 | این مقاله نیازمند گسترش است. لطفاً اگر تخصص و توانایی گسترش این مقاله را دارید، آن را بهبود بخشید. |
قَرمَطیان یا قَرامطه یکی از شاخه‌های فرقه مذهبی اسماعیلیه است. پیروان این فرقه به مهدویت محمد بن اسماعیل اعتقاد داشتند و از پذیرش ادعای امامت خلفای فاطمی سرباز زدند. موسس این فرقه در آغاز یکی از داعیان دعوت اسماعیلی بود که فعالیت تبلیغی خود را در عراق به سال ۲۶۱ هجری آشکار کرد و مبلغانی به سرزمین‌های مختلف فرستاد. با ظهور خلافت فاطمی، بیشتر اسماعیلیان امامت آنان را پذیرفتند و از قرمطیان جدا شدند، با این حال قرمطیان تا مدت‌ها به حیات خود ادامه دادند و در بحرین دولت مقتدری تاسیس کردند که حدود دو قرن بر پا بود و همواره تهدیدی برای خلافت عباسی به شمار می‌رفت.
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | حمدان |
| قدمت | قرن دوم قمری |
| گستره جغرافیایی | بحرین و شام |
| حکومت‌ها | حکومت در بحرین |
| اطلاعات دینی | |
| از فرقه‌های | اسماعیلیه |
| باورها | اعتقاد به مهدویت محمد بن اسماعیل |
| شخصیت‌ها | |
| اجتماعی | ابوسیعد جنابی |
پیدایش
بیشتر گزارش‌های تاریخی، ریشه پیدایش قرامطه را به فعالیت‌های یکی از داعیان و پیروان اسماعیلیه به نام حَمْدان بن اَشْعَث مشهور به قرمط نسبت می‌دهند. درباره ریشه و معنای واژه قرمط آگاهی دقیقی در دست نیست. بر اساس برخی منابع این واژه ریشه‌ای نَبَطی دارد و از لقب حَمْدان که خود مردی نبطی بوده و با لقب قرمطویه شناخته می‌شد اخذ شده است. بر اساس گزارشی، اصل این واژه نبطی، کَرمیتیه به معنای سرخ رو بوده است و بر اساس گزارش دیگر این لقب به دلیل کوتاهی قد و کوتاهی قدم‌های قرمط به او داده شده است. برخی از پژوهشگران ریشه این واژه را یونانی و ماخوذ از کلمه کرمتا دانسته‌اند که نوعی نوشتار و خط بوده است.[۱]
حمدان فعالیت تبلیغی خود را در کوفه و در سال ۲۶۱ قمری آغاز کرد، هر چند بر اساس برخی شواهد تاریخی نام قرامطه پیشتر شناخته شده بود.[۲] بیشتر منابع تاریخی بر این اتفاق نظر دارند که حمدان قرمط فردی زاهد و عابد بود و به دلیل همین اخلاق زاهدانه توانست پیروان زیادی را گرد آورد.
ویژگی اجتماعی
پیروان حمدان را بیشتر گروه کشاورزان و پیشه‌وران عراق تشکیل می‌دادند که از نظر اقتصادی و اجتماعی محروم بودند. از این رو برخی از پژوهشگران، نارضایتی طبقات فقیر جامعه را از عدم تساوی طبقاتی و اقتصادی، از عوامل اساسی توفیق قرمطی در جذب این گروه دانسته و به شباهت این جنبش با شورش زنگیان که در همان دوران در اطراف عراق گرفتاری بزرگی برای عباسیان به وجود آورده بود، اشاره کرده‌اند.[۳]
برخی از نشانه‌ها در نهضت قرامطه برخی از نویسندگان معاصر را بر آن داشته تا این نهضت را از نخستین نمونه‌های گروه‌های کمونیستی ارزیابی کنند. بر اساس برخی گزارش‌ها، قرمطیان بین خود مالکیت شخصی نداشتند و همه اموال خود را به حمدان می‌سپردند که بینشان تقسیم می‌شد. برخی گزارش‌های قدیم منابع مخالف قرمطیان، آنان را به اشتراک زنان نیز متهم کرده‌اند.[۴]
رشد فعالیت‌ها
در این دوران خلافت عباسی گرفتار قیام زنگیان بود و با توجه به آشفتگی عراق، حمدان توانست پیروان خود را زیاد کند و پس از مدتی دار الهجره‌ای در کلواده عراق بنا کرد و پیروان خود را مسلح کرد. حمدان بن قرمط، داعیان و یارانی را به مناطق مختلف فرستاد. یار نزدیک او عبدان بود که همراه با خودش در عراق به تبلیغ آیین اسماعیلی می‌پرداخت. حمدان مبلغانی به سایر مناطق فرستاد و از جمله در شام زکرویه و در بحرین ابو سعید جَنّابی توانستند پیروان قرامطه را بیشتر کنند.
جدایی از فاطمیان
حمدان قرمط در آغاز یکی از داعیان اسماعیلی و پیروان او بخشی از دعوت عمومی اسماعیلیه بودند که تنها به دلیل انتساب به حمدان قرمط به این نام شهرت داشتند و ارتباط نزدیکی با داعیان دیگر اسماعیلی از جمله ابن حوشب در یمن داشتند.
در سال ۲۸۶ ق. هنگامی که عبیدالله مهدی به رهبری مرکزی فاطمیان رسید و ادعای امامت کرد، حمدان به او اعتراض کرد و امامت او را انکار کرد و به این ترتیب از وفاداران به عبیدالله که بعدها در مصر حکومت فاطمیان را پایه ریزی کردند جداشد. حمدان مدتی بعد ناپدید شد و عبدان نیز به دست طرفداران عبیدالله به قتل رسید.
بعد از این ماجرا اسماعیلیه به دو دسته تقسیم شدند. شاخه‌ای پیرو عبیدالله باقی ماندند. آنان معتقد بودند امامت بعد از محمد بن اسماعیل در نسل او ادامه یافته و در دست تعدادی از امامان مخفی بوده است که ناشناس به زندگی خود ادامه می‌داند و خود عبیدالله از نسل امامان و امام حاضر اسماعیلی است.[۵] این عقیده نسبت به عقاید اسماعیلیان تا آن دوران تازگی داشت. عقیده رایج این بود که محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق(ع)، مهدی است و نمرده و رجعت خواهد کرد.[۶]
قرامطه در شام
به باور محققان، قرامطه پس از ظهور خود در قرن سوم قمری، بیش از یک قرن در مناطق گوناگونی مانند یمن، عراق و بخش‌هایی از ایران و آسیای میانه، به حیات خود ادامه دادند. [۷] به گزارش منابع، در شام، زکرویه پسر مهرویه (درگذشتهٔ ۲۹۴ق) - که از فرستادگان حمدان بود که در ابتدا، ادعای امامت عبیدالله مهدی (خلیفهٔ نخست سلسلهٔ فاطمیان) را پذیرفته بود و بنابر روایاتی، همو بود که عبدان را کشت - بعد از مدتی از عبیدالله جدا شد و به قرامطه پیوست و شورش بزرگی در شام به راه انداخت. زکرویه در سال ۲۹۴ق. از عباسیان شکست خورد و کشته شد.[۸]
پس از مدتی پایگاه قرمطیان به بحرین منتقل شد؛ چرا که یکی از داعیان قرمطی به نام ابو سعید جنابی توانسته بود حکومت مستقلی را در آنجا تشکیل دهد.
حکومت قرمطیان در بحرین
ابو سعید جنابی را حمدان به منطقه بحرین فرستاد و ابو سعید با جلب نظر برخی از قبایل منطقه مانند بخشی از قبیله ربیعه، دولتی را در آنجا تشکیل داد و در ۲۸۷ ق توانست نیروهای خلیفه، که برای سرکوب آنان به این منطقه آمده بودند را شکست دهد. در سال ۲۹۰ هجری قمری چند شهر مهم و پایتخت بحرین به دست قرامطه افتاد. دولت قرامطه در بحرین حدود دو قرن دوام آورد. دامنه نفوذ آنان در برخی اوقات، از یک سو تا مکه و مدینه و از سوی دیگر تا شهرهای جنوبی عراق مانند بصره گسترش داشت.[۹]
حمله به مکه و ربودن حجر الاسود
سلیمان بن ابی سعید حسن بن بهرام جنابی هجری مشهور به ابوطاهر قرمطی(زاده ۲۹۴ق) در گناوه پس از کشته شدن پدرش ابوسعید و تثبیت قدرت در هشتم ذی الحجه (روز ترویه) سال ۱۳۱۷ هجری قمری به مکه حمله کرد و سپاهیانش به کشتار حاجیان در کوچه‌های مکه، مسجدالحرام و درون کعبه پرداختند. آنان ۱۷۰۰ نفر از حاجیان را در حال طواف کشتند.[۱۰] براساس گزارش رسول جعفریان در آثار اسلامی مکه و مدینه در سال ۳۱۷ قمری یکی از فرقه های منسوب به اسماعیلیان که به قرامطه شهرت داشت، حجرالاسود را از کنار کعبه برداشت و به احساء برد. اين گروه به مدت ۲۲ سال ـ چهار روز کم ـ تا سال ۳۳۹ هجری قمری سنگ را در آنجا نگاه داشتند و سپس در عید قربان همین سال، آن را به جای نخست باز گرداندند. [۱۱]
پانویس
- ↑ برای اطلاعات بیشتر درباره نام قرامطه نک: زکار، الجامع فی اخبار القرامطه، ۲۰۰۷م، ج۱، ص۱۱۷-۱۲۰؛ رضازاده لنگرودی، «جنبش قرمطیان بحرین»، ص۱۶-۱۸.
- ↑ مادلونگ، قرمطی، در نهضت قرامطه، ص۳۸
- ↑ برتلس، ناصر خسرو و اسماعیلیان، ۱۳۴۶ش، ص۸۰-۸۱.
- ↑ نک: لوئیس، تاریخ اسماعیلیان، ۱۳۶۲ش، ص۱۲۲-۱۲۳.
- ↑ دفتری، غزالی و اسماعیلیه، ص۱۸۲-۱۸۳.
- ↑ اشعری، مقالات الاسلامیین، ۱۴۰۰ق، ص ۲۶؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۷۲.
- ↑ دفتری، معجم التاریخ الاسماعیلی، ۲۰۱۶، ص۲۲۹.
- ↑ دفتری، معجم التاریخ الاسماعیلی، ۲۰۱۶، ص۱۵۶.
- ↑ دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ۱۳۸۶ش، ص۱۴۱.
- ↑ ابن کثیر، البدایه والنهایه، دار إحياء التراث العربي - بيروت - لبنان، ج۱۱، ص۱۸۲.
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه،۱۳۸۱ش، ص۹۵.
یادداشت
منابع
- ابن کثیر، البدایه والنهایه، المحقق :علي شيري، الناشر دار إحياء التراث العربي - بيروت - لبنان، بی تا.
- اشعری، علی بن اسماعیل، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، بیروت، دار النشر، ۱۴۰۰ق.
- برتلس، آی.ی، ناصر خسرو و اسماعیلیان، ترجمه ی.آرین پور، تهران، انتشارات نباد فرهنگ ایران، ۱۳۴۶ش.
- ،جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، نشر مرکز تحقیقات حج، ۱۳۸۱ش.
- دفتری، فرهاد، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، تهران، نشر پژوهش فرزان روز، چاپ پنجم، ۱۳۸۶ش.
- دفتری، فرهاد، معجم التاریخ الإسماعیلی، ترجمه: سیف الدین القصیر، بیروت، دار الساقی، ۲۰۱۶م.
- رضازاده لنگرودی، رضا، «جنبش قرمطیان بحرین»، در مجله تحقیقات اسلامی، شماره ۱ و ۲، سال یازدهم، بهار و تابستان ۱۳۷۵.
- زکّار، سهیل، الـجامع في أخبار القرامطة، دمشق، التکوین، ۲۰۰۷م.
- لوئیس، برنارد، تاریخ اسماعیلیان، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، توس، ۱۳۶۲ش.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الأضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.