان، خداشناسی فلسفی و عرفانی را مخالف خداشناسی دینی و وحیانی و خدای فلسفه و عرفان را متفاوت از خدای دین پنداشته‌اند. غلامرضا فیاضی، از اساتید فلسفه اسلامی در قم، این سخن را بی‌اساس دانسته و معتقد است خدای فلسفه و فیلسوف همان خدایی است که اسلام و قرآن و روایات از آن به الله تعبیر می‌کنند. فیلسوف به دنبال شناخت خدای قرآن و روایات است. عبدالرسول عبودیت، از اساتید فلسفه اسلامی در قم، معتقد است با توجه به ویژگی‌هایی که در متون دینی و فلسفی برای خدا بیان شده، خدای فلسفه دقیقاً همان خدای دین (الله) است.

آیا شناخت خدا ممکن است؟

گفته شده عموم فیلسوفان مسلمان و متکلمان امامیه، شناخت ذات و حقیقت خداوند را ناممکن دانسته‌اند. در احادیث متعددی نیز بر عدم امکان شناخت ذات خدا تأکید شده است. دلیل عدم امکان شناخت ذات خدا این است که ذات خداوند نامتناهی است و هیچ مفهوم، مثل و مانندی ندارد. از سوی دیگر، شناخت مستلزم نوعی احاطه علمی بر معلوم است. ازآنجاکه موجود محدود (انسان) نمی‌تواند بر موجود نامحدود (خدا) احاطه یابد، شناخت ذات خدا ناممکن است. با این حال، بیشتر فیلسوفان و متکلمان مسلمان عقل انسان را در شناخت اسما و صفات و افعال الهی توانمند می‌دانند؛ گرچه طرفداران نظریه تعطیل صفات، معتقدند عقل انسان راهی به شناخت خدا و صفات و افعال الهی ندارد. ازاین‌رو، باید به صفاتی که در قرآن و روایات ذکر شده، بدون علم به معنای حقیقی آنها اعتراف کرد و ایمان آورد. برخی از الهی‌دانان نیز قائل به الهیات سلبی بوده و براین باورند که فقط به شیوه سلبی درباره خدا و صفات او می‌توان سخن گفت؛ زیرا خداوند شبیه هیچ مخلوقی نیست. مشهور معتزله، ملا رجبعلی تبریزی و شاگردش قاضی سعید قمی، از عارفان شیعی قرن دوازدهم قمری، را از طرفداران الهیات سلبی شمرده‌اند.

به گفته مصباح یزدی،‌ وجود شمار فراوان آیات قرآن پیرامون صفات خدا و نیز تشویق قرآن به تفکر و تدبر در آیات قرآن، تردیدی باقی نمی‌گذارد که انسان باید توان فهم و درک صفات الهی را داشته باشد؛ در غیر این صورت، آیات فراوانی از قرآن بیهوده خواهد بود.

درباره امکان شناخت خداوند از طریق عقل دو دیدگاه کلی مطرح شده است: عقل‌گرایان همچون فیلسوفان مسلمان و متکلمان امامیه و معتزله، شناخت خدا را ممکن و ظاهرگرایانی همچون حنابله و اهل‌حدیث و اخباریون شیعه مانند محمدامین استرآبادی و حس‌گرایانی همچون اقبال لاهوری و مهندس بازرگان، عقل بشر را از معرفت خدا ناتوان دانسته‌اند. نقدهای مختلفی به دیدگاه دوم مطرح و گفته شده شناخت خداوند ممکن است و انسان می‌تواند با عقل و تفکر عقلی خدا را بشناسد؛ هرچند شناخت انسان به خدا محدود و شناخت حقیقت خدا خارج از توان عقل انسان است. عارفان مسلمان نیز گاه به مخالفت با شناخت عقلی خدا و گاه به تحقیر آن پرداخته‌اند.

اثبات وجود خدا

مقاله‌های اصلی: اثبات خدا و برهان‌های اثبات خدا

درباره اینکه آیا در قرآن برای اثبات خدا، استدلالی ذکر شده است یا خیر، اختلاف‌نظر هست. از نظر علامه طباطبایی، قرآن اصل وجود خدا را بدیهی و مسلم می‌داند و برای پذیرفتن وجود او نیازی به برهان و استدلال‌ورزی نمی‌بیند. او معتقد است در قرآن، هرجا از خدا سخن گفته شده، درباره صفات او مانند توحید است نه اثبات وجود او. ناصر مکارم شیرازی، مفسر قرآن، نیز براین باور است براساس آیات قرآن،‌ رسالت اصلی پیامبران، زدودن آثار شرک و بت‌پرستی بوده نه اثبات وجود خدا؛ زیرا وجود خدا در فطرت هر شخص نهفته است؛ اما به گفته محمدتقی مصباح یزدی، بسیاری از مفسران، آیات متعددی را ناظر به اثبات وجود خدا دانسته و مفاد آنها را به صورت برهان‌هایی درآورده‌اند که بازگشت بیشتر آنها به برهان نظم است. از نظر مصباح یزدی، هرچند قرآن وجود خدا را بی‌نیاز از استدلال دانسته و به درصدد اثبات وجود خدا برنیامده است؛ ولی می‌توان از آیات قرآن، استدلال‌هایی برای اثبات خدا به دست آورد.

درباره اثبات‌پذیر یا اثبات‌ناپذیر بودن وجود خدا دیدگاه‌های مختلفی ارائه شده است. برخی به صورت کلی وجود خداوند را اثبات‌پذیر و اثبات‌شده می‌دانند. گروهی همچون عارفان، اثبات‌پذیری وجود خدا از طریق عقل را نفی می‌کنند و معتقدند خدا را از راه دل و شهود باید شناخت نه از طریق عقل. خداناباوران نیز وجود را عقلاً اثبات‌ناپذیر می‌دانند.

بعضی از فیلسوفان وجود خدا را بدیهی و بی‌نیاز از اثبات دانسته‌اند. برای نمونه علامه طباطبایی با بدیهی شمردن وجود خدا، برهان‌های اثبات خدا را توجه و تنبیه به آن امر بدیهی می‌داند. آیه «أَ فِی اللَّهِ شَکُّ فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْض‏؛ آيا در خدا که آفریننده آسمان‏‌ها و زمین است، تردید هست؟» را اشاره بر بدیهی بودن خدا دانسته‌اند. به نظر مصباح یزدی، همه فیلسوفان و متکلمان مسلمان معتقدند که علم حصولی به خدا از طریق برهان عقلی و فلسفی ممکن است و برهان‌های متعددی نیز برای آن ارائه کرده‌اند. برخی از برهان‌های اثبات خدا که در سنت کلام و فلسفه اسلامی مورد توجه قرار گرفته‌اند، از این قرارند: برهان امکان و وجوب، برهان صدیقین، برهان نظم، برهان علیت، برهان معجزه، برهان حدوث، برهان حرکت و برهان فسخ عزائم. ابن‌سینا برهان امکان و وجوب و ملاصدرا برهان صدیقین را بهترین و مطمئن‌ترین برهان دانسته‌اند.

نام‌های خدا

مقالهٔ اصلی: اسما و صفات خدا

نام‌های خداوند در قرآن را ۱۳۲ مورد برشمرده‌اند. در برخی روایات، نام‌های خداوند ۹۹ اسم ذکر شده است. در دعای جوشن کبیر، هزار اسم برای خداوند نام برده شده است. شایع‌ترین اسامی خدا در قرآن، الله، اله و رب گفته شده است.

به گفته علی‌اکبر دهخدا در لغت‌نامه دهخدا،‌ در ادبیات مذهبی فارسی نیز کلمات و اسامی فراوانی برای خدا به کار رفته که برخی از آنها عبارتند از: آفریدگار، آفریننده، باراِلٰه، بارپروردگار، باری تعالی، باری، اِله، اَللّٰه، جهان‌آرا، جهان‌آفرین، پروردگار، جهان‌داور، حضرت احدیت، پاک‌داد، جان‌آفرین، حضرت کبریائی، حضرت عزت، چاره‌ساز، جهان‌بان، ایزد متعال، گیتی آرای، یزدان، دادآفريد، دادآور، دادگر، دادار، داور، سبب‌ساز.

به گفته جعفر سبحانی، متکلم شیعه، بسیاری از متکلمان و مفسران مسلمان، اسم‌های خدا را توقیفی دانسته‌اند؛ یعنی معتقدند انسان مجاز نیست غیر از اسما و صفاتی که در قرآن و روایات برای خدا ذکر شده، نام یا صفت دیگری را به او نسبت دهد.

احترام به اسمای الهی را واجب و مسّ نام‌های خدا بدون طهارت را حرام دانسته‌اند.

صفات و افعال خدا

مقاله‌های اصلی: صفات ذاتی خدا، صفات فعلی خدا، صفات ثبوتیه خدا، و صفات جمال و جلال الهی

گفته می‌شود با توجه به کمالات نامتناهی خداوند، هرگونه مفهومی که دلالت بر کمال داشته باشد و مستلزم نقص و محدودیت نباشد، قابل اطلاق و صدق بر خداوند است. در مقابل، هر مفهومی که دلالت بر نقص و محدودیت داشته باشد، از خداوند نفی می‌شود. صفات خدا از جهات مختلف به صورت تقسیم‌‌بندی‌های گوناگون ذکر شده‌اند. ازجمله تقسیم‌بندی‌های رایج عبارتند از:

• صفات ثبوتی و سلبی: صفات ثبوتی، به صفاتی گفته می‌شود که کمالی از کمالات را برای خداوند اثبات می‌کنند. در مقابل، صفات سلبی، صفاتی‎‌اند که بر سلب و نفی نقص و محدودیت از ذات خداوند دلالت دارند. به صفات ثبوتی، صفات جمالیه و به صفات سلبی، صفات جلالیه نیز گفته می‌شود. به گفته جعفر سبحانی، متکلمان مسلمان صفات ثبوتی یا جمالی را منحصر در هشت صفت کرده‌اند: حیات، علم، قدرت، سمع،‌ بصر، اراده، تکلم و غنی (بی‌نیازی). صفات سلبی را نیز منحصر در هفت صفتِ نفی جسمانیت، نفی جوهر بودن، نفی عَرَض بودن، دیده نشدن، مکان‌مند نبودن،‌ حالّ در غیر نبودن و عدم اتحاد با چیزی دانسته‌اند.
• صفات ذاتی و فعلی: صفات ذاتی، صفاتی هستند که در توصیف ذات الهی به آنها، تصور ذات کافی است. این صفات از ذات الهی انتزاع می‌شود. حیات، علم و قدرت، مهم‌ترین صفات ذاتی شمرده شده‌اند. به صفاتی که از نوعی رابطه میان خدا و مخلوقاتش انتزاع می‌شود، صفات فعلی گفته می‌شود؛ مانند خالقیت، رازقیت، ربوبیت و الوهیت.

به باور مصباح یزدی، تمام کارهای خداوند مانند آفرینش جهان و انسان، رزق و هدایت در خلق و تدبیر خلاصه می‌شود و این دو، عام‌ترین مفاهیمی هستند که بر افعال الهی صدق می‌کنند. براساس توحید در خالقیت، خداوند همه موجودات جهان را آفریده و به مقتضای توحید در ربوبیت، خداوند تدبیرکننده جهان و همه موجودات است. اشاعره، خدا را خالق همه افعال انسان می‌دانند؛ اما معتزله معتقدند خداوند افعال انسان را به خود آنها واگذار کرده و انسان، خالق افعالش است. شیعیان و فلاسفه بر این باورند که انسان، فاعل کارهایش است؛ اما مستقل نیست.

یگانگی و یکتایی خدا

مقالهٔ اصلی: توحید

توحید به معنای اعتقاد به یگانگی خدا، اساسی‌ترین آموزه اسلامی و ریشه تمام معارف اسلامی، و هدف مشترک همه پیامبران دانسته شده است. هدف دین و هدف اصلی قرآن را نیز اثبات توحید دانسته‌اند. علامه طباطبایی معتقد است از دیدگاه قرآن، دین و همه معارف دینی، بر توحید استوارند. توحید اصل است و سایر معارف دینی فروع و شاخ و برگ‌های آن‌اند.

خوشنویسی شعار توحیدی «لا اله الا الله»، بخط محمد ازوچای، خوشنویس ترکیه‌ای

در آیات متعددی از قرآن و با تعابیر گوناگون درباره توحید سخن گفته شده است ازجمله: «لا إله إلّا الله»، «لا إله إلّا هو»، «إلهُکُم إلهٌ واحِد» و «ما مِن إلهٍ إلّا الله» و «قُل هُوَ اللهُ أحَد».

برای توحید مراتب و اقسام گوناگونی بیان شده است که برخی از آنها عبارتند از: توحید در ذات، توحید در صفات، توحید در افعال (توحید در خالقیت، توحید در ربوبیت)، توحید در عبادت. برخی از اندیشمندان مسلمان، توحید را به دو بخش نظری (مربوط به عالم شناخت) و عملی (مربوط به حوزه عمل) تقسیم کرده‌اند.

برخلاف موحدان، دوگانه‌پرستان (ثنویون) جهان را دارای دو مبدأ و دو خدا می‌دانند: خدای خیر (یزدان) و خدای شر (اهریمن). به گفته عبدالله جوادی آملی، آنان براساس اصل سنخیت و سازگاری علت و معلول، معتقدند در جهان، موجودات متضادی مانند نور و ظلمت و خیر و شر وجود دارد. ازاین‌رو، خالق هر کدام باید متناسب با آنها باشد. بنابراین جهان دارای دو خدای خیر و شر است.

خداشناسی تطبیقی مذاهب اسلامی

خداشناسی فرقه‌های کلامی اسلامی با توجه به روش کلامی آنها مختلف گزارش شده است. روش شیعیان در خداشناسی را،‌ روش میانه و اعتدالی گفته‌اند؛ یعنی تبیین و استدلال بر پایه عقل و وحی در کنار یکدیگر. آنان علی‌رغم پذیرش اصالت و اعتبار عقل، محدودیت‌های آن را نیز می‌پذیرند. ازاین‌رو، گفته شده در خداشناسی شیعه نه نشانی از تشبیه است و نه تعطیل. همین ویژگی را امتیاز شیعه نسبت به دیگر مذاهب بیان کرده‌اند. شیعیان امامیه خدا را یکتا و بی‌همتا دانسته و هیچ گونه ترکیب و کثرتی در ذات او قائل نیستند. ازاین‌رو، آنان به همه مراتب توحید معتقدند. توحید صفاتی شیعه با معتزله را متفاوت شمرده‌اند؛ زیرا معتزله ذات خدا را خالی از هر گونه صفت می‌داند؛ برخلاف شیعه که معتقد به عینیت صفات با ذات الهی است. توحید افعالی شیعه نیز با توحید افعالی اشاعره متفاوت تلقی شده؛ زیرا براساس توحید افعالی اشاعره، همه افعال انسان مستقیم از جانب خداست و موجودات جهان خالق افعال خود نیستند؛ اما طبق توحید افعالی شیعه، افعال اختیاری انسان در طول فعل خداوند بوده و هم به خدا و هم به انسان منسوب هستند.

اهل‌حدیث که با استدلال عقلی مخالف و نقل‌گرا و ظاهرگرا هستند، براین باورند که در بحث خداشناسی به هر چه در قرآن و احادیث آمده، باید بدون تأویل و تفسیر ایمان آورد، ازجمله استوای خدا بر عرش. اهل‌حدیث با آنکه خدا را جسمانی و مکان‌مند نمی‌دانند، او را در قیامت قابل رؤیت می‌دانند. برخی از فرقه‌های کلامی اهل‌سنت مانند مُجَسّمه و کَرّامیّه، خداوند را جسمانی و مکانمند توصیف کرده و معتقدند دیدن خدا در دنیا و آخرت ممکن است.

متکلمان معتزلی با روش عقل‌گرایی، خداوند را نه جسم می‌دانستند و نه عَرَض؛ بلکه او را خالق جواهر و اعراض توصیف می‌کردند که با هیچ یک از حواس ظاهری قابل درک نیست، مکان ندارد و در دنیا و آخرت نیز قابل مشاهده نیست. آنان قدیم بودن صفات ذات و نیز زائد بودن صفات بر ذات را منکرند. توحید صفاتی را مشخصه مکتب معتزله شمرده‌اند.

اشاعره نیز خدا را جسمانی و مکان‌مند نمی‌دانند؛ اما معتقدند خدا در آخرت با چشم سر دیده می‌شود. از نظر متکلمان اشعری، ذات خداوند دارای صفاتی چون اِستوای بر عرش، دارای دست، صورت و چشم است؛ ولی چگونگی این صفات برای ما روشن نیست و صفات الهی از اساس با صفات انسان متفاوت است. آنها صفات ذات را مانند ذات خدا قدیم می‌دانند. ازاین‌رو، قائل به قدمای هشت‌گانه هستند. مشخصه مکتب اشاعره را توحید افعالی دانسته‌اند.

سَلَفیّه، شناخت عقلی خدا و صفاتش را ناممکن می‌دانند و برای شناخت خدا به ظاهر قرآن و سنت و آرای سلف بسنده می‌کنند. پیروان سلفیه، معتقدند شناخت خدا در دنیا ممکن نیست؛ اما در آخرت خدا را به ذاتش می‌توان شناخت؛ زیرا خدا در آخرت قابل مشاهده است. با این حال، آنان اثبات خدا را ممکن می‌دانند و از راه‌هایی مانند تأمل در مخلوقات و براهینی همچون فطرت و برهان حدوث به اثبات آن می‌پردازند. خدای سلفیه را دارای صورت، دست و پا، گوش، چشم و مکان‌مند توصیف کرده‌اند؛ خدای آنان در آسمان است. باورهای سلفیه در قرن دوازدهم قمری از سوی وهابیت احیا و ترویج شد. وهابیان در مباحث خداشناسی بیشتر بر روی توحید عبادی تأکید دارند و با تفسیر خاصی از آن، پیروان مذاهب دیگر را تکفیر می‌کنند.

انکار خدا

مقالهٔ اصلی: الحاد

مادی‌گرایانی که هستی را برابر با ماده می‌دانند، وجود خدا را به عنوان موجود غیرمادی و فراطبیعی انکار می‌کنند. این ادعا گزاف و بی‌دلیل شمرده شده و گفته شده تجربه حسی و مادی در ماورای قلمروی خودش (یعنی ماورای طبیعت) نمی‌تواند چیزی را اثبات یا نفی کند. محمدتقی مصباح یزدی، براهین اثبات خدا برای بطلان برابری هستی با ماده را کافی می‌داند. همچنین با توجه به امکان ذاتی وجود خدا، گفته شده منکر خدا باید همه براهین اثبات خدا را رد و سپس دلایلی برای انکار او اقامه کند.

از نظر مرتضی مطهری، اندیشه مادی‌گرایی و انکار خدا در همه دوره‌ها بوده و پیش از اسلام در دوران جاهلیت نیز وجود داشته است. از قرن دوم قمری، مادی‌گراها آزادانه اندیشه‌های خود را ابراز و ترویج می‌کردند و حتی در مسجد الحرام و مسجد النبی نیز به گفتگو و بحث می‌پرداختند. با این حال، در هیچ دوره‌ای در جهان اسلام، شخصیت برجسته‌ای منکر خدا و طرفدار مادی‌گرایی نبوده است. به باور او، در قرن بیستم با ترجمه کتاب‌های مادی‌گرایان، این اندیشه در جهان اسلام جانی تازه گرفت و پیروانی به دست آورد؛ اما به زودی بی‌پایگی آن ظاهر و معلوم گشت که منکران خدا در جهان اسلام، جز تکرار مطالب همیشگی، پاسخی در برابر خداباوران ندارند. به گفته مطهری و جعفر سبحانی، مادی‌گرایی به دنبال رنسانس علمی و عصر روشنگری، در قرن هجده و نوزده میلادی در اروپا رواج پیدا کرد؛ اما در قرن بیستم به افول گرایید. انکار خدا را باوری همواره در اقلیت و خداباوری را اندیشه‌ای رایج در میان اقوام و ملت‌های گوناگون دانسته‌اند.

مواردی مانند نارسایی مفاهیم کلیسا درباره خدا و خشونت‌های آن در قبال دانشمندان، نارسایی مفاهیم فلسفی غرب درباره خدا، نارسایی برخی از مفاهیم اجتماعی و سیاسی، اظهارنظر غیرمتخصصین درباره خدا و معرفی اشتباهِ خدا، زهدمآبی و تعلیمات خلاف حقیقت برخی از مبلغان دین، نظریه تکامل، جایگزینی تجربه‌گرایی به جای عقل‌گرایی و نامناسب بودن محیط اجتماعی و اخلاقی را ازجمله علل و عوامل گرایش به مادی‌گرایی و انکار خدا ذکر کرده‌اند.

در دوران نخستین اسلامی به منکران خدا، دهری، زندیق یا ملحد گفته می‌شد؛ چنانکه الحاد و آتئیسم نیز در مباحث الهیاتی جدید برای خداناباوری به کار می‌رود.

کتاب راه خداشناسی و شناخت صفات او نوشته جعفر سبحانی

کتاب‌شناسی

کتاب‌های متعددی پیرامون خداشناسی نگارش و منتشر شده است که برخی از آنها عبارتند از:

• راه خداشناسی و شناخت صفات او نوشته جعفر سبحانی. این کتاب درصدد توضیح اصول اساسی خداشناسی با صورت علمی و منطقی بوده و با هدف عرضه صحیح و به روز عقاید مذهبی نگارش و از سوی انتشارات مکتب اسلام منتشر شده است.
• خداشناسی (مجموعه کتب آموزشی معارف قرآن)، محمدتقی مصباح یزدی، این کتاب که درس‌های پیاده شده مصباح یزدی است، نخستین جلد از مجموعه معارف قرآنی است که به شناخت خدا، توحید و صفات و افعال او می‌پردازد. این کتاب نخستین بار در سال ۱۳۸۹ش از سوی مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمينى چاپ شده است.

«خداشناسی» اثر عبدالرسول عبودیت و مجتبی مصباح، «درآمدی بر خداشناسی فلسفی» نوشته محسن جوادی، «خداشناسی (پاسخ به شبهات کلامی)» اثر محمدحسن قدردان قراملکی، «خدا در حکمت و شریعت» تألیف محمدحسن قدردان قراملکی، «خدا در اندیشه انسان» پنج سخنرانی پیاده‌شده از مرتضی مطهری، «خدا در اندیشه بشر» اثر عبدالله نصری و «فلسفه الهیات بالمعنی الاخص؛ درآمدی بر خداشناسی فلسفی» به قلم مهدی عبداللهی از دیگر کتاب‌هایی است که پیرامون خداشناسی منتشر شده است.

پیوند به بیرون

• مدخل خدا در دائرة المعارف بزرگ اسلامی.